II Arşak (opera)

II Arşak — erməni bəstəkarı Tiqran Çuxacyan tərəfindən 1868-ci ildə yazılmış və İstanbulda təqdim edilmiş ilk milli erməni operasıdır.[2][3][4][5][6][7] II Arşak Şərq musiqi mədəniyyəti tarixində ilk operadır.[8][9][10] Operanın librettosunun müəllifi Tovmas Terzyandır.

II Arşak
erm. Արշակ Բ
II Arşak operasında üverturaların 1900-cü ildə İstanbulda "Olimpiya" adı ilə nəşr edilmiş fortepiano transkripsiyasının ilk səhifəsi
Bəstəkar Tiqran Çuxacyan
Librettoçu Tovmas Terzyan
Dili ermənicə
italyanca
Janr dram
Pərdə 4
Yaradılma tarixi 1868
İlk səhnələşdirmə 29 noyabr 1945
Hadisələrin baş verdiyi yer Armavir[1]
Premyera 1868-ci ildə bəzi hissələri nümayiş olunub, tam şəkildə 29 noyabr 1945-ci ildə göstərilib.
Naum teatrı, İstanbul
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Yaradılması tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Tovmas Terzyan
Tiqran Çuxacıyan

İlk erməni milli operası[3][4][6][11][12][13] olan II Arşak, bəstəkar Çuxacıyanın ən böyük[14] əsəridir. Bəstəkar opera üzərində işi 1868-ci ildə İstanbulda tamamlamışdır. Əsərin iki dilli (italyan və erməni dili) librettosunun müəllifi şair və dramaturq Tovmas Terzyandır. Opera ilk dəfə 1871-ci ildə nəşr edilmişdir.[15] Öz stilinə görə operanın librettosu lirik-dramatik janra aiddir. Terzyanın kitabında verilmiş italyan dilində operanın tamamlanması haqqında qeyd erməni milli operasının yaranması kimi qəbul edilir.[16]

Operanın ilk səhnələşdirilməsi 10 mart 1868-ci ildə[17] (əsərin hissələri göstərilmişdi[11]) "Naum" teatrında[18], italyan opera truppasının ifasında baş tutmuşdur. Bəstəkar operanın tam səhnələşdirilməsini növbəti 1869-cu il üçün nəzərdə tutsa[19] da, Osmanlı imperiyasındakı qeyri-əlverişli şərait[20] və lazımlı material resursların olmaması üzündən bu ideyanı gerçəkləşdirmək mümkün olmamışdır. Bəstəkarın sağlığında operadan bəzi nömrələr İstanbulda, Venesiyada və Parisdə[16] konsertdə ifa edilmişdir ("Olimpiya" adı ilə).[13] 1873-cü ildə operadan fraqment[21] Vyanada Beynəlxalq sərgidə təqdim edilmişdir.[22]

Monumental II Arşak operası XIX əsrin I yarısı italyan tarixi-romantik operaları – Rossini, Bellini və Verdi yaradıcılığının erkən dövrünü xatırladan ənənələr əsasında yazılmışdır.[13][23] Librettonun lirik ideyasını təcəssüm etdirən Çuxacıyan, həm də, qəhrəmanlıq və dramatizm xəttini inkişaf etdirir. Operanın əsas obrazları Böyük Ermənistan çarı II Arşak, çariça Olimpiya, knyaginya Parandzem, knyazlar Qnel, Tirit və başqalarıdır.[24] Ermənistan tarixinə aid süjet qədim erməni tarixçiləri Moisey Xorenli və Favstos Buzandın məlumatlarına əsaslanır.[25] Hadisələr 365–367-ci illərdə Armavirdə, Böyük Ermənistan, Roma və Sasanilər imperiyalarının mürəkkəb qarşılıqlı əlaqələri mühitində baş verir. Operanın musiqi-ədəbi ideyası həm də erməni xalqının XIX əsrdə milli və sosial azadlıq cəhdlərini əks etdirir.[13] Janr xüsusiyyətlərinə görə II Arşak böyük simfonik orkestr, xor və nəfəsli alətlər ansamblının istifadə edildiyi "böyük opera"lar (Grand opera) sırasına aid edilir.

Çuxacıyanın ölümündən sonra, 1920-ci illərdə onun orijinal əlyazmaları Ermənistana, dul həyat yoldaşı A. Abazyana göndərilmişdir.[26] Əlyazmalar 1942-ci ildə musiqişünas G. Tiqranov tərəfindən aşkarlandıqdan sonra əsərin ikinci həyatı başlamışdır.[27] Opera ilk dəfə tam şəkildə 29 noyabr 1945-ci ildə publikaya təqdim edilmişdir.[28] Yeni səhnələşdirmə üçün operanın librettosu A. Qulakyan tərəfindən redaktə edilmiş, drijorluğu isə M. Tarvizyan öhdəsinə götürmüşdür. II Arşak Neapol, Vyana və başqa şəhərlərdə səhnələşdirilmişdir.[29] 1956-cı ildə opera Moskvanın Böyük teatrında səhnələşdirilmişdir.[29] 2001-ci ildə II Arşak ABŞ-da səhnələşdirilmişdir.[30] 1988-ci ildə opera ilk dəfə ekranlaşdırılmışdır.[31]

San Fransisko operasının musiqi direktoru, musiqişünas Kliford Kranna II Arşak operası haqqında yazır:

" “Misilsiz saray çəkişmələri, sui-qəsd cəhdləri və sevgi qısqanclıqları ilə II Arşak operası əsl dramdan gözlənilən hər şeyi təklif edir.”[32] "

II Arşak operasından bəhs edən musiqi tənqidçisi D. Stivens XIX əsrin ortalarına aid italyan operalarının təsirini xüsusi qeyd edərək, əsərin güclü lirik ifadə xüsusiyyətlərini və Verdi əsərlərinin idiomlarını vurğulayır.[33]

Süjet və janr

[redaktə | mənbəni redaktə et]
II Arşak operasının partiturasından səhifə

Çar II Arşak atası çar Tiranı öldürmüş, qardaşı Qneli sürgün etmiş qəddar hökmdardır. Nə vaxtsa Arşak knyaginya Parendzemə aşiq olmuş, lakin Parandzemin qardaşı ilə evlənməsindən sonra Arşak Olimpiya ilə evlənmişdir. Vaxt keçir, Parendzem Arşaka yalvararaq Qnelin sürgündən qayıtmasına icazə verməyi xahiş edir. Qəddar və rəhmsiz çar əsgərlərə Parendzemi həbs etməyi buyurur. Qadağaya baxmayaraq, Qnel gizlincə şəhərə qayıdır, erməni silahlı qüvvələrinə rəhbərlik edən dostu Valensiya ilə birlikdə Arşakdan qisas almağa and içir.

Valensiya hökmdar sarayına gələrək çariça Olimpiya ilə görüşür, onu II Arşakın sadiq olmaması vəParendzemlə əvlənməli olduğuna inandırmağa çalışır. Valensiya Olimpiyaya sevgisini etiraf edir və övladı ilə birlikdə qaçmağı təklif edir. Həmin vaxt Parendzem qısqanclıqdan əri Qneli, oğlunu və Arşakın varidini öldürür. Qəddar çar Arşak çariça Olimpiyanı qaranlıq zindana göndərir. Arşak və Parendzemin qurbanlarının ruhları hər yerdə onu izləyir. Bir müddət sonra Böyük Ermənistanın çariçası hüququnu bərpa etmək üçün katolikos Nerses Olimpiyanı azad edir. O, Arşakı bağışlayır. Bayram zamanı Parendzem Olimpiyaya zəhərli şərab verir, özü də zəhər içir. Finalda, ölümqabağı o, II Arşaka da ölümcül zərbə vurmağı bacarır[34].

Rollar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

II Arşak operasındakı əsas rollar aşağıdakılardır[35]:

  • II Arşak – Böyük Ermənistan çarı
  • Vardan – Arşakın əsgəri
  • Parandzem – Sünik şahzadəsi, Qnelin həyat yoldaşı
  • Valensiya – Sünik şahzadəsi, erməni silahlı qüvvələrinin rəhbəri
  • Olimpiya – Böyük Ermənistan çariçası, Roma imperatorunun qızı
  • Nerses – Erməni katolikosu
  • Çar Tiranın ruhu
  • Olimpiyanın oğlu Arşakın ruhu

Libretto

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Opera dörd pərdədən ibarətdir.[35]

I Pərdə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

II Arşak müharibədən qayıdır. Şahzadə Tirit çarı öldürməyə cəhd edir.

II Pərdə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

II Arşakın əsgərləri şahzadə Tiriti həbs edirlər.

III Pərdə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çar Arşak öz həyat yoldaşı Olimpiyanı həbsə göndərir. II Arşak xəyanətkarları bağışlayır.

IV Pərdə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şahzadə Spandarat çar Arşakı zəhərləməyə çalışır.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Erməni Sovet Ensiklopediyası (erm.). / red. Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
  2. ↑ Музыкальный энциклопедический словарь Arxivləşdirilib 2014-07-26 at the Wayback Machine. — М.: "Советская энциклопедия", 1990.
  3. ↑ 1 2 Атаян Р. А. Армянская Советская Социалистическая Республика. XVI. Музыка Arxivləşdirilib 2015-11-06 at the Wayback Machine // Большая советская энциклопедия.
  4. ↑ 1 2 George Grove, Stanley Sadie. The New Grove dictionary of music and musicians. — 1980. — С. 213.
  5. ↑ Театральная энциклопедия Arxivləşdirilib 2015-11-20 at the Wayback Machine. — С. 25.
  6. ↑ 1 2 Чухаджян Тигран Геворгович Arxivləşdirilib 2018-12-11 at the Wayback Machine // Большой Российский энциклопедический словарь.
  7. ↑ Музыкальный энциклопедический словарь Arxivləşdirilib 2012-11-05 at the Wayback Machine. — 1990.
  8. ↑ Армянская советская энциклопедия. — Т. приложение "Советская Армения". — С. 578.
  9. ↑ Dzidzernak. — Cairo: April — July 2006. — № 2–3.
  10. ↑ Xronoloji ardıcıllıqla: ilk gürcü operası — 1897 (bax. [1] [ölü keçid]), ilk Azərbaycan operası — 1907 (bax. [2] Arxivləşdirilib 2014-08-10 at the Wayback Machine), ilk türk operası — 1934 (bax. [3] Arxivləşdirilib 2014-07-25 at the Wayback Machine), ilk ərəb operası — 2003 (bax. [4] Arxivləşdirilib 2014-07-26 at the Wayback Machine və [5] [ölü keçid]), ilk yapon operası — 1952 (bax. [6] Arxivləşdirilib 2008-01-13 at the Wayback Machine) və sair.
  11. ↑ 1 2 John Hamilton Warrack, Ewan West. The concise Oxford dictionary of opera Arxivləşdirilib 2016-04-09 at the Wayback Machine. — 3-е изд. — New York: Oxford University Press, 1996. — С. 92.
  12. ↑ Музыкальный энциклопедический словарь Arxivləşdirilib 2012-11-05 at the Wayback Machine. — М.: Советская энциклопедия, 1990.
  13. ↑ 1 2 3 4 Театральная Энциклопедия Arxivləşdirilib 2021-12-03 at the Wayback Machine. — М.: Советская энциклопедия, 1961. — Т. I. — С. 293–294.
  14. ↑ Театральная Энциклопедия Arxivləşdirilib 2021-08-03 at the Wayback Machine. — М.: Советская энциклопедия, 1961. — Т. I. — С. 293–294.
  15. ↑ Agop Jack Hacikyan, Gabriel Basmajian, Edward S. Franchuk. The Heritage of Armenian Literature: From the Eighteenth Century to Modern Times Arxivləşdirilib 2016-04-09 at the Wayback Machine. — Wayne State University Press, 2005. — С. 381.
  16. ↑ 1 2 "GARINE par Gérald Papasian". 2009-07-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-12.
  17. ↑ ahmizian N. The life and work of Dikran Tchouhadjian. — Los Angeles: Drazark Press, 2001. — P. 35.
  18. ↑ Mixael Naumun teatrı 1870-ci ilə kimi İstanbulda fəaliyyət göstərmiş və yanğın nəticəsində dağılmışdır (Türkiyə Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi Arxivləşdirilib 2014-07-25 at the Wayback Machine)
  19. ↑ Армянская советская энциклопедия. — Т. 9. — С. 66–67.
  20. ↑ David Stevens. An Armenian Opera: First Take Arxivləşdirilib 2016-03-08 at the Wayback Machine // The New York Times. — 17 oktyabr, 2001.
  21. ↑ Чухаджян Тигран Геворгович Arxivləşdirilib 2014-07-20 at the Wayback Machine — статья из Большой советской энциклопедии (3 издание)
  22. ↑ Русская музыкальная газета. — 1901. — № 19.
  23. ↑ Введенский Б. А. Большая советская энциклопедия Arxivləşdirilib 2014-03-22 at the Wayback Machine. — Т. 47. — С. 485.
  24. ↑ "San Francisco Opera Association, War Memorial Opera House, 2001—2002, Arsace Secondo, Page 1 of 3" (PDF). 2014-03-22 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2015-11-12.
  25. ↑ Kevork B. Bardakjian. A reference guide to modern Armenian literature, 1500–1920: with an introductory history Arxivləşdirilib 2016-04-09 at the Wayback Machine. — Wayne State University Press, 2000. — С. 536.
  26. ↑ The California Courier. — Los Angeles, August 24, 2000.
  27. ↑ Рухкян М. А. Премьера "Аршака II": напоминание о проблемах Arxivləşdirilib 2007-11-13 at the Wayback Machine // Голос Армении. — 2007. — № 105 (Электронная версия).
  28. ↑ "Опера «Аршак II» на сайте Abril Books". 2008-12-01 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-12.
  29. ↑ 1 2 Давтян Р. Анна Асатрян. "Аршак II" — первая армянская опера. Arxivləşdirilib 2014-07-27 at the Wayback Machine // Ист.-филол. журнал. — 2007. — С. 290–293. (erm.)
  30. ↑ "Музыкант, открывший американцам «Аршака II»". 2013-06-20 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-12.
  31. ↑ "Аршак II. Информация о фильме". 2013-04-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-12.
  32. ↑ Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; Музыкант, открывший американцам «Аршака II» adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
  33. ↑ An armenian opera: first take // International Herald Tribune. — 17 October 2001.: "Arshak II comes across as basically a well-made mid-19th-century Italian opera, even in Armenian, and Chukhadjian displays a strong and well-shaped lyric expressiveness, influenced particularly by an obvious familiarity with the idiom of early Verdi."
  34. ↑ "Arshak II". 2013-04-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-12.
  35. ↑ 1 2 "Arshak II" (PDF). 2014-03-22 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2015-11-12.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
П: «Ermənistan»
П: «Opera»