I Abdulla

I Abdulla (2 fevral 1882, Məkkə, Hicaz vilayəti – 20 iyul 1951[1][2][…]) — İordaniya kralı.

I Abdulla
Abdulla ibn Hüseyn
25 may 1946 – 20 iyul 1951
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi 2 fevral 1882(1882-02-02)
Doğum yeri
Vəfat tarixi 20 iyul 1951(1951-07-20)[1][2][…] (69 yaşında)
Vəfat səbəbi güllə yarası[d]
Dəfn yeri
Fəaliyyəti monarx
Atası Hüseyn ibn Əli əl-Haşimi
Ailəsi Haşimilər
Dini sünni islam, islam
Rütbəsi Feldmarşal
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Hicaz əmiri Hüseyn ibn Əli əl-Haşimi (Şərif Hüseyn) oğlu Abdulla, ingilislərin dəstəyi ilə 1921-ci ildə Maverai İordaniya Əmirliyinin başçısı oldu.[3] Əvvəlcə Paeke Paşa, sonra isə Qlubb Paşa üçün təşkil etdiyi "Ərəb legionu" Kərkük-Hayfa neft kəmərinin qorunmasını təmin etdi. II Dünya Müharibəsi zamanı əmirlik sərhədindən xaricə də müdaxilə etmişdi. 1946-cı ildə İngiltərə ilə ittifaqdan sonra ölkə müstəqil oldu və 1949-cu ildə ilk İordaniya kralı olaraq tacqoyma mərasimi keçirdi. Suriya və Livanı daxil edəcək bir dövlət qurmağa çalışarkən öldü.

Əmir Abdulla Əfəndi ömrü boyu ingilislərin sadiq bir dostu olaraq qaldı. Sarayında çərkəzləri mühafizəçi olaraq yerləşdirmiş və oğlunun problemsiz hakimiyyətdə qalmasını təmin etmişdi. Haşimi nəslindən olması iddiası bu günə qədər sübut edilməyib.

Qardaşı Faisal ingilis dostları sayəsində İraq Əmiri oldu. Osmanlı İmperiyasının Ərəbistan yarımadasından çıxarılmasında fəal rol oynayan ingilislər ata Şərif Hüseyni Hicaza, oğulları İraq və İordaniyaya əmir təyin etdi.

I Abdulla 1951-ci ildə Cümə namazından çıxarkən Qüdsdə bir fələstinli tərəfindən öldürüldü.

İlk siyasi karyerası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1910-cu ildə I Abdulla atasını ingilislərin dəstəyini qazanaraq Məkkənin şərifi olaraq xidmət etməyə inandırdı. Sonrakı illərdə atası və Osmanlı İmperiyası sayəsində Gənc türklər arasında vasitəçi olaraq məclisdə Məkkə millət vəkili təyin olunduğunu açıqladı. 1914-cü ildə atasının ingilis dəstəyini qazanmaq üçün Qahirədə Herbert Kitçener ilə görüş qurmaq üçün gizli bir agentə pul verdi.[4] I Abdulla Birinci Dünya müharibəsinə qədər ingilislərlə daim təmasda idi və 1915-ci ildə atasını Misirdəki ingilis baş komandiri ser Henri MkMahona ərəblərin türklərdən müstəqillik əldə etmələri haqqında danışmağa təşviq etdi.[5] 1916–1918-ci illər ərəb üsyanı zamanı I Abdulla cənub cəbhəyə ərəb komandiri təyin edildi. I Abdulla vəzifəsinə 10 iyun 1916-cı ildə Osmanlı birliyinə taif hücümları zamanı başladı.[6] Bu Osmanlı Birliyi 3000 nəfərdən və 75 ağır tüfəngdən ibarət idi. I Abdulla 5000 qəbilə üzvünü onlara yönəltdi, lakin hücum üçün tam silah vermədi. Bunun əvəzinə şəhəri mühasirəyə aldı. İyul ayında Misirdən, Misir ordusunun üzvlərindən ibarət gücləndirici qüvvə onlara dəstək olmağa gəldi. 16 iyulda artilleriya atışları başladı və 22 sentyabr 1916-cı ildə Osmanlı Birliyinin təslim olmaqdan başqa çarəsi qalmadı.[7] Daha sonra Mədinənin mühasirəsində iştirak etdi və cənub-şimaldan 4000 nəfərlik bir qüvvə ilə Mədinəni mühasirəyə aldı.[8]1917-ci ilin əvvəlində səhrada bir Osmanlı karvanını pusquya saldı və Osmanlı sultanına göndərilməsi nəzərdə tutulan bədəvilərdən 20 min lirə qızıl müsadirə etdi.[9] 1917-ci ilin avqustunda I Abdulla Hicaz Dəmiryolunda təxribat etmək üçün Fransız komandiri Muhammand Ould Ali Raho ilə sıx əməkdaşlıq etdi.[10] I Abdullanın ingilis komandiri Tomas Edvard Lourens ilə əlaqələri yaxşı deyildi və Lourens zamanının çoxunu Hicazda ərəb cəbhəsi komandiri I Abdullanın qardaşı Feysəl ibn Hüseyn əl-Haşiminə xidmət etmişdi.[4]

Transiordaniyanı yaratması

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Qahirə konfransına gələn Herbert Samueli qarşılayan T. E Lavrens, Əmir Abdulla, Geoffrey Salmond ve Vyndham Deedes (1920)

Fransız qüvvələri Dəməşqi ələ keçirdikdən və qardaşı Feysəl ibn Hüseyn əl-Haşimi deportasiya etdikdən sonra Abdulla qüvvələrini Hicazdan Dəməşqə köçürdü. (#empty_citation)[7]Vinston Çörçill Abdullanı 1921-ci il Qahirə Konqresinə dəvət etdi. Çörçill Abdulla qüvvələrinə fransız qüvvələrinin onlardan üstün olduğunu və fransızlara qarşı mümkün hücumda əməkdaşlıq etməli olduqlarını, ancaq bu zaman fransızlarla heç bir problem yaşamaq istəmədiklərini söylədi. Abdulla buna razı oldu və mükafatlandırıldı. Daha sonra İngiltərə Abdullanı qoruyacacağını vəd etdi və nəticədə Abdulla Keçid İordaniyasını qurdu. İngiltərə ilə müstəqillik danışıqlarına başladı və nəhayət özünü 25 may 1946-cı ildə Müvəqqəti İordaniya Haşimiyyə Krallığının kralı elan etdi. Yalnız İordaniya adı 1949-cu ildən gəlir. 1946-cı il 5 may İordaniyanın rəsmi müstəqillik günüdür. Qardaşı Feysəl ibn Hüseyn əl-Haşimi daha sonra İraqın kralı oldu.

1921-ci ildə müvəqqəti İordaniya qurmaq üçün Abdullaya Fələstində podpolkovnik Frederik Peakedən kömək almışdı.[7]

II Dünya Müharibəsi dövründə Abdulla müvəqqəti İordaniya daxilində sərt hökmranlıq etmək üçün ingilislərin sadiq bir müttəfiqi oldu və İraqdakı qiyamın yatırılmasına kömək etdi.

23 illik krallıq dövründə baş nazirləri Abdulla təyin etdi.

Yayılmacı Anlayışı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Mustafa Kamal Atatürk ilə (1937)

Ərəb liderləri arasında Abdullanın qərbə qarşı daha mülayim olduğu görülürdü. Deyə bilərik ki, digər ərəb liderlərinə baxmayaraq, İsrail ilə sülh sazişini sülh şəraitində imzalamaq istədi. Qonşuları: əksər ərəb ölkələri Suriyanın, Livanın və Böyük Britaniyanın mandatı altında Fələstinlə bağlı xəyalına etimad göstərmədilər. Abdullanı "Pişik ölkələrinin müstəqil yoluna maneə" olaraq görürdülər və düşmənlə əməkdaşlıq etdiyindən şübhələnirdilər. Bunun qarşılığı olaraq Abdulla da ərəb ölkələrinin liderlərini etibarsız hesab edirdi.

I Abdulla 1937-ci ildə Fələstin üçün təklif olunan; daxilində kiçik İsrail olan və geri qalan ərazilərin Müvəqqəti İordaniyaya bağışlanacağı Peel Komissiyasını dəstəkləmişdi. Yəhudilər bu komissiyanı həvəssiz qəbul etsələr də, Fələstindəki və digər ərəb ölkələrindəki ərəblər Peel Komissiyasına etiraz etdilər. Nəhayət, Peel Komissiyası qəbul edilmədi. 1946–48-ci illərdə I Abdulla əslində bölünməni ingilis mandatı altında Fələstindən bölünmə zamanı bir pay almaq üçün dəstək vermişdi. I Abdulla İsrail kəşfiyyatı ilə (israilin baş naziri də bu görüşdə iştirak etdi) dəfələrlə görüşmüş, qarşılıqlı olaraq bölünməyə və İngiltərənin müstəqil bölünməsinə razılıq verilmişdi. 17 noyabr 1948-ci ildə Mair ilə gizli görüşdə Abdulla bölünmədən, eyni zamanda Fələstindən də pay istəməyə başladı.[11] 1947-ci il gizli Sionist Haşimi danışıqlarının bu fikri tarixçi Avi Şaylam tərəfindən genişləndirildi. Bu bölünmə planı I Abdullanın payına Fələstin Qüds müftisi Məhəmməd Əmin əl-Hüseynidən daha çox verməyə üstünlük verən İngiltərə baş naziri Ernest Bevin tərəfindən dəstək görmüşdü və beləliklə, Fələstin dövlətinin yaranma riski azalmışdı.[12]

I Abdulla sui-qəsdi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

20 iyul 1951-ci ildə Qüdsdəki Əl-Əqsa məscidini ziyarət edərkən Hüseyni qəbiləsindən bir fələstinlidən ölümcül bir güllə aldı. İyulun 16-da Livanın baş naziri Riyad əl-Sulhin Ammanda öldürüldüyü barədə şayiə İsrailə fərqli bir fikir verdi. Abdulla dəfn mərasimində Moşe Sasson ve Reuven Şiloah ile olan görüşmələrində təriflər etmək üçün Qüdsə getmişdi. Abdulla cümə namazı zamanı nəvəsi Şahzadə Hüseynlə birlikdə dua edərkən vuruldu.

Evliliyi və uşaqları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

I Abdulla üç dəfə ailə həyatı qurub. 1904-cü ildə İstanbulun İstinye Sarayında Abdulla ilk həyat yoldaşı olan Musbah bint Nasserlə (1884–15 mart 1961) evləndi. Bu evlilikdən onun üç övladı oldu;

Şahzadə Haya (1907–1990). Əbdül-Kərim Cəfər Zeid Dhaoui ilə evləndi.

Kral Talal (26 fevral 1909 – 7 iyul 1972).

Şahzadə Munira (1915–1987). Heç evlənmədi.

1913-cü ildə I Abdulla ikinci həyat yoldaşı olan Suzdil xanımla (16 avqust 1968-ci ildə) İstanbulda evləndi. Bu evlilikdən onun iki övladı oldu.

Damat Nayef bin Abdulla Bəy əfəndi (Taif, 14 noyabr 1914 — Amman, 12 oktyabr 1983)

Şahzadə Maqbula (6 fevral 1921 – 1 yanvar 2001). İordaniyanın baş naziri Hüseyn bin Nasirlə evləndi.(dövrü: 1963–1964, 1967)

1949-cu ildə Abdulla üçüncü arvadı, sudanlı Nahda Bint Umanla evləndi. Bu evlilikdən övladları olmadı.

Vəzifələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Vəzifəsi Tarixi
Müvəqqəti İordaniya Əmiri 1921–1951
Məkkə Əmiri 1882–1921
İordaniya Haşimiyyə Krallığı 1946–1951

Mükafatları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Mükafat Aldığı Ölkə Tarixi
İngilis Cəngavəri Nişanı İngiltərə 1920
Qrand Kordon Nişanı Iraq 1922
Haşimiyyə Nişanı İordaniya 1932
1. Fasyal Nişanəsi Səudiyyə Ərəbistanı 1932
St Michael and St George (GCMG) Nişanı İngiltərə 1935

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 Abdullah I // Encyclopædia Britannica (ing.).
  2. ↑ 1 2 Abdallah Ibn al-Husain // Brockhauz Ensiklopediyası (alm.).
  3. ↑ "Amir Abdullah's Bodyguard on Camels with Red, Green and White Standard at Far Left" (İngilis). wdl.org. 2015-10-05 tarixində arxivləşdirilib.
  4. ↑ 1 2 Murphy. David The Arab Revolt 1916–18. London. 2008. səh. 13.
  5. ↑ Michael T. Thornhill. ‘Abdullah ibn Hussein (1882–1951)’. Oxford Dictionary of National Biography, Oxford University Press. sentyabr 2004.
  6. ↑ Murphy. David The Arab Revolt 1916–18. Osprey, London: 2008. səh. 34.
  7. ↑ 1 2 3 MacMunn, Lieut.-General Sir George. Military Operations. Egypt and Palestine. Almaniya. 1917 iyun. 226, 227.
  8. ↑ MacMunn, Lieut.-General Sir George. Military Operations. Egypt and Palestine. 1917. səh. 228.
  9. ↑ Murphy. David The Arab Revolt 1916–18. London. 2008. səh. 38.
  10. ↑ Murphy. David The Arab Revolt 1916–18. London. 2008. səh. 45.
  11. ↑ Karsh. Efraim The Arab-Israeli Conflict. London: Osprey. 2002. səh. 51.
  12. ↑ al-Husseini, Hajj (Muhammad) Amin. Sela. The Continuum Political Encyclopedia of the Middle East. 360, 361, 362.