Krım tatar ədəbiyyatı

Krım tatar ədəbiyyatı (krımtat. Qırımtatar edebiyatı) — Krım tatarlarının ədəbiyyatı.

Krım tatarlarının ən erkən ədəbi əsərləri Qızıl Orda dövrünə (XIII-XV əsrlər), onun qızıl dövrü isə Krım xanlığı dövründə (XV-XVIII əsrlər) təsadüf edir.

Krımın ilk ədəbi əsərlərindən biri Mahmud Kırımlının XIII əsrdə yazdığı "Yusif və Züleyxa" poemasıdır. Krımın görkəmli yazıçıları: Əli (1232), Mahmud (XIII-XIV əsrlər), Mövlana Rəcəb bin İbrahim (... - 1386), Mövlana Şərəfəddin bin Kamal (1438) və Kamal Ümmədir (1475).^[1][2][3]

Saray poeziyasının yaranması Qızıl Orda dövründə (XIII-XV əsrin birinci yarısı) Krımlıların İslamı qəbul etməsi ilə başlandı, formalaşması isə Krım xanlığının inkişafının erkən dövründə başa çatmışdı.

Krım xanlığının çiçəklənən dövrünün Krım tatar ədəbiyyatı saray ədəbiyyatı (saray edebiyatı) idi ki, bu da “divan ədəbiyyatı” adlanırdı. Onun müəllifləri xanlar və aristokratlar idi. Bu dövrün bütün yazılı abidələri ərəb qrafikası ilə yazılmışdır. Ədəbiyyat poeziya ilə təmsil olunurdu, məşhur şairlər arasında: Əbdülməcid Əfəndi, Hüseyn Kəfəvi, I Məngli Gəray, Bora Qazı, Ramməl Xoca, Aşıq Ömər, Mustafa Cevher, Leyla Bikeç, Aşıq Arif, Can Məhəmməd, Ədib Əfəndi var idi. Xan sarayında Xan I Bahadır Gərayın arvadı olan şairə Xanzadə xanım da var idi.

XV-XVII əsrlərdə Krım şairlərinin əsərlərindən antologiyalar tərtib edilmişdir.

Bu ədəbiyyat əcnəbi lüğətlərlə, hər şeydən əvvəl ərəb və farsca alınmalarla zəngin idi. Türk lüğətinin istifadəsinə mane olan əruz vəzni idi. Şairlərin ərəb və fars lüğətlərinə tez-tez müraciət etməsinə səbəb olan da bu idi. Nəticədə yalnız fars və ərəb dillərində danışanların əlçatan olduğu bir dil oldu.^[4]

Digər istiqamət teoloji əsərlərdir ki (əsasən təsəvvüf davamçıları), bu yöndə yazan şairlərdən Şeyx İbrahim əl-Krımini göstərmək olar.^[5]

Paralel olaraq Krım tatarlarının xalq dilində qəhrəmanlıq əsərlərinə (Çorabatır - Boqatır Çora, Kör oğlu - Kor oğlu), ictimai və məişət əsərləri (Tair və Zore - Tahir və Ulduz), nağıllar (heyvanlar haqqında, sehrli, məişət), xalq mahnıları (toy, lirik, komik, əsgər), əfsanələr, atalar sözləri, məsəllər, tapmacalar və s. daxil idi. Bu əsərlərdə bir sıra alıntılar da vardır.^[4]

Bu dövrün digər məşhur əsərləri sırasına: Can Məhəmmədin “İslam-Girayın Polşaya yürüşü haqqında”, Seyyid Məhəmməd Rzanın “Asseb-us-Seyyar” (Tatarların tarixinə dair yeddi planet), “Əl Mügum-ül-Burxan” (Dəlil okeanı), çoxsaylı xan yarlıqları daxildir. Klassik dövrün nəsr əsərlərinə Həlim Gərayın “Xanların çəhrayı çiçək bağı və ya Krımın tarixi” və Əbdülqaffar Krımi^[6] nin “Xronika və tarixi xəbərlər kürsüsü” kimi tarixi əsərləri də daxildir.

Rusiya tərəfindən fəth edildikdən sonra Krımın Krım tatar dilində ədəbi həyatı dayandı, çünki Krım xanları poeziyanın əsas himayədarları idilər.

XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərinin əsas siması Krım tatar ədəbiyyatında hekayə və romanın əsasını qoyan İsmayıl Qaspıralı idi. Qaspıralı yeni Krım tatar yazıçılarının əsərlərinin yer aldığı “Terjiman” qəzetini naşiri idi.

XX əsrdə Əşrəf Şəmizadə yeni Krım tatar poeziyasını yaradanlardan idi. Görkəmli şairlər arasında Bəkir Çobanzadə, Abdulla Dərmənci, Şövqi Bektörə, Abdulla Lətifzadə, Həmdi Giraybəy də vardır. Krım tatar dilində ilk dram "Olacağa çarə olmaz" (Nə olacaq, qaçılmaz) 1901-ci ildə Abdulla Özənbaşlı tərəfindən yazılmışdır. 1906-cı ildə Baxçasarayda Cəlal Meynovun rəhbərliyi ilə "Uçqun" (İskra) ədəbi dərnəyi yaradıldı.

Müharibədən sonrakı sovet dövrünün Krım tatar ədəbiyyatının inkişafına Krım tatarlarının Orta Asiya və Urala sürgün edilməsi güclü mənfi təsir göstərir. Beləliklə də, ədəbi ənənə kəsilir. Krım tatar ədəbiyyatının və onun ən mühüm müəlliflərinin mövcudluğu faktı 1970-ci illərə qədər SSRİ-də inkar edilib.

1970-1980-ci illərdə nəsr xüsusilə Osman Aydər, Huriyə Edemova, Ervin Umerov, Emil Amit və Rüstəm Muədin kimi müəlliflərin fəaliyyətini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Sovet dövrünün klassiki Şamil Aladindir. Məşhur Krım tatar yazıçısı Çingiz Dağçı bütün əsərlərini türk dilində yazıb.

Müasir Krım tatar nəsri ənənəvi İslam mədəniyyəti (təsəvvüf, Quran etikası) ilə xarakterizə olunur. Avropa postmodernizminin və avanqardının təsiri məhduddur və Tahir Xəlilov və Gülnarə Useynova kimi müəlliflərə də rast gəlinir. Müasir Krım tatar şairləri sırasında Şakir Səlim, Yunus Kandım, Pevat Zetinini qeyd etmək olar.

Krım tatar yazıçıları birliyi fəaliyyət göstərir. “Yıldız” ədəbi jurnalında bədii əsərlər dərc olunur.

Krım tatar dilində ərsəyə gətirilən əsərlərə görə: İsmayıl Qaspıralı adına, Əşrəf Şəmizadə adına, Bəkir Çobanzadə adına, həmçinin Əhməd İhsan Krımlı müsabiqəsi kimi mükafat və təltifnamələr verilir.