Kızılırmak
Qızılirmaq (türk. Qızılirmaq), əvvəllər Halis — başlanğıcını Türkiyənin Şərqi Anadolu bölgəsindən götürür və Qara dənizə tökülən çaydır.
| Qızlirmaq | |
|---|---|
| türk. Qızılirmaq | |
 | |
| Ölkə |
 Türkiyə |
| Mənbəyi | Şərqi Anadolu |
| • Yüksəkliyi | 2,000 m |
| Mənsəbi | Qara dəniz |
| • Yüksəkliyi | 0 m |
| Uzunluğu | 1,350 km |
| Su sərfi | 500 ± 0,001 m³/s |
| Hövzəsinin sahəsi | 77.100 km² |
|
Qızılirmaq çayı Türkiyənın fiziki xəritəsində:
 41°44′ şm. e. 35°57′ ş. u.HGYO |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Qızılirmaq çayı başlanğıcını Anadolunun şərqində yerləşən Sivas vilayətindəki Qızıldağın cənub yamaclarından, 2000 metr yüksəklikdən götürür. Sivas, Kayseri, Nevşehir, Kırşehir (110 km), Kırıkkale, Ankara, Çankırı (30 km), Çorum (182 km) və Samsun vilayətlərindən keçib Bafra boğazında Qara dənizə tökülür. 1355 km. Uzunluğu (841 mil) ilə Türkiyənin öz sərhədlərində başlayan və sərhədləri daxilində dənizə axan ən uzun çayıdır. Sivas, Kayseri, Nevşəhər, Kırşəhər, Kırıkkale, Ankara, Çanqırı, Çorum, Sinop və Samsun illərindən keçən Qızılirmaq, Delice irmağı, Devrez və Gökırmak kimi bir çox çayların sularını toplayır və böyük bir döngə çəkərək Bafra burnundan Qara dənizə tökülür. Qızılirmaq Qara dənizə töküldüyü ərazi də daxil olmaqla 56.000 hektar deltası ilə Türkiyənin ən əhəmiyyətli bataqlıq ərazilərindən biridir. Çay üzərində tikilmiş 12 bənd və su-elektrik stansiyası ilə ölkənin enerji istehsalında mühüm yer tutur və keçdiyi vilayətlərdə kənd təsərrüfatı sahələrinin suvarma fəaliyyətində çayın suyundan istifadə olunur.
Hövzəsi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Çay Mərkəzi Anadolunun ən şərq nöqtəsi olan Sivas ilinin İmranlı ilçəsindəki Kızıldağın cənub yamaclarından, təxminən 39,8° Şimal və 38,8° Şərqdə başlayır, əvvəlcə qərbdən və cənub-qərbdən 38,7° Şimaldan 34,8° Şərqə axır, sonra qövs əmələ gətirir. Hafik yaxınlığında Koçdərəni, Sivasa yaxınlaşdıqda isə Akmescid çayını və Tecer çayını özünə qatır. Sivası keçdikdən sonra Yıldız irmağı çaya qoşulur. Əvvəlcə qərbə, daha sonra şimal-şərqdə Tuz gölünü keçərək şimal-qərbə axır. Sonra şimala və şimal-şərqə dönür. Burada o, Kula kəndinin sərhəddində, 40°28′20.54″Ş.34°08′28.40″E-də Delice çayı ilə birləşir. Sonra ziqzaqlarla şimal-qərbə axır. 41,10° şərq 34,42° qərbdə Devrez çayı ilə birlikdə axır. Şimal-şərqə doğru çevrilir. Nəticədə 41,72° şimal 35,95° şərq nöqtəsindən Qara dənizə tökülür. Sivas, Kayseri, Nevşehir, Kırşəhər, Kırıkkale, Ankara, Aksaray, Çankırı və Çorum illərindən keçərək Sinop ili-Samsun sərhədinin bir hissəsini təşkil etdikdən sonra bir çox çay və dərənin sularını yığaraq Bafra burnundan Qara dənizə çatır.
Qızılirmaq; Şimal-şərqdən Yaşılırmaq hövzəsi, şərqdən Fərat hövzəsi, cənub-şərqdən Seyhan, cənub-qərbdən və cənubdan Konya qapalı hövzəsi, qərbdən Sakarya çayı hövzəsi, şimal-qərbdən Yenice qərbi Qara dəniz hövzəsi ilə qonşudur. Türkiyənin ümumi ərazisinin 1/10 hissəsini drenaj edir. Yuxarı hövzəsindəki gipsli torpaqlarından keçən çayın suları acılaşır.[1]
Hövzənin bəzi ərazilərində dərə genişlənir və düzənliyə çevrilir. Yuxarı hövzədə; Hafik, Zara, Sivas düzləri, aşağı hövzədə; Kargı, Osmancık, Tosya və ən böyüyü Bafra düzənliyidir.
Hidroelektrik potensialı
[redaktə | mənbəni redaktə et]Çayın üzərində 12 bənd tikilmişdir. Bunlar Kayseri ilində Sarıoğlan, Yemliha qəsəbəsində qurulan Yamula bəndi, Ankara yaxınlığındakı Kəsikkörpü, Hirfanlı və Kapulukaya bəndləri, çayın Bafra düzənliyində qurulan Altınkaya və Dərbənd bəndləridir. Ən son çayın üzərində Obruk bəndi tikildi və 2007-ci il ərzində suyun saxlanmasına başlanıldı. Bir çox irili-xırdalı göllərin yerləşdiyi Kızılırmak deltası Türkiyənin Qara dəniz sahillərində öz xüsusiyyətlərini böyük ölçüdə qoruyub saxlayan ən əhəmiyyətli bataqlıq ərazilərindən biridir. 321 quş növünün tapıldığı delta bitki baxımından da əhəmiyyətlidir. Deltanın şərq tərəfində Türkiyənin nadir su basmış meşələrindən biri olan Geleriç meşəsi yerləşir.
Şəkil
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Xarici keçidlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Qızılirmaq Deltasında Meydana Gelen Erozyonun Coğrafi Analizi Arxivləşdirilib 2006-01-04 at the Wayback Machine
- Qızılirmaq Deltası Arxivləşdirilib 2007-06-23 at the Wayback Machine
- Qızılirmaq Deltası
- Qızılirmaq'ta rafting Arxivləşdirilib 2007-04-02 at the Wayback Machine
- Qızılirmaq'ta Amerikalı bir kuş
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ "Kızılırmak Nehri'nin Akım ve Rejim Özellikleri". academia.edu. Ocak 1996. 30 Haziran 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 Aralık 2016.
