Lansanq krallığı
Lansanq,[1] Lan Sanq və ya Lansanq Hom Kxao (laos ລ້ານຊ້າງຮົ່ມຂາວ, lān sāng hom khāo, lâːn sâːŋ hōm kʰǎːw, hərf. Milyon fil və ağ çətir; birm. လင်ဇင်း; khm. លានជាង, លានដំរី və ya ស្រីសតនាគនហុត; sanskr. Srī Śatanāganayuta; tay ล้านช้าง və ya ล้านช้างร่มขาว; vyet. Vạn Tượng) — 1354–1707-ci illərdə indiki Laos, Vyetnam, Kamboca, Myanma, Çin və Tailand ərazisində hökmranlıq etmiş feodal lao buddist dövləti. Lansanq Cənub-şərqi Asiyanın ən böyük krallıqlarından biri olmuşdur. Krallığın adı əvvəlki dövrlərdə regionda baş vermiş müharibələrə və mübarizələrə bir istinaddır. Lansanq müasir Laos dövlətinin sələfidir və ölkənin milli və mədəni identikliyinin təməlidir.
| Tarixi krallıq | |
| Lansanq krallığı | |
|---|---|
| ລ້ານຊ້າງ | |
 Lansanqın təsir sferası və qonşu dövlətlərinin xəritəsi (təx. 1540-cı il). Lansanq krallığı açıq qırmızı rənglə verilib. |
|
|
|
|
| Paytaxt | Luanqpxabanq[d], Vyentyan |
| Rəsmi dilləri | Laos dili |
| Dövlət dini | Buddizm |
| İdarəetmə forması | Mütləq monarxiya |
| Kral | |
| • 1354–1385 | Fa Nqum |
| • 1373–1416 | Samsenetay |
| • 1548–1571 | Settatirat |
| • 1637–1694 | Surinyavongsa |
| Tarixi | |
| • 1354 | Fa Nqumun taxta çıxması |
| • 1707 | Krallığın süquta uğraması |
| Davamiyyət | |
| → | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Tarix
[redaktə | mənbəni redaktə et]Mənşə
[redaktə | mənbəni redaktə et]Lansanqın hakimiyyət sürdüyü ərazidə tarixən Tunc dövründə və Dəmir dövründə inkişaf etmiş Avstroasiya dilli aborigen tayfalar yaşamışdır.[2][3][4]
Han sülaləsinin cənuba doğru keçirdiyi yürüşlərdə ilk dəfə müasir Çin Xalq Respublikasının Quansi-Çjuan və Yunnan rayonlarında yaşamış Tay-kaday dilli xalqları barədə məlumat verilmişdir. VII əsrdən başlayaraq tay xalqları cənuba köçməyə başlamışdır. Monqolların 1253–1256-cı illərdəki yürüşü zamanı bu xalqlar Lansanq krallığının hakimiyyət sürdüyü torpaqlara köçmüşdür.[5][6]
Şimalda yerləşən münbit torpaqlı Mekonq çayı vadisini monlar, daha sonra isə Kxmer imperiyası zəbt etmişdir. Bu dövrdə ərazi Muansua və ya Ziyendun-Ziyentun (bukv. «Dunçzyan çayının yanındakı od ağacları şəhəri») adlanırdı.[5][6]
Sukxotay krallığının yüksəlişi ilə bu region tayların təsiri altına girmişdir.[7] Sukxotay krallığının monarxı vəfat etməsinsən və Lannatay krallığında daxili münaqişələrin yaranmasından sonra Vyençan Vyenkxam və Muansua şəhər dövləti müstəqil mandalalara çevrilmişdilər. 1354-cü ildə onlar birləşərək Lansanq kralllğını yaratdılar.[8]
Cəmiyyət
[redaktə | mənbəni redaktə et]Lansanq krallığı ticarət yollarının üzərində dayandığından etnik rəngbərəngliyə malik idi. Lansanqın cəmiyyəti, xüsusən də qonşu taylara və kxmerlərə nəzərən çox adi idi.[9]
Lao cəmiyyətində ali təbəqə dini və sekulyar hakimiyəti malik krallıq ailəsinin üzvləri var idi. Orta təbəqə zadəganlardan ibarət idi. Ən aşağı təbəqə kəndlilərdən ibarət idi. Kəndlilərə tüccarlar, sənətkarlar, fermerlərdən və ümumi işçilərdən ibarət idi.[10] Sistemdən kənarda ali fərdlər sanqxalar idi.[11] Onlar sosial anlayışın və təhsilin inkişafında böyük rol oynayırdılar. Təpələrdə yaşayan xalqlar və müharibə zamanı götürülmüş əsirlər və ya həbs edilmiş cinayətkarlar, yəni kxalar sistemdən kənar idilər. Siamlılar, kxmerlər və şanlar tacirlərin əksəriyyətini təşkil edirdi.[12] Buna baxmayaraq, mühüm şəhərlərdə çinli və vyet azlıqlar da yaşayırdı.
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Лаолар // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. VI ҹилд: Куба—Мисир. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1982. С. 153.
- ↑ Solheym, 1973. səh. 145-62
- ↑ Qorman, 1976. səh. 14–26
- ↑ Hayam, 1996
- ↑ 1 2 Simms, 1999. səh. 24–26
- ↑ 1 2 Stuart-Foks, 2006. səh. 6
- ↑ Uyatt, 2003. səh. 45,51; 33–35
- ↑ Uyatt, 2003. səh. 51
- ↑ Eskyu, 2007. səh. 36
- ↑ Evans, 2003
- ↑ MakDanyel, 2008
- ↑ Turton, 2000. səh. 16
Ədəbiyyat
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Lonq, Kolin; Loqan, Uilyam. Eskyu, Mark (redaktor). Vientiane: Transformations of a Lao Landscape. Routledge. 2007. ISBN 0-415-33141-2.
- Buns, Fredrik. Buddhist Textiles of Laos: Lan Na the Isan. D.K. Print World. 2004. ISBN 81-246-0250-6.
- Elliot, Mark; Rey, Nik. Buş, Ostin (redaktor). Laos. Lonely Planet. 2011. ISBN 978-1-74179-153-2. (#missing_name)
- Co, Maykl D. Angkor and Khmer Civilization. Thames & Hudson. 2003. ISBN 978-0-500-02117-0.
- Evans, Qrant. The Last Century of Lao Royalty. Silkworm Books. 2009. ISBN 978-616-215-008-1.
- Evans, Qrant; Osborne, Milton. A Short History of Laos: The Land in Between. Allen & Unwin. 2003. ISBN 1-86448-997-9.
- Qolomb, Luis. "The Origin, Spread and Persistence of Glutinous Rice as a Staple Crop in Mainland Southeast Asia". Journal of Southeast Asian Studies. 7 (1). 1976: 1–15. doi:10.1017/s0022463400010237.
- Qorman, Çester. "Ban Chiang: A mosaic of impressions from the first two years". Expedition. 18 (4). 1976: 14–26.
- Hayam, Çarls. The Bronze Age of Southeast Asia. Cambridge World Archeology. 1996. ISBN 0-521-56505-7.
- Holt, Con. Spirits of the Place: Buddhism and Lao Religious Culture. University of Hawaii Press. 2009. ISBN 0-8248-3327-9.
- İvarsson, Soren. Creating Laos: The Making of a Lao Space Between Indochina and Siam, 1860–1945. Nordic Institute of Asian Studies. 2008. ISBN 978-87-7694-023-2.
- MakDanyel, Castin. Gathering Leaves and Lifting Words: Histories of Buddhist Monastic Education in Laos and Thailand. University of Washington Press. 2008. ISBN 0-295-98849-5.
- Nqaosyvatxn, Mayouri; Pxeuipxanx Nqaosyvatxn. Paths to Conflagration: Fifty Years of Diplomacy and Warfare in Laos, Thailand, and Vietnam. Southeast Asia Program Publications. 1998. ISBN 978-0-87727-723-1.
- Nqaosyvatxn, Mayouri; Pxeuipxanx Nqaosyvatxn. The Enduring Sacred Landscape of the Naga. Mekong Press. 2009. ISBN 978-974-303-160-1.
- Ozborn, Milton. The Mekong: Turbulent Past, Uncertain Future. Grove Press. 2001. ISBN 0-8021-3802-0.
- Simms, Piter və Sanda. The Kingdoms of Laos: Six Hundred Years of History. Curzon Press. 1999. ISBN 0-7007-1531-2.
- Solheym, Vilhelm. "Northern Thailand, Southeast Asia and World Prehistory". Asian Perspectives. 13. 1973: 145–162.
- Stuart-Fols, Martin. "Who was Maha Thevi?". Siam Society Journal. 81. 1993.
- Stuart-Fox, Martin. The Lao Kingdom of Lan Xang: Rise and Decline. White Lotus Press. 1998. ISBN 974-8434-33-8.
- Stuart-Foks, Martin. A Short History of China and Southeast Asia: Trade, Tribute and Influence. Allen & Unwin. 2003. ISBN 978-1-86448-954-5.
- Stuart-Fox, Martin. Naga Cities of the Mekong: A Guide to the Temples, Legends, and History of Laos. Media Masters. 2006. ISBN 978-981-05-5923-6.
- Stuart-Foks, Martin. Historical Dictionary of Laos. The Scarecrow Press, Inc. 2008. ISBN 978-0-8108-5624-0.
- Tossa, Vacupp; Nattavong, Kongdeuane; MacDonald, Margaret Read. Lao Folktales. Libraries Unlimited. 2008. ISBN 978-1-59158-345-5.
- Turton, Endru, redaktorCivility and Savagery: Social Identity in Tai States. Routledge. 2000. ISBN 0-7007-1173-2.
- Viravon, Sila. History of Laos (trans.). New York: Paragon Book. 1964. 50–51. ISBN 0-685-41963-0.
- Uyatt, Deyvid K. "Siam and Laos, 1767–1827". Journal of Southeast Asian History. 4 (2). 1963: 13–32.
- Uyatt, Deyvid K. Thailand: A Short History. Yale University Press. 2003. ISBN 0-300-08475-7.
- Uyatt, Deyvid K.; Viçiyenkeo, Arunrut, redaktorlar The Chiang Mai Chronicle. Silkworm Books. 1995. ISBN 974-7100-62-2.