Mantı

Mantı

Mantı (türk. mantı; qaz. мәнті; qırğ. манты; özb. manti), mantu, buuz, pozı və ya mandu (kor. 만두, 饅頭) — Mərkəzi Asiya, Türkiyə, Tatarıstan, Başqırdıstan, Krım, Koreya və Monqolustan xalqların ənənəvi ətli xörəyləri.

Mantı, müxtəlif ədviyyatlarla dadlandırılan qıymanın, kiçik xəmir parçalarının içinə qoyulması və bu xəmir parçalarının suda qaynadılması ilə edilən ətli xəmir yeməyidir. Türk mətbəxinin olduğu qədər digər Orta Asiya mətbəxlərinin də bir parçası olan mantı, köhnə SSRİ ölkələrində də məşhur bir yeməkdir. Orta Asiyadan Anadoluya köçəri Türklər tərəfindən gətirilmişdir. Bəzi bölgələrdə mantıya tatar böreği deyilməsi, mantının köçəriliklə olan əlaqəsini təsdiqləməkdədir. Mantı, Uzaq şərqdə baozi və mandu adları ilə xatırlanan ətli/tərəvəzli xəmir yeməklərinə bənzəməkdədir.

Tarix

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ehtimal olunur ki, mantı sözü Çin dilindəki mantou (饅頭) sözündən gəlir.[1][2][3] Çin yazılarında bu anlayışın ən erkən nümunəsi Çzin sülaləsi dövrünə (b.e. 266 – b.e. 420) aiddir.[4] Əvvəl bu söz ətnən doldurulmuş xörək üçün işlənilirdi və o, u dilində hələ də bu mənada işlənilir. Amma, hazırda mandarin və başqa Çin dillərində mantou buxarlanmış bulka deməkdir, mantı kimi xörək isə baotzı adlanır.[3][5][6][7]

Ən erkən mantı resepti XV əsrdə Mahmud ibn Məhəmməd Şirvani tərəfindən yazılan resept kitabında aşkar olunub. Bu reseptinə görə, mantının içi doğranmış quzu əti, əzilmiş noxud, darçın və sirkədən ibarətdir. Mantı buxarnan bişirilir, üstünə sumaq əlavə olunur və yanında sarımsaq-qatıq qoyulur.[8][9]

Mətbəxlərinə görə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qazax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xəmir parçalarının içinə qoyun ya da at əti qıyması qoyular, buxarda bişirilər, qara bibər əkilər, doğranmış balqabağı əlavə olunar. Üstünə kərəyağı, turş krem ya da soğan sousu tökülərək xidmət edilər.

Qırğız

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xəmir parçalarının içinə qoyun əti, dana əti, kartof və balqabağı kimi vəsaitlərdən biri ya da bir neçəsi qoyular. Yağ əlavə olunar. Əlavə olunan yağ, mantıyı daha sulu və ləzzətli edər. Buxarda və ya suda qaynadılaraq ya da yağda qızardılaraq bişirilər. Üzərinə ümumiyyətlə kərəyağ qoyular və turş krem, xüsusi pomidor sousu və ya sirkə və qara bibər ilə ləzzətləndirilən təzə soğan halqaları əlavə edilərək xidmət edilər. Uşaqların sevdiyi bir yeməkdir. Bişirməsi zəhmətli və zaman alıcıdır. Mantı bişirmək, uşaqların da daxil olduğu bir ailə aktivitesidi

Türk

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Fırınlanmış mantı. Pomidor sousu və ədviyyat əlavə olunaraq, sarmısaqlı qatıqla boşqabda veriləcək.

Üzərinə sarımsaqlı qatıq, sous və ərimiş kərəyağı tökülərək və sumak, quru nanə, qırmızı bibər əkilərək xidmət edilər. Türkiyənin ən gözəl, ən çox sevilən yerli yeməklərindən biri olaraq təqdim edilməkdədir. Mantı Kayseri ilə qaynaşdırılmışdır. Ayrıca Qır şəhər, Adana, Ax saray, Çorum, Mersin, Niğde, Sivas, Yumruq, Yozgat kimi ellərdə ənənəvi olaraq edilməkdədir. Son illərdə Türkiyənin hər yerində edilməkdə, hətta xaricdə yaşayan Türk vətəndaşlarının həsrət aradan qaldırmaq üçün etdiyidə bilinməkdədir. Mantı ən gözəl Kayseridə edilər. Hətta Kayseridə gəlin alınarkən yemək olaraq mantı 1 qaşığında 40 dənə olması lazım olduğu deyilərmiş

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ More Than Just Another Dumpling Arxiv surəti 3 sentyabr 2017 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2017-09-03 at the Wayback Machine, The School of Russian and Asian Studies, retrieved 25 January 2014
  2. ↑ Aylin Öney Tan. "Turkish mantı, Chinese mantou". Hurriet Daily News. 2013-02-04. 2016-07-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-09-23.
  3. ↑ 1 2 James A. Millward. The Silk Road: A Very Short Introduction. Oxford University Press. 15 March 2013. 62–. ISBN 978-0-19-979079-1.
  4. ↑
    "  (çin.)
    束皙
    湯餅賦 on Wikisource         		"
  5. ↑ Andrew Coe. Chop Suey: A Cultural History of Chinese Food in the United States. Oxford University Press. 16 July 2009. 89–. ISBN 978-0-19-975851-7.
  6. ↑ PPC. Prospect Books. 1983. səh. 30.
  7. ↑ "Dumpling heaven in Adelaide | Fuchsia Dunlop". www.fuchsiadunlop.com. 2016-05-31 tarixində arxivləşdirilib.
  8. ↑ McWilliams, Mark. Wrapped & Stuffed Foods: Proceedings of the Oxford Symposium on Food and Cookery 2012. Oxford Symposium. 2013-07-01. ISBN 978-1-903018-99-6.
  9. ↑ Yerasimos, Stéphane. Recettes // Á la table du Grand Turc (fransız) (1st). Arles, France: Actes Sud. 2001. 114–115. ISBN 2-7427-3443-0.