Metasomatizm (metasomatoz) - hidrotermal məhlulların (və ya flüidlərin) reaksiya təsirindən bir mineralın digərləri ilə əvəz olunması yolu ilə süxur və filizlərin mineraloji və kimyəvi tərkibinin dəyişilmə prosesidir.
Bu proses zamanı metasomatizm mineralların kristal qəfəsində "ion-iona" prinsipi ilə deyil, ilkin mineralların tədricən həll olması və onun yerində dərhal yenilərinin kristallaşması yolu ilə baş verir. Bunu metasomatozda psevdomorfoz hadisəsinin geniş yayılması da sübut edir. Köhnə mineralların yenisi ilə əvəz olunması təxminən eyni vaxtda baş verir və dəyişilmə prosesi zamanı süxur (filiz) daim öz bərk halını saxlayır və bütövlükdə ümumi həcm V.Lindqrenin "metasomatizmdə həcmin sabitliyi qaydası"na əsasən sabit qalır. "İon-iona" prinsipi ilə metasomatik əvəzolunma isə yalnız dəyişən tərkibli minerallarda ("sülb məhlullarda") izomorfizmin müxtəlif halları üçün səciyyəvidir. Metasomatizm üçün metasomatik zonallıq səciyyəvidir. Komponentlərin məhlullarla daşınma üsullarından asılı olaraq metasomatik proseslər iki tipə bölünür: infiltrasion metasomatizm və diffuzion metasomatizm. Hər iki tip metasomatizm adətən müxtəlif geoloji şəraitlərdə baş versə də, təbiətdə çox vaxt birgə təzahür edir. Demək olar ki, hidrotermal mənşəli bütün metal və qeyri-metal mineral yataqları metasomatik proseslər nəticəsində əmələ gəlir. Məhlulun yan süxurlara təsirindən müəyyən quruluşa malik metasomatik zonalar sütunu əmələ gəlir. Bəzi sənaye əhəmiyyətli qiymətli mineral yığımları bilavasitə metasomatik dəyişilmə prosesi zamanı əmələ gəlir və digər minerallarla yanaşı, onlarla paragenetik assosiasiya metasomatik sütunun müəyyən zonalarını təşkil edir. Ümumiyyətlə, metasomatik dəyişilmələr gizli filizlərin birbaşa axtarışı üçün ən etibarlı əlamət və kriterilərdir. Metasomatizm hipogen və hipergen olur.
Bimetasomatoz ikili və ya qarşılıqlı metasomatoz; aktiv intruzivlərin oreollarında kimyəvi tərkibcə kəskin fərqlənən iki ilkin süxurun (əsasən əhəngdaşları və dolomitlərin), eləcə də hiperbazitlərin aktiv və ya passiv alümosilikat süxurları ilə təmasında komponentlərin yüksək temperaturlu postmaqmatik məhlullar və məsamə məhlulları vasitəsilə müvafiq komponentlərin (bir tərəfdən, Ca və ya Mg, digər tərəfdən isə Si, Al) qarşılıqlı diffuziyası nəticəsində kontakt-reaksion metasomatitləri (kalsiumlu skarnlar, maqneziumlu skarnlar və b.) əmələ gətirən dəyişilmə prosesi. Bu metasomatitlə genetik bağlı olan metal və qeyri-metal yataqları yaranır. Bimetasomatoz nəticəsində metasomatik zonallıq əmələ gəlir. Bimetasomatoz ilə müxtəlif faydalı qazıntı (skarnların, korund, floqopit, lazurit, jadeit, vermikulit, azbest və b.) yataqları əlaqədardır.
Diffuzion metasomatoz süxurlarda hidrotermal məhlulların durğun olduğu və ya çox yavaş hərəkət etdiyi hallarda metasomatik reaksiyaların həyata keçməsi üçün kimyəvi komponentlərin yerdəyişməsi məsamə məhlulları vasitəsilə diffuziya etmə yolu ilə onlardan hər hansı birinin və ya bir neçəsinin konsentrasiyasının (aktivliyinin və ya kimyəvi potensialının) yalnız az olduğu istiqamətdə gedir. Diffuzion metasomatoz maqmatik və postmaqmatik mərhələlərdə müxtəlif temperatur şəraitində baş verir. Diffuzion metasomatoz təbiətdə tez-tez rast gəlsə də, komponentlər məsamə məhlulları vasitəsilə diffuziya etdiyinə görə metasomatik dəyişilmələrin sürəti və miqyası olduqca cüzidir. Diffuzion metasomatozun tipik nümunəsi çatətrafı metasomatoz və bimetasomatozdur.