Xosrov və Şirin

Xosrov və Şirin — Yaxın Şərqdə geniş yayılmış əfsanədir. Əfsanə Sasani şahı II Xosrov və xristian şahzadə Şirinin eşq macərasına əsaslanır. Bu əfsanəni ilk dəfə yazılı ədəbiyyatda istifadə edən Firdovsi olmuşdur. O, özünün məşhur "Şahnamə"sində "Xosrov və Şirin"in tarixçəsinə də toxunmuşdur, lakin "Şahnamə"də Firdovsi hadisələrə tarixi cəhətdən yanaşmış, məhəbbət məsələlərinə o qədər də toxunmamışdır.

Firdovsidən sonra, 1180-ci ildə Nizami Gəncəvi bu mövzuya müraciət edərək, Atabəy Şəmsəddin Məhəmməd Cahan Pəhləvan Eldəgizin (1173–1186) sifarişi ilə ilk dəfə "Xosrov və Şirin" əfsanəsi əsasında müstəqil məsnəvi yazmışdır. Nizamindən sonra bu mövzu bütün şərq ədəbiyyatının ən məşhur mövzularından birinə çevrilmiş və Nizaminin "Xosrov və Şirin" əsərinin təsiri ilə onlarla oxşar məsnəvilər yazılmışdır.

Hadisələr Xosrovun doğulması və təhsilinin təsviri ilə başlayır. Bundan sonra Xosrovun kəndçinin evində əylənməsi və atası tərəfindən bu hərəkətinə görə danlanması təsvir edilir. Xosrov üzr istəyir və tövbə edir. Şah IV Hörmüz oğlunu bağışlayır. Həmin gecə Xosrov yuxuda babası Ənuşirəvanı görür və Ənuşirəvan ona Şirin adlı arvad, Şəbdiz adlı at,^[1] Barbəd adlı musiqiçi və şahlıq haqqında xoş xəbər verir.

Xosrovun yaxın dostu olan rəssam Şapur, şahzadəyə Azərbaycan hökmdarı Məhinbanu və onun gözəllər gözəli qardaşı qızı Şirindən bəhs edir. Şapurun təsvirini eşidən Xosrov görüşmədən Azərbaycan şahzadəsi Şirinə vurulur. Şapur Şirini axtarmaq üçün Azərbaycana yola düşür. Şirini tapdıqdan sonra Şapur, Xosrovun şəklini ona göstərir. Şirin Xosrova vurulur və Şapura qoşularaq Azərbaycandan Sasanilərin paytaxtı Mədainə qaçır. Həmin dövrdə atasının qəzəbindən qorunmaq istəyən Xosrov da Azərbaycana qaçır və Şirini axtarmağa başlayır.

Yolda Xosrov, çayda saçlarını yuyan çılpaq Şirini görür; Şirin də onu görür; lakin Xosrov kəndli paltarı geyindiyindən, onlar tanış olmurlar. Xosrov Azərbaycana çatır və Azərbaycan hökmdarı Məhinbanu ləqəbli Samira tərəfindən şahlara layiq tərzdə qarşılanır, həmçinin Şirinin Mədainə qaçdığını da öyrənir. Yenidən Şapur Şirini gətirmək üçün göndərilir. Şirin yenidən Ərmənzəminə çatdıqda, atasının ölümü səbəbiylə Xosrov Mədainə qayıtmalı olur. Xosrov Bəhram Çubin tərəfindən taxtdan devrildikdən sonra Azərbaycana qaçır.

Azərbaycanda Xosrov nəhayət ki, Şirinlə görüşür, lakin Şirin Xosrova ərə getməyə razı olmur və ilk öncə taxtını geri qaytarmağı tələb edir. Bundan sonra Şirini Ərmənzəmində qoyan Xosrov Konstantinopola gedir. Bizans qeysəri, qızı Məryəmlə evlənəcəyi təqdirdə Bəhram Çubinə qarşı müharibədə Xosrova kömək edəcəyini bildirir. Həmçinin, Xosrov, Məryəmin sağ olduğu müddətdə başqa bir qadınla evlənməyəcəyinə də söz verməyə məcbur olur. Bundan sonra düşmənlərini məğlub edən Xosrov yenidən Sasani taxtını əldə edir. Qısqanc Məryəm, Xosrovu Şirindən ayrı salır.

Həmin dövrdə Şirinə aşiq olan Fərhad adlı heykəltaraş eşq meydanında Xosrova rəqib çıxır. Fərhadla bacara bilməyəcəyini anlayan Xosrov ona mümkün olmayan bir iş – Bisütun dağını yarıb yol çəkməyi tapşırır. Fərhad işi tamamladığı təqdirdə Xosrovun ona Şirinlə evlənməyə icazə verəcəyi ümidi ilə işə başlayır, lakin bir müddət sonra Xosrov Fərhadın yanına elçi göndərərək, Şirinin saxta ölüm xəbərini verir. Şirinin ölüm xəbərini eşidən Fərhad, özünü dağdan atır və ölür. Şirinə məktub yazan Xosrov, Fərhadın ölümünə görə başsağlığı verir. Bu hadisədən bir meddət sonra Məryəm də ölür və Şirin Xosrovun başsağlığı məktubuna başsağlığı məktubu ilə cavab verməli olur.

Bundan sonra, Xosrov Şirinlə nikahsız əlaqəyə girməyə cəhd etsə də, Şirin bundan qəti şəkildə imtina edir. Xosrov, Şapurun məsləhəti ilə İsfahana gedir və burada Şəkər adlı bir qadınla yaxınlıq edir, lakin bir müddət sonra, Xosrov Şəkərdən bezir və Qəsri Şirinə yola düşərək Şirini görmək istəyir, lakin Xosrovun sərxoş olduğunu görən Şirin onu qalaya buraxmır. Şirin, Şəkərlə yaxınılığına görə Xosrovu məzəmmət edir. Xosrov üzgün halda öz sarayına qayıdır.

Bir müddət sonra, Şirin, Xosrova ərə getməyə razılaşır, lakin bu zaman, Xosrovun Məryəmdən olan oğlu II Qubad da Şirinə aşiq olur. Evlilikdən sonra II Qubad atası Xosrov Pərvizi öldürür və Şirinə xəbər göndərir ki, bir həftə sonra onunla evlənməlidi. Şirin bir şərtlə razılaşır ki, Qubad Xosrov üçün layiqli dəfn mərasimi təşkil etsin. Qubad elə də edir, lakin dəfn zamanı, qubada ərə getməmək üçün Şirin, Xosrovun məzarı başında özünü öldürür. Xosrov və Şirin bir məzarda dəfn olunur.

Xosrov və Şirin haqqında məlumat verən ilkin mənbələrdən biri ərəb yazıçısı Əbu Osman Ömər ibn-Bəhr Əl-Cahizin (773–869) "Əl-mühasin v-əl-əzdad" əsəridir. Müxtəlif tarixi hadisələr, rəvayətlər və lətifələrdən ibarət olan bu əsərdə Xosrov və Şirin haqqında da bir neçə hekayə vardır. Xosrov və Şirindən bəhs edən digər ərəb müəllifi Əbu Cəfər Məhəmməd ibn-Cərir ət-Təbəridir (838–923). O, "Tarixi-Təbəri" adlı məşhur əsərini Cahizin əsərindən yarım əsr sonra yazmışdır. Müəllif Xosrovun hakimiyyəti dövrünü geniş təsvir etmişdir. Əsərdə Xosrov və Şirinin məhəbbətinə də yer verilmişdir. Təbəri Xosrovun cəh-cəlalı haqqında yazır: "Onun qızıldan bir təxti vardı, adına təxti-tağdis deyərdilər…Şəbdiz adlı bir atı da vardı ki, bütün atlardan dörd qarış hündür idi…Xosrovun yediyi təamdan ona da verərdilər. O, öləndə Xosrov onun surətini Bisütun dağına həkk etdirmişdi…Onun rumlu kənizlərindən Şirin adlı bir arvadı var idi ki, bütün Rum və türk ölkəsində ondan gözəli yox idi…"^[2] "Tarixi-Təbəri"ni 963-cü ildə Mənsur ibn-Nuh Samaninin (963–976) təşəbbüsü ilə məşhur Samani tarixçisi Əbu Əli Məhəmməd əl-Bələmi (…-996) fars dilinə çevirmiş və oraya çoxlu epizod və məlumat artırmışdır. Fərhad, onun Şirinə aşiq olması və faciəli ölümü haqqındakı məlumat buna misal ola bilər. Həmçinin tədqiqatçıların fikrincə, Bələmi Nizami Gəncəvidən əvvəl Fərhad və Şirin haqqında hadisəni qələmə almış ilk müəllifdir.^[3]

"Xosrov və Şirin" mövzusu fars dilində ilk dəfə Həkim Əbül Qasım Fridovsi Tusi (934/941–1020) tərəfindən məşhur "Şahnamə" əsərində nəzmə çəkilmişdir, lakin "Şahnamə"də Firdovsi hadisələrə tarixi cəhətdən yanaşmış, məhəbbət məsələlərinə o qədər də toxunmamışdır. Y. E. Bertels qeyd edir ki, "Firdovsi zamanında Xosrov haqqındakı rəvayət çox geniş yayılmış imiş ki, şair rəvayətlərdən çox az danışmağı lazım görmüş, hökmdar Xosrovun tarixini nəzmə çəkərək Xosrovla Şirinin münasibıəti üzərində çox dayanmamışdır."^[4]

Xosrov və Şirin mövzusundan bəhs edən müəlliflərdən biri də, Səalibidir (961–1038). Əbumənsur öz "Şahnameyi-Səalibi" əsərində bir çox hadisələri qısa təsvir etmiş olsa da, bəzi hadisələr haqqında qiymətli məlumatlar vermişdir. Onun yazılarından aydın görünür ki, Səalibi bir çox alim və yazıçıların, o cümlədən, Firdovsi, Təbəri, ibn-Xordadbeh, İbn-əl-Kəlbi, Həmzə İsfahani, Məsudi, Yəqubi və başqalarının əsərlərindən istifadə etmişdir. Bu əsər, məsələlərin qoyuluşu, ayrı-ayrı hadisələrin izahı və işıqlandırılması cəhətdən Nizaminin "Xosrov və Şirin" əsərinə daha yaxındır. Bir çox səhnələr vardır ki, Səalibinin və Nizaminin əsərlərində eyniyyət təşkil edir və bütün bunları nəzərə alan tədqiqatçılar, Nizaminin "Xosrov və Şirin" əsərini yazarkən Səalibinin əsərindən də faydalandığını qeyd edirlər.^[5]

X əsrin axırlarında yaşayıb-yaratmış Əmir Əbül Həsən ibn-İlyas Ağaci və XI əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratmış Qətran Təbrizi (1012–1088) də öz əsərlərində "Xosrov və Şirin" əfsanəsi haqqında danışmış və Fərhadın adını çəkmişlər. Qətranın qəsidə və tarixi mənzumələrində şifahi xalq ədəbiyyatına aid motivlərə tez-tez rast gəlinir. Həmçinin ehtimal ki, Qətran Təbrizi Fərhadın adını xalq ədəbiyyatından götürərək ilk dəfə yazılı ədəbiyyata daxil edən şairlərdən biridir. Qətran bir çox təkbeytlərində Fərhadın adını çəkmiş və onu xosrovun rəqibi kimi təqdim etmişdir:

“Həsəd aparanı Fərhad kimi zəhmət yatağında olsun, Dostu Pərvizlə Şirin kimi sevinc vənazla yaşasın. Şəddadi şahı həmişə öz baxtından şaddır, O, ölkədə Pərviz kimidir, bədxahı isə Fərhada bənzəyir.” [6]

XI əsrin ortalarında Xarəzmdə yaşayıb-yaratmış ədib Sabir də Xosrov və Şirin haqqında danışmış, onun müasiri olan Fəxrəddin Əsəd Gürgani özünün "Veys və Ramin" əsərində Xosrov və Şirinin adlarını çəkmişdir:

“Şirinin əli Xosrovun tacını tutan kimi, Gümüş əllərlə qızıl camdan yapışdı.” [7]

“Əmin ol ki, nə qədər Raminə məhəbbət bəsləsən, O bizim Xosrovumuz, sən isə bizim Şirinimizsən.” [8]

XII əsrin mötəbər tarixi sənədi, 520 (1126)-ci ildə qələmə alınan "Kitabi-mücmələt-təvarix v-əl-qisəs" əsərində (müəllifi naməlumdur) Xosrovun cəh-cəlalından, Şirin haqqında verilən maraqlı məlumatdan əlavə, Xosrovun Bəhramdoxt adlanan digər bir məşuqəsinin də adı çəkilmiş, həmçinin Fərhad haqqında bəhs olunmuşdur. Fərhadın tarixi bir şəxsiyyət olduğuna işarə edən müəllif burada onu həm mühəndis-memar, həm də sepəhbod^[9] adlandırır. Əli Əkbər Şəhabi isə qeyd edir^[10] ki, bu məsələ ağlabatandır, çünki, keçmişdə Fərhad adını ancaq Əşkanilərin şahları, şahzadələri, sərkərdələri və digər dövlət xadimləri daşıyarmış. Firdovsinin "Şahnamə"sində də Xosrovun sərkərdələri arasında Fərhad adlı bir qoşun başçısı qeyd edilir. "Kitabi-mücmələt-təvarix v-əl-qisəs" əsərinin müəllifi bu haqqda öz fikrini belə ifadə edir: "…onun (Xosrovun) hərəmxanasında on iki min nəfər qadın yaşayırdı. Rum qeysərinin qızı Məryəm, Bəhramdoxt, Gurduyə və dünya gözəli olan Şirin onlardan idi. Sipəhbod Fərhad ona aşiq olur…Nəticədə, izləri indi də Bisütun dağında qalan işlər görməyə məcbur edilir."^[11]

XII əsr farsdilli Azərbaycan şairi Xaqani Şirvani (1120–1199) divanında bir neçə yerdə Xosrov, Şirin və Fərhadın adlarını çəkir. Bu misralarda şair Xosrovun şövkətinə, Şirinin fədakarlığına və Fərhadın sənətkarlığına işarə edir. Xəqani məşhur "Mədain xərabələri" qəsidəsində bir neçə misranı da Xosrov Pərvizin büsatının pozulub fənaya uğramasına həsr etmişdir. Burada Şirinin də adı çəkilir:

Kəsranın qızıl narıncı, Pərvizin altun heyvası, Tamam bada getdi, yerlə bərabər oldu. Pərviz ki, hər məclisdə süfrəsinə qızıl tərxun düzüb, Zər-zivərilə süfrəni bir gülzara çevirərdi. İndi Pərviz yox olmuşdur, heç adını da çəkmə. Süfrədə qızıl tərxun hanı? Sən get “kəmtərəku” ayəsini oxu[12] Sorursan ki, indi o tacvərlər hara getmişlər, Artıq torpağın qarnı onlardan əbədi hamilədir. Meynənin yetirdiyi şərab Şirin ürəyinin qanındandır. Kəndlinin düzəltdiyi küp, Pərvizin cəsədindəndir.[13]

Əsas məqalə: Xosrov və Şirin (Nizami)

"Xosrov və Şirin" əfsanəsi ilk dəfə 1180–1181-ci illərdə (hicri 576^[14]) Nizami Gəncəvinin ölməz qələmi ilə ölməz bir eşq poemasına çevrilmiş və dünya mədəniyyəti xəzinəsini daha da zənginləşdirmişdir. 12112 misradan ibarət olan bu poema əruz vəzninin "həzəce-müsəddəse-məqsure-məxzuf" bəhrində yazılmışdır. Nizami bu əsəri Atabəy Şəmsəddin Məhəmməd Cahan Pəhləvan Eldəgizə (1173–1186) ithaf etmişdir. Əsərdə Cahan Pəhləvandan başqa, Toğrul ibn-Arslan Səlcuqi (1178–1194) və Qızıl Arslanın (1186–1191) da adları çəkilir.

Əsas məqalə: Şirin və Xosrov (Dəhləvi)

Dehləvinin 1298-ci ildə yazdığı "Şirin və Xosrov" poemasının məzmunu, poemanın tərkib hissələri təxminən Nizaminin "Xosrov və Şirin" poemasında olduğu kimidir. Əsərdə iştirak edən obrazlar, baş verən hadisələr də əsas etibarilə Nizami əsərində təsvir olunduğu kimidir. Hətta, bu əsəri bir növ iqtibas da adlandırmaq olar.^[15] Lakin, Dehləvi öz zövqüncə, eləcə də, dövrünün, mühitinin tələblərinə uyğun şəkildə əsərinin süjetində bəzi dəyişikliklər əmələ gətirmiş, poemada müəyyən epizodları artırıb-əksiltmişdir.

Şair çalışmışdır ki, əsərin məzmunu, onun ana xətti saray əhval-ruhiyyəsinə, hakim təbəqənin amal və arzusuna uyğun gəlsin, hadisələri dövrünün zadəgan mühitinə uyğun bir tərzdə nəzmə çəksin. Məhz bu nöqteyi-nəzərdən Dehləvi Nizami əsərində əsas qəhrəman olan Şirin obrazını ikinci yerə, şahzadə Xosrov obrazını isə ön plana çəkmişdir. Digər tərəfdən də, Fərhadı adı bir zəhmətkeş kimi yox, Çin şahzadəsi, Çin xaqan nəslinə mənsub bir şəxs kimi təsvir tərənnüm etmişdir.

Əsas məqalə: Fərhad və Şirin (Nəvai)

Əlişir Nəvai "Fərhad və Şirin" poemasını 1484-cü ildə yazmışdır. Əsər Nizaminin "Xosrov və Şirin" poemasına nəzirə yazılmışdır və vəzni də Nizamidə olduğu kimi həzəc bəhridir, lakin Nəvainin "Fərhad və Şirin"i həm də, özündən əvvəlki bütün eyni məzmunlu əsərlərdən fərqlənən yeni bir əsərdir.

Bu əsəri fərqləndirən birinci xüsusiyyət budur ki, Nəvai özündən əvvəlki bütün şairlər kimi, əsəri fars dilində yox, öz dilində — özbək dilində yazmışdır. Digər yenilik isə, əsərdə özbək xalqının, türkdilli xalqların adət-ənənə, istək və arzularının tərənnüm edilməsidir. Əsərdə surətlər, hadisələr, məqsəd və hədəf tamamilə başqadır. Burada yeni tipli şəxslər təsvir olunmuş, əsərin məzmunu, həm də qəhrəmanı Nizami əsərindən tamamilə fərqlidir.

Əsas məqalə: Şirin və Xosrov (Hatifi)

Hatifinin "Şirin və Xosrov" məsnəvisinin məzmunu, tərkib hissələri, quruluşu təxminən Nizaminin "Xosrov və Şirin" məsnəvisində olduğu kimidir. Şair Nizaminin qoyduğu məsələləri bir növ ixtisara salıb, həm də onlarda öz zövq və səliqəsinə uyğun bəzi dəyişikliklər əmələ gətirmişdir.^[16]

Hatifi əsərini o yerdən başlayır ki, artıq Xosrov böyüyüb ova çıxmışdır. Əsas hadisələr Nizami əsərində olduğu kimi təkrar olunsa da, Hatifi əsərdə müəyyən yeniliklərə, bəzi artırıb-əksiltmələrə yol vermişdir.^[17]

Əsas məqalə: Fərhad və Şirin (Vəhşi)

Fars şairi Vəhşi Bafqi "Fərhad və Şirin" poemasını Nizami Gəncəvinin "Xosrov və Şirin" poemasının təsiri ilə yazmışdır. Şair poemanı tamamlaya bilmədən dünyasını dəyişmişdir. Vəhşinin vəfatından təxminən 250 il sonra, Vüsal Şirazi təxəllüsü ilə yazan Mirzə Şəfi Şirazi həmin əsəri tamamlamağı öhdəsinə götürmüşdür, lakin əcəl ona da imkan verməmiş, poema yenə yarımçıq qalmışdır. Vüsalın vəfatından bir neçə il sonra, Sabir Şirazi təxəllüslü bir şair əsəri tamamlamağı öz öhdəsinə götürmüşdür. O, Vəhşi və Vüsalın əsərinə 608 misra artırmaqla əsəri başa çatdırmışdır.

Vəhşinin "Fərhad və Şirin" poeması yarımçıq olmasına baxmayaraq, Nizaminin "Xosrov və Şirin" poemasından sonra bu mövzuda yazılmış ən güclü əsər hesab edilir.^[18]

Əsas məqalə: Fərhadnamə (Ərdəbili)

XIV əsr Azərbaycan şairi Arif Ərdəbili, 1369-cu ildə Nizami Gəncəvinin "Xosrov və Şirin" poemasının təsiri ilə "Fərhadnamə" adlı poema yazmışdır. Şair bu əsəri Təbrizdə hökm sürən Cəlairilər sülaləsindən Bahadır xan Sultan Üveys Cəlayırə ithaf etmişdir.^[19][20]

Əsas məqalə: Şirin və Fərhad (Kövsəri)

XVII əsr Azərbaycan şairi Kövsəri "Şirin və Fərhad" poemasını 1605-ci ildə yazmışdır. 7650 misradan ibarət olan "Şirin və Fərhad" əsərini ənənəyə əsasən Kövsəri dövrünün hökmdarı I Şah Abbasın mədhi ilə başlasa da, elə başlanğıcda mədhdən şikayətə keçib, zəmanəsində elmə, hünərə qiymət verilməməsindən danışır, sözün, kəlamın xiridarı olmadığından söz açır.

• Q. Beqdeli – Şərq ədəbiyyatında Xosrov və Şirin mövzusu, Bakı, Elm, 1970

• Nizami Gəncəvi
• Azərbaycan ədəbiyyatı
• Fars ədəbiyyatı
• Türkiyə ədəbiyyatı

Ədəbiyyat portalı   Nizami Gəncəvi portalı