Khmer imperiyası

Khmer İmperiyası (khm. ចក្រភពខ្មែរ, Çakrphup Khmer və ya khm. អាណាចក្រខ្មែរ, Anaçak Khmer), rəsmi olaraq Anqkor krallığı (khm. អាណាចក្រអង្គរ, Anaçak Anqkor) və ya hindlilər tərəfindən Kambucadeşa (hind. ख्मेर साम्राज्य) — IX–XV əsrlərdə indiki Kamboca, Vyetnam, Tayland və Laos ərazisində hökmranlıq etmiş feodal khmer buddist dövləti. Keçmiş Bapnom və Çenla krallıqlarının süqutu ilə yaranan imperiya Cənub-şərqi Asiyanın əksəriyyətini^[3] və Cənubi Çinin bir hissəsini idarə edirdi.^[4][5]

İmperiya
Khmer imperiyası
ចក្រភពខ្មែរ Çakrphup Khmer ख्मेर साम्राज्य Kambucadeşa
Bayraq
Cənub-şərqi Asiyanın xəritəsi (900-cu il). Khmer İmperiyası qırmızı rənglə verilib.
←   →  →  → 802 — 1431
Dilləri	Avstroasiya dilləri
Rəsmi dilləri	Qədim khmer dili Sanskrit dili
Dövlət dini	Hinduizm Mahayana Txeravada
Ərazisi	1,000,000 km2 (1290)[1][2]
Əhalisi	2,000,000 (1150)
İdarəetmə forması	Mütləq monarxiya
Çakravartin
• 770—830	II Cayavarman
• 1113—1150	II Suryavarman
• 1181—1218	VII Cayavarman
• 1327—1336	IX Cayavarman
Tarixi
• 802	II Cayavarmanın taxta çıxması
• 1431	Siamların səfəri
Davamiyyət
Tailand  Kamboca  Laos  Vyetnam  ÇXR  Myanma  Malayziya  →
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Dövlətin ən böyük irsi onun paytaxtı Anqkor şəhəri idi. Şəhərin Anqkor Vat və Bayon kimi tikililəri Khmer İmperiyasının ucsuz-bucaqsız güc və zənginliyinin, valehedici incəsənət və mədəniyyətinin, memarlıq üslublarının, estetik nailiyyətlərinin və əsrlər boyu qoruyub-saxladığı müxtəlif inanc sistemlərinin rəmzidir. Süni peyklərdən əldə edilən şəkillər Anqkor şəhərinin sənaye inqilabından əvvəlki dünyanın ən böyük şəhəri olduğunu sübut edir.^[6]

Khmer İmperiyasının yaranma tarixi 802-ci il götürülür. Həmin il II Cayavarman özünü çakravartin ("dünyanın kralı" və ya "krallar kralı"). Krallıq XV əsrdə Anqkor şəhərinin işğalı ilə süquta uğramışdır.

Dövlət Hind-Çin yarımadasının mərkəzi hissələrində yaşayan khmer tayfaları arasındakı əlaqələrin inkişafının bir nəticəsi olaraq yaranmışdır. Khmer tayfalarının bir hakimiyyət altında birləşmələrinin ən böyük səbəbi Anqkor şəhərinin yerləşdiyi ərazidi. Bu ərazi kənd təsərrüfatının inkişafı üçün münasib idi. Dövlətin qurulmasının başqa bir səbəbi hind sivilizasiyasının sahilyanı ərazilərdən yarımadanın dərinliklərinə yayılması idi.

II Cayavarman (802–850) Kambucadeşa kral sülaləsinin banisi hesab edilir, ancaq khmer tayfaları I İndravarman (877–889) və I Yaşovarman (889–900) hakimiyyəti dövründə birləşmişdir. XI–XII əsrlər imperiyanın ən qüdrətli dövrü idi. Kral I Suryavarman (1002–1050) və II Udayadityavarman (1050–1066) imperiya ərazisində böyük bir suvarma sistemi tikmişdir.

Kral II Suryavarmanın hakimiyyəti dövründə imperiya Çauprahaya çayının vadisində yaşayan monlarla və Tyampa dövləti ilə vuruşmuşdur. Böyükmiqyaslı müharibələr XIII əsrdə imperiyanın tənəzzül dövrünə girməsi ilə nəticələnmişdir. XIII əsrin ikinci yarısında imperiya qərbdə yaşayan tay tayfalarının hücumlarına məruz qalmışdır. İmperiya XV əsrdə Anqkor şəhərinin işğalı ilə süquta uğramışdır.

Khmer İmperiyasının inzibati bölgüsü barədə çox az məlumat var. İmperiyanın krala xərac verən kiçik-kiçik knyazlıqlardan ibarət olmağı ehtimalı var. Mahal sistemi X əsrin ortalarında yanmışdır. Hər bir mahalda 20–90 nəfərlik srukdan (kənd) və bir məbəddən ibarət idi.^[7]

Khmer cəmiyyəti ikidilli idi. Sanskrit hakimiyyətin və mədəniyyətin, khmer isə adi xalqın dili idi. Buna baxmayaraq, kitabələrdə həm sanskrit, həm də khmer dillərindən istifadə olunurdu.^[7]

• 770—830: II Cayavarman
• 839—877: III Cayavarman
• 877—889: I İndravarman
• 889—910: II Yaşovarman
• 910—923: II Xarşavarman
• 923—928: II İşanavarman
• 921—941: IV Cayavarman
• 941—944: II Xarşavarman
• 944—968: II Racendravarman
• 968—1000: V Cayavarman
• 1001—1002: I Udayadityavarman
• 1002—1006: Cayaviravarman
• 1001—1050: I Suryavarman
• 1049—1066: II Udayadityavarman
• 1066—1080: III Xarşavarman
  • 1080—1113: Nripatindravarman
  • 1080—1107: VI Cayavarman
• 1107—1113: I Dharanindravarman
• 1113—1150: II Suryavarman
• 1150—1160: II Dharanindravarman
• 1160—1165: II Yaşovarman
• 1165—1177: Tribhuvanadityavarman
• 1181—1218: VII Cayavarman
• 1218—1243: II İndravarman
• 1243—1295: VIII Cayavarman
• 1295—1307: III İndravarman
• 1307—1327: İndracayavarman
• 1327—1336: IX Cayavarman

Vikianbarda Khmer imperiyası ilə əlaqəli mediafayllar var.

• Ködes, Corc. The making of South East Asia. University of California Press. 1966. ISBN 0-520-05061-4.
• Friman, Maykl; Jak, Klod. Ancient Angkor. River Books. 2006. ISBN 974-8225-27-5.
• Hayam, Çarls. The Civilization of Angkor. Phoenix. 2001. ISBN 978-1-84212-584-7.
• Vittorio, Roveda. Khmer Mythology. River Books. ISBN 974-8225-37-2
• Daqens, Bruno. Angkor — Heart of an Asian Empire. Thames & Hudson. ISBN 0-500-30054-2
• Keys, Çarls F. The Golden Peninsula. University of Hawaii Press. 1995. ISBN 978-0-8248-1696-4.
• Runey, Daun F. Angkor: Cambodia's wondrous khmer temples (5th). Odissey. 2005. ISBN 978-962-217-727-7.
• Şendler, Devid P. A History of Cambodia. Westview Press. ISBN 0-8133-3511-6
• Daquan, Çjou. The Customs of Cambodia. The Siam Society. ISBN 974-8359-68-9
• Mouhot, Henri. Travels in Siam, Cambodia, Laos, and Annam. White Lotus Co, Ltd. ISBN 974-8434-03-6
• Vikeri, Maykl. Society, economics, and politics in pre-Angkor Cambodia: the 7th–8th centuries. Toyo Bunko. 1998. ISBN 978-4-89656-110-4.
• Uolker, Bencamin. Angkor Empire: A History of the Khmer of Cambodia. Kalkutta: Signet Press. 1995.
• Edmonds, İ.Q. The Khmers of Cambodia: The story of a mysterious people. 1970.