Tomas Edvard Lourens

Tomas Edvard Lourens (ing. Thomas Edward Lawrence, Lawrence of Arabia; 16 avqust 1888^[1][2][…], Tremadoq^[d], Quinet^[d][3] – 19 may 1935^[1][2][…], Bovinqton düşərgəsi^[d], Dorset^[d]) — Britaniya zabiti, səyyahı, casusu, yazıçısı.

Tomas Edvard Lourens
ing. Thomas Edward Lawrence
Doğum tarixi	16 avqust 1888(1888-08-16)[1][2][…]
Doğum yeri	Tremadoq[d], Quinet[d], Uels, Böyük Britaniya və İrlandiya Birləşmiş Krallığı[3]
Vəfat tarixi	19 may 1935(1935-05-19)[1][2][…] (46 yaşında)
Vəfat yeri	Bovinqton düşərgəsi[d], Dorset[d], İngiltərə, Birləşmiş Krallıq
Vəfat səbəbi	yol-nəqliyyat hadisəsi
Təhsili	Maqdalin Kolleci[d] (1910–)
Fəaliyyəti	antropoloq, arxeoloq, avtobioqraf[d], yazıçı, zabit, ssenarist, tərcüməçi, casus, diplomat, pilot, hərbi qulluqçu
Fəaliyyət illəri	1914-cü ildən
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

İngilis əks-kəşfiyyatının Yaxın Şərq və Ərəbistandakı ən məşhur agentlərindən biri Lourens 16 avqust 1888-ci ildə Şimali Uelsdə anadan olub. Ailə familyası Chopmandır. Şotlandiyalı bir rahibə ilə evlənə bilmək üçün Lourens familyasını qəbul edib.

1910-cu ildə Türkiyə gələrək Dəclə çayının ətrafında arxeoloju qazıntılar adı altında bölgədə neft axtarışı və siyasi,etnolojik məlumatlar topladı. Daha sonra Suriya,Fələstin və Misiri gəzərək ərəb dilini və İslam adətlərini öyrəndi. Birinci dünya müharibəsində baş leytnant rütbəsi ilə İngilis Hərbi Kəşfiyyat Xidmətində (British Military Intelligence Service) agent olaraq çalışıb. Ərəblərin Osmanlı dövlətinə qarşı üsyan etməyə təhrik edib. Ərəb dilinin bir çox şivəsini ana dili kimi bilirdi. 1916-ci ildən etibarən ərəblərin Osmanlıya qarşı üsyanlarını təşviq etməyə başlayıb. Məkkə Şərifi Hüseyin İbn Əlinin oğlu Əmir Feysəlin komandanlığı altındakı kiçik birliklərlə Osmanlı ordusuna qarşı “mübarizə” aparıb. Vəhabi Əbduləziz İbn Suud ilə yaxın əlaqələr quraraq İngiltərədən onun üçün çoxlu silah və qızıl təmin edib. Türk ordusunun Hicaza gedən yolunu kəsmək üçün ərəblərlə birlikdə Şam-Hicaz dəmir yolu xəttini dəfələrlə dağıdıb. Lourens ərəblər içindəki fəaliyyəti ilə Osmanlının Fələstin və Suriyadakı məğlubiyyətlərində böyük rol oynadı. 1918-ci ildə müharibə başa çatdıqdan sonra İngiltərə Krallığı Lourensin Şərif Hüseynə verdiyi bəzi sözləri yerinə yetirdi. Şərif Hüseynin oğlu Feysəl İraq krallığına, digər oğlu Abdullahı İordaniya Əmirliyinə gətirldi. Lakin Şərif Hüseyn Lourensin ona söz verdiyi Ərəb Xilafətini istəyirdi. İstəyinin yerinə yetirilmədiyini gördükdə İngiltərəyə qarşı üsyan etdi. İngiltərə üsyankar Şərifi Kiprə sürgün etdi. Lourens bu sürgün səbəbi ilə Krallığın ona verdiyi bütün medal və nişanlarından (Cəngavərlik nişanı daxil) imtina etdi. 1930-cu il “Ağrı dağı” üsyanında Kürd tayfalarının dövlətə qarşı qaldırılmasında yenə Lourensin əli vardı. Eyni zamanda Əfqanıstan kralı Əmənullah xanın taxtdan endirilməsi ilə nəticələn böyük üsyanda Lourensin əsəridir. 1921-ci ildə İngiltərədə Koloniyalar üzrə nazir Vinston Çörçilin ərəb coğrafiyası üzrə müşaviri olub. Bir neçə dəfə adını dəyişdirdi. John Hume Ross (1922) adı ilə İngiltərə Hərbi Hava Qüvəllərinə daxil oldu. Agent olduğu bilindikdən sonra uzaqlaşdırıldı. Bu dəfə Thomas Edward Shaw(1923) adı ilə əvvəlcə tank birliklərinə daha sonra yenidən Hərbi hava Qüvvələrində vəzifə aldı. Polkovnik – leytnant rütbəsi ilə 1935-ci ildə ordudan təqaüdə ayrıldı. 19 May 1935-ci ildə motosiklet qəzasında dünyasını dəyişdi. “Üstün xidmət medalı” və “Fransız Şərəf Legionu Nişanı” kimi mükafatları var. “ Müdrüklüyün 7 əsası”, “Çöldə üsyan”, “Xaçlı qalaları” kitablarının müəllifidir.

Bu bədəvi ərəblərin “Dinamit Şeyx” adlandırığı Lourensin 47 illik ömrünün qısa tərcümeyi-halıdır. Gələk əsas məsələyə Lourens Bütün Ərəbistanı tək gəzərək və qızıl paylayaraq bədəvi ərəbləri Osmanlıya üsyan etdirib fikri bir az şişirdilmiş ifadə olduğunu qəbul etmək lazımdır. Bu ifadə əsasən Türkiyədəki neosmanlıcılar daha çox ifadə edir. Səbəbi isə aydındır ərəblərə qarşı əks fikir yaratmamaq. Lourens haqqında internetdəki Türk saytlarında bir axtarış aparsaz 90 % məlumatlarda “Lourens olmasaydı ərəblər Osmanlıya üsyan etməyəckdi” fikri təbliğ edilməyə səy göstərilir. Halbuki hadisələr bu qədər sadə deyil. Ərəblər artıq 19-cu əsrin ortasından Osmanlıya qarşı milliyətçi üsyanlara başlamışdı. Osmanlı Sultanları Birinci dünya müharibəsinə qədər ərəb şeyxlərini payladıqları qızılla əldə saxlaya bilirdi. Ərəbləri isə ümumən İstanbulda oturan Xəlifə maraqlandırmırdı. Sadəcə o günə qədər cografiyada, ərəb şeyxlərinə, Osmanlıdan daha çox qızıl paylayan dövlət yox idi bu səbəbdən İngilislər daha çox qızıl verdikdən sonra Osmanlıya xəyanətdə heç bir tərəddüt keçirtmədilər. Lourens Ərəblərə lazım olan qızılı artıqlması ilə verməyə başlamışdı bundan əlavə Şərif Hüseynə, xəyalına belə gətirə bilməyəciy bir təklif etmişdi – Bütün Ərəbistanı onun krallığı altında birləşdirmək və Xəlifəliyi İstanbuldan alaraq Məkkəyə gətirmək. Şərif Hüseyin belə bir təklifi qəbul etməyə bilməzdi. 1916-cı ildə Lourensin və Şərif Hüseynin oğlu Feysəlin iştirakı ilə ingilis ordusuna qarşı savaşan Osmanlı əsgərlərini pusquya salınaraq öldürülməsi əməliyyatları başladı. İslamın iki müqəddəs şəhəri Məkkə və Mədinənin “xristian əlinə düşməməsi” üçün Anadoludan gəlib mübarizə aparan Osmanlı əsgərləri bədəvi ərəblər tərəfindən şəhid edilirdi. Diqqət edin bunu edən Məkkə və Mədinənin yerli əhalisi idi. Lourens özü ilə sadəcə qızıl gətirmişdi ingilis əsgəri yox və o qızılla İslamın iki müqəddəs şəhərinin əhalisini xristianların bayrağı altında Müsəlman Osmanlıya qarşı savaşmağa razı salmışdı. Bu hər hansı agentin sadəcə qızıl və yağlı vədlərlə edəcəyi bir iş deyil və yerli əhalinin də Osmanlını xristian ingilislərə dəyişmək üçün fürsət axtardığını göstərirdi. Almanlar da 12 cildlik “Ərəb üsyanı” raportuna Lourensin adını salmayaraq, ərəb üsyanında Lourensin rolunun çox böyük əhəmiyyət kəsb etmədiyini göstərmişdi. Nəticədə ərəb coğrafiyası müharibədən sonra ingilis və fransız vassallığı altında bəzi ölkərə bölündü.

Lourens haqqında bir başqa maraqlı məlumat isə Lourensin öz yaxınlarına danışdığı Deraa qalasında türklər tərəfindən həbsdə olarkən, həbsxanada zorlanması məlumatıdır. Lourensin zorlanmasına aid məlumat onun haqda çəkilən “Ərəbistanlı Lourens” filminində öz əksini tapıb. KİV-də çıxan bəzi məlumatlara görə Lourens1917–ci il 15-21 noyabr arasında həbsdə olduğu Deraa qalasında vali Hacim Bəy(Hacim Muhittin Çarıklı – Türkiyə Respublikasında Şərq istiqlal məhkəməsi başqanı və 1950-ci ilə qədər CHP millət vəkili, Bursa valisi) tərəfindən qırmanclanmış, 20 noyabrda isə türk əsgərləri tərəfindən zorlandığı haqqında yaxınalrına danışıb (Hacim Bəy vali deyil Deraa mərkəzli Harran mütəsərrüfü olub). Lakin bu iddianın başqa bir ingilis yazıçısı James Barr tərəfindən yalan olduğu sübut olunub. Barra görə Lourens Deraada zorlandığını dediyi 15-21 noyabr zamanı başqa yerdə olub. Barr Lourensin gündəliklərin tədqiq edərkən zorlanmaya məruz qaldığı tarixlərə aid səhifələrin gündəlikdə cırılmış olduğunu görür. Gündəlikləri karbon testindən keçirib, qopardılmış səhifələrin digər səhifələrdə qoyduğu izləri tədqiq edərək Lourensin o tarixlərdə Deraada deyil 80 km uzaqda Azrak qalasında olduğunu sübut edib. Çünkü digər bütün səhifələr Azrakı işarət edirdi. Eyni zamanda Lourensin anasına gönderdiyi 14 noyabr tarixli məktubunda “Bir neçə gün Azrakda qalacağını” bildirməsidə Barrın iddialarını doğruluğuna şübhə yaratmır. Lourens Deraada hebs edilir amma 1917-ci ildə yox 1916-cı ilin Dekabr ayında. Hacim bəy isə bu tarixlərdə Akhisarda məmur idi. 1916 -1917 –ci ildə Havranda jandarm zabiti olan, mərhum polkovnik Səlahəddin Günay “Bizi kimlərin ümüdünə qoyub gedirsən, türk” adlı xatirələrində Lourensi onun həbs etdiyini yazır. Həbsdə bir gün qalan Lourens daha sonra həbsdən qaçmağa nail olur. Lourensin Hacim bəyə bu iftiranı atmağa sövq edən isə Havranda Hacim bəyin başçılığı ilə üsyançı bədəvilərə və ingilislərə qarşı edilən uğurlu müdafiədir. Lourens Havranda həbsdə olan ingilisləri azad etmək üçün keçirdiyi bütün əməliyyatlar Hacim bəy tərəfinən geri püskürdülür. Həbsdə olan ingilislər isə məhkəmə qarşısına çıxarılır. Məhz bu səbəbdən Lourens öz “əxlaq və mənəviyyatını” heçə sayaraq olmayan zorlanma hadisəsini yaymağa başlayır. Bilərəkdən həbs olunduğu tarixini isə 1 il uzadaraq Hacim bəyin Ərəbistanda olduğu tarixə gətirib çıxarır. Əslində “zorlanma” faktının yayılması Lourens üçün elə böyük hadisə deyildi, bütün Ərəbistanda onun “anormal cinsi arzularının” olması barədə xəbərlər gəzirdi. Türk əks-kəşfiyyat orqanı “Təşkilatı-Mahsusanın” Lourens haqqında raportlarında da bu məlumatlar öz əksini tapır.