Məvaziyi-xatın

XII-XIII əsrlərdə Naxçıvan vilayətinin şimalında Eldəniz hökmdarlarının xanımlarına məxsus mülklər yerləşirdi. Dəbil istiqamətində gedən yollar üzərində yerləşən bu mülklər sonrakı dövrlərdə xüsusilə XVI-XVII əsrlərdə elə “Xatın mülkləri” kimi xatırlanmış və “Məvaziyi-xatın” adlandırılmışdır [1].

Məvazixatun nahiyəsi
Məvazixatun nahiyəsi
Azərbaycan bəylərbəyliyinin Naxçıvan ölkəsi (XVI-XVII əsrin əvvəlləri)
Azərbaycan bəylərbəyliyinin Naxçıvan ölkəsi (XVI-XVII əsrin əvvəlləri)
Ölkə  Azərbaycan
Vilayət Naxçıvan
Salınma tarixi XII - XVIII əsrlər
Milli tərkibi Azərbaycan türkləri

Eldənizlər dövründə bu mülklərdə çoxlu karvansaralar tikilmiş və onların bəzilərinin qalıqları günümüzə qədər qalmışdır. Bu fakt isə bizə əski Oğuz-Səlcuq adətlərini xatırladır [2]. F.Sümər “Oğuzlar” kitabında yazır ki, karvansaralar, xəstəxanalar və körpülər kimi dini səciyyə daşımayan çoxlu əsərlər tikdirənlər arasında Səlcuq xanədanına mənsub xatınların olması da maraqlıdır. Hətta İranda karvansaraların əsasən və ya daha çox Səlcuq sultanlarının qızları tərəfindən inşa edildiyi sanılırdı [3].

A.Bağırovun irəli sürdüyü ehtimala görə nahiyənin adı 1225-1229-cu illərdə Naxçıvanın hakimi olmuş Qızıl Arslanın arvadı Xatına məxsus kəndləri əhatə edən ərazinin adı ilə bağlı yaranmışdır [4].

Sözün birinci hissəsindəki “Məvazi” - “mevzi” sözü əski Osmanlı türkcəsindən “mövqe”, “mənzil”, “yer” kimi tərcümə edilir. “Xatın” isə Eldənizlərdə saraya xanımlarını ifadə etmək üçün işlədilmişdir. Məvaziyi-Xatın nahiyəsi şimaldan və qərbdən Dərələyəz, şərqdən Dərəşahbuz, cənubdan Mülki-Arslanlı nahiyələri ilə həmsərhəd olmuşdur. Hesablamalara görə XVI əsrdə bu nahiyənin ərazisi, təqribən, 243 kvadratkilometrə bərabər olmuşdur [2].

Osmanlı idarəçiliyi (1587-1603) dövründə Naxçıvan sancağının tərkibinə daxil olmuş nahiyə 8 kənd, 2 məzrəədən ibarət olmuşdur. Livis, Sultanbəy, Ağxaç, Oğbin, Gürədiz, Degin, İtqıran, Almalı (Dərələyəz) kəndləri, Aydaş, Qızılca məzrəələri bu nahiyənin tərkib hissələri idi [1][2][5] XVIII əsrin 20-ci illərində Naxçıvan sancağına tabe olan daha bir nahiyə olan Məvaziyi-Xatın nahiyəsinin ərazisi 181 km2 idi.[2] Bu nahiyəyə daxil olan kəndlər XX əsrin 20-ci illərin sonlarına qədər Naxçıvan MSSR-in tərkibində olsa da, 1929-cu ildə beynəlxalq Moskva və Qars müqavilələrinin ziddinə olaraq Ermənistana verilmişdir [6]. Bu nahiyə cənubdan Dərəşahbuz nahiyəsi, qərbdən və şimaldan Dərələyəz nahiyəsi, şərqdən və şimali-şərqdən Sisiyan nahiyəsi ilə həmsərhəd idi. Nahiyənin tərkibinə 9 kənd – Livis, İtqıran, Degin, Oğbin, Sas, Almalı, Kürədiz, Ağxaç və Soltanbəy kəndləri daxil idi. XVIII əsrin ortalarından etibarən isə nahiyəyə aid olan ərazilər Naxçıvan mahalının tərkibinə daxil edilmişdir.

1590-cı il tarixli “İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri” nahiyəyə bu kəndlər daxil idi.

  • Livis (?) kəndi
  • Sultanbəy kəndi
  • Ağxaç kəndi
  • Oğbin kəndi
  • Gürədiz kəndi
  • Dekin kəndi
  • Aydaş məzrə`əsi
  • İtqıran kəndi.
  • Almalıq kəndi
  • Qızılca məzrə`əsi[7]

1728 ci ildə nahiyəyə bu kəndlər daxil idi.

  • Degin kəndi. Gəlir: 300 ağça
  • Oğbin kəndi. Gəlir: 3.910 ağça
  • Gürədiz kəndi. Gəlir: 4.755 ağça
  • Ağxaç kəndi. Gəlir: 6.170 ağça

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 İrəvan əyalətinin icmal dəftəri. Araşdırma, tərcümə, qeyd və əlavələrin müəllifləri akademik Z.Bünyadov və H.Məmmədov. Bakı:Elm, 1996, 184 s.
  2. ↑ 1 2 3 4 Kəlbizadə E. Naxçıvanın tarixi coğrafiyası (XII-XVIII əsrin I yarısı), Naxçıvan:Əcəmi, 2016, 200 s.
  3. ↑ Sümər F. Oğuzlar. Bakı:Yazıçı, 1992, 432 s
  4. ↑ Bağırov A. Naxçıvanın oykonimləri (1590-2007-ci illərin məlumatları əsasında). Bakı:Nurlan,2008, 336 s.
  5. ↑ Əliyev İ. Naxçıvan bölgəsi Səfəvilər dövründə. Bakı: Elm və təhsil, 2014, 224 s.
  6. ↑ Babayev S. Naxçıvan Muxtar Respublikasının coğrafiyası. Bakı:Elm, 1999, 298 s.
  7. ↑ 1590-cı il tarixli “İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri”

Mənbə

[redaktə | mənbəni redaktə et]