Monqolların Yaponiya yürüşləri

Monqolların Yaponiya yürüşləri (yapon元寇 Genkō) 1274 və 1281 — Xubilay xanın Yaponiyaya təşkil etdiyi yürüşləri.

Monqolların Yaponiya yürüşləri
Monqol istilaları
XIII əsr yapon əlyazmasından təsvir
Tarix	1274 - 1281
Yeri	Kyuşu, Yaponiya
Səbəbi	Monqolların işğalçılıq siyasəti
Nəticəsi	Yaponların qələbəsi
Münaqişə tərəfləri
Monqol İmperiyası Yaponiya
Komandan(lar)
Xubilay xan Hocö Tokimune
Tərəflərin qüvvəsi
1274: 23 min monqol, çinli və koreyalı əskər 1281:100 min monqol və çinli, 40 min koreyalı əskər 1274: 10 min 1281: 40 min
İtkilər
1274: 22 min əskər döyüşdə öldü vəya fırtınada boğuldu 1281: 130 min əskər döyüşdə öldü vəya fırtınada boğuldu Nisbətən çox az
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

XIII əsrdə bir çox ölkələr kimi Yaponiya da monqol hücumuna məruz qaldı. Ölkənin adada yerləşməsi monqolların istila niyyətlərini dayandıra bilmədi. Onlar iki dəfə, 1274 və 1281-ci illərdə Yapon adalarına genişmiqyaslı yürüş cəhdi etdilər. Birinci dəfə idi adət etdikləri atlı qoşunla deyil hərbi-dəniz donanması qüvvələri ilə buna nail olmaq istəyirdilər ki, bu da onların Çin və Koreya kimi istila etdikləri ölkələrin dəniz təcrübəsinə arxalanmadan mümkün deyildi. Monqollar həmçin müsəlman dənizçilərini də bu işə cəlb etmişdilər.

Bunlardan biri monqolların dənizdə çinli Sun imperiyasına qarşı üstünlüyünü təmin etmiş, Zuançjoudan olan ərəb ya da iranlı əsilli - müsəlman Pu Şouqen idi^[1].

Yaponiyaya yürüş planı barədə Xubilay xana yaxın olan italyan-venesiyalı Marko Polo da xəbərdar idi. “Siyuy” (Çindən qərbdəki ölkədən) dan olanlar, o cümlədən qeyd edilən avropalı, ərəb və iranlı, eləcə də türklər – qarluqlar, kanqllar, qıpçaqlar, uyğurlar, bir sıra tətqiqatçılar tərəfindən türklərə aid edilən – cəlairlər və naymanlar, semu(çin dilindən tərcümədə “rəngligözlülər”, çinlilərin özlərindən seçilən Mərkəzi və Qərbi Asiya və Avropa sakinlərinə verdikləri ad), Çingiz xanın nəvəsi və Çinin Yuan sülaləsinin ilk imperatoru Xubilayın ordusunun mühüm hissəsini təşkil edirdilər. Yaponiyaya yürüş məhz onun adı ilə bağlı idi.

Əvvəlcə Xubilay–xan Yaponiyanı, bunun üçün monqollara həm mədəni həm də coğrafi cəhətdən yaxın Koreyadan yararlanaraq diplomatik yolla tabe etmək istəyirdi. Koreyalılar yaponların adətlərini və dillərini başqalarından daha yaxşı bilirdilər. Həm də koreyalı hakimlərin, hələ Koreyanın monqollara tabe edilməsindən əvvəl Kyuşu, Tsusima və İki adalarından Koreyaya quldurlar (vako) hücumları edən yaponlara qarşı öz iddiaları vardı.^[2] Bu quldur hücumlara ancaq monqol Yuan hökuməti tərəfindən 1263-cü ildə ciddi tədbirlər görüləndən sonra son qoyulmuşdu. Koreyalılar monqolların dilmancları və bələdçiləri idi, bəzən isə Koreya hakiminin özü yapon-monqol münasibətlərində vasitəçi idi.

1266-cı ildə koreyalı Ham Puqanın müşayəti ilə monqol elçisi Yaponiyaya gəlir və yapon imperatoru ilə görüş tələb edir.

Monqol elçiliyini paytaxt Kiotoya buraxmırlar, imperator görüşdən imtina edir. Lakin Xubilay xanın məktubunu ona çatdırırlar.

Bu məktubda monqol xaqanı yaponlardan dərhal tabe olmağı, onun vassalı olmağı və xəracla birlikdə elçilərin onun sarayına göndərilməsini tələb edirdi. Əks halda Xubilay xan imperatoru müharibə ilə hədələyirdi. Yapon imperatoru Kameyama, yarım il ərzində monqol elçiliyini gecikdirərək ama cavab verməyərək danışıqları uzatmaq taktikasını seçir^[3].

Xubilay xanın məktubu ilə eyni vaxtı Koreya hakimi də yapon imperatoruna məktub göndərərək, ona monqollara tabe olmağı məsləhət görür. Lakin bunun da xeyri olmur.

Onda Xubilay xan danışıqları dayandırmayaraq, Yapon adalarına hərbi yürüşə hazırlaşmağa başlayır. 1268-ci ildə, tərkibində koreyalı diplomatların da olduğu monqolların ikinci elçiliyi Yaponiya sahillərinə çatır, lakin onları da eyni cürə qarşılayırlar.

Yaponiyada real hakimiyət şoqun Xodzö Tokimunenin hökuməti(“bakufunun”) əlində olduğuna görə, imperator ancaq şahlıq edirdi idarə etmirdi.

İmperator sarayı Kiotoda, şoqunun qərargahı isə Kamakurada yerləşirdi, və, əgər söhbət uzlaşmadan gedirsə, bu hal da dərhal cavab üçün əlverişli şərait yaratmırdı, xüsusi ilə əgər süründürməçilik taktikası yaponlara əl verirdisə. Şoqun Xodzö Tokimune, monqollara tabe olmaq istəməyən qəti və sərt siyasətçi idi. Onun dayağı samuray döyüşçü zümrəsi idi.

Xubilayın ikinci məktubu da cavabsız qaldı, elçilik isə ölkədən çıxarıldı. Bundan sonra daha iki yuanlı elçiliyin yapon sarayına, baxmayaraq ki koreyalılar yaponları monqolların müharibə hazırıqları barədə xəbərdar etmişdilər, eyni rədd cavabı alan, səfəri oldu 1271 və1272-ci illərdə. 1272-ci ildə yapon Kyuşu adasında olmuş Xubilay xanın emisarı Çao Lənpi, iki ay ərzində ultimativ cavab şərti ilə Xubilay xanın yaponlara məktubunu verdi.

Qayıdanda Çao Lənpi Xubilay xana Yaponiya barədə, onun adətləri, qaydaları və müdafiəsi barədə məlumatlar verdi. Bu vaxta qədər monqollar Sanyan yanında çinli Sun sülaləsinin qoşunları üzərində qələbə çaldılar, və yuanlı qoşunların bir hissəsi Yponiyaya yürüş üçün ayrılmışdı^[4].

Monqolların ilk Yaponiya yürüşü yardımçı tədbir idi və cənubi Çinin işğalı üçün arxanı təmin etmək üçün lazım idi. Yapon ticarət gəmiləri Sun sülaləsini dənizdən təmin edirdilər.

Bununla belə Marko Polo monqolların yürüşünü şərtləndirən başqa səbəblərdən də xəbər verir: ”Yaponiya zəngin adadır və tükənməzdir. Və böyük xaqan(Xubilay xan) bunlar barədə rəvayət ediləndən sonra, o bu adanı tutmaq istədi”^[5].

Yapon adalarına uğurlu müdaxilə üçün Xubilay xanın əmri ilə koreyalılar nəqliyat gəmiləri tikdilər. 1274-cü ilin noyabrında 7 min koreyalı dənizçi və 21 minlik monqol, türk, çinli, cürcen, koreyalı, kidan, müsəlman – iranlı və ərəbdən ibarət desant tərkibində yapon sahillərinə yönəldilər.

Koreyalı desantçılar 6 min idi, əsas hissəsi isə çinli və cürcenlərin payına düşürdü, onlar monqolların yardımçı qoşunlarında idi, hərçənd ki yürüşdə Yuan imperator qvardiyasının çinli hissələri də iştirak edirdi^[6]. Zərbə qüvvəsini sayları çox olmayan, ama yüksək döyüş qabiliyəti ilə seçilən, monqol yürüşlərinin veteranları, monqol və türk döyüşçüləri idi. Bu yürüşdə onlar adət etmədikləri, əsasən dəniz piyadaları kimi hərəkət etməliydilər. Bununla belə monqollar məhdud olsa da, əsasən çaylarda və dəniz sahilinə yaxın məsafədə, dənizdə döyüş bacarıqları vardı. Məsələn Tayvanın alınması, Yanszı və Xuanxedə döyüşlər, daha öncə isə Amu Dərya, Xəzər və Volqada. Lakin Yaponiayaya yürüş kimi genişmiqyaslı donanma əməliyatına monqollar ilk dəfə idi cəhd edirdilər.

Tarix Yuan imperiyasının türk əsilli çox donanma admiralı barədə xəbər verir. Onların arasında monqol Xindu, cəlair Alaxan, naymanlar Kudukas və Nantszyatən, türk –karluq Karatay, kanqllar Yesuday və Yesudar, ali tümənbaşı qıpçaq Bəyteymur(çincə Botemur -A.k) Yaponiya üzərinə yürüşlərdə iştirak etmişdilər.

“Yuan-şi” bu barədə yazır:

“...Nantszyatəy...strateji düşüncə tərzinə malik idi....Yanszını forsaj edəndə Sun imperiyasının qoşunlarını məğlub etdi...”böyük sərkərdə” titulunu və daruqaçı(əyalət canişini) aldı, Tayvanın alınmasında iştirak edirdi....Tümənbaşına(tümən komandanı) qədər xidmət etdi....Qızıl qaplan kəmər paytzasını(döyüşdə igidliyə görə xüsusi mükafat) aldı. Yaponiya üzərinə yürüşdə iştirak etmişdi.^[7] “Monqollarin böyük ordusu Sanyanı və Fançeni mühasirəyə alandan sonra, Alaxan bu şəhərləri cənubda blokadaya aldı. Fançen dağıdıldı, Sanyan isə təslim oldu...Alaxan “tümənbaşına” qədər qulluq etdi....yapon yürüşündə iştirak etdi....” ^[8] “...Kudukas yapon yürüşündə həlak oldu...” ^[9].

“Xalunay(Karatay) monqolların hökumət qoşunları tərkibində Yaponiyaya yürüşdə iştirak edirdi, lakin dənizdə tufanla dayandırıldı və (ona tapşırılan gəmilər) geriyə dönməli oldu...^[10]. “Yesuday Yaponiyaya yürüşdə iştirak etmək əmri aldı. Oxlu yayla, “uzaqa gedəcək böyük sərkərdə” titulu və(Yapon yürüşündəki igidliyə görə) tümənbaşı rütbəsi ilə təltif edildi^[11]. “Yesudar Tszənxuayda(Xuanxe ilə Yanszının arası -A.K) yüz gəmiyə başçılıq edirdi və Yaponiyaya yürüşdə iştirak edirdi. Qoşunlarını qoruyaraq yürüşdən qayıtmışdır və buna görə imperatorun sərəncamı ilə 100 rəyyət həyəti mükafat almışdı”^[12]

— Yuan-şi "Yuan sülaləsinin tarixi"

Yuanlıların ağır daş atan maşınlarının topçuları müsəlmanlar-iranlılar və ərəblər idi, eləcə də çinlilər. Monqol sapan artilleriyası artıq o zaman, müxtəlif yürüşlərdə uğurla tətbiq edilən, içi barıtla doldurulan dəmir mərmilərə malik idi. 300 böyük və 400 – 500 arası kiçik gəmi yuanlı qoşunlarını Tsusima, İki və Kyuşu adalarına daşıdılar. Əgər Tsusima və İkidə yapon müqaviməti dərhal dəf edildisə, Kyuşuda gərgin döyüşlər qızışdı.

Yaponlar monqolların yürüş hazırlıqları barədə bilsələr də, gərəkincə adanın müdafiəsini hazılaya bilmədilər, baxmayaraq ki hücum qüvvələri mütləq say üstünlüyünə malik deyildilər.

Lakin istər sərkərdə, istər sıravi döyüşçülər səviyəsində döyüş hazırlıqları və təcrübədə baxımından monqol qoşunlarının üstünlüyü aydın idi. Üstəlik ada müdafiəçilərinin üzərinə “müsəlman” və çinli daş atan maşınların bütün qüvvəsi yönəldilmişdi. Onlar cəsarətlə müdafiə olunurdular, lakin birdən düşmən onlara, əl topu boyda çincə te pao yaponca teppo adlandırılan barıtlı mərmilər atmağa başladı.

Bir neçə min belə mərminin partlayışı, ətrafı silkələyən böyük gurultu yaradırdı. Şahidlərin dediklərinə görə, əvvəlcə heç vaxt buna bənzər şey görməyən yapon döyüşçüləri, arxada xeyli ölü buraxıb təşviş içində qaçırdılar^[13].

Artıq monqolların Kyuşu adasının şərq sahillərinə ilk desant dalğasından sonra yaponların müdafiəsi sarsıldı. Birinci sutkanın axırına yaponlar canlı qüvvədə və hərbi sursatda böyük itki verdilər, və ancaq gecə qaranlığı yaponları tam məğlubiyətdən qurtardı. Qurtuluş gözlənilmədən gəldi, tufan və boran monqol donanmasının böyük hissəsini batırdı. 13 min adam itirən monqollar geriyə çəkilməli oldular.

1275-ci ildə Xubilay xan Yaponiyaya Tu Şiçunun və Xo Vençunun başçılığı altında yeni elçilik göndərdi, lakin qələbədən ruhlanan yaponlar Xubilayın elçilərini edam etdilər. Monqollar üçün bundan artıq təhqir düşünmək mümlün deyildi və əlbəttə ki Xubilay bunu cavabsız qoya bilməzdi.

Lakin o Yaponiyaya, Sun imperiyasını 1279-cu ildə tamamilə məğlub edənə və bütün Çini tabe edənə qədər dərhal hücum edə bilməzdi. Bütün bu vaxtı, Yaponiyanın müdafiəsinə başçılıq edən Xodzö Tokimune boş oturmurdu.

Monqolların ehtimal olunan hücum istiqaməti Kyuşuda, samuray qüvvələri, onların yarağ, sursat və azuqə eytiyatları cəmləşdirilmişdi.

Beş il ərzində dənizkənarı Xakozaki şəhərindən, Xakatadan keçməklə İmazuya qədər daş hasar hörülmüşdü. Sərkərdələrə döyüşçüləri lazımı istiqamətdə cəmləşdirmək imkanı verən mobil yapon qoşun hissələri yaradılmışdı.

1280-ci ildə Yaponiyaya yeni yürüş üçün Xubilay xan yeni qoşun toplamağa başladı. Bundan bir il öncə Yaponiyaya daha bir eilçilik göndərilmişdi, lakin şoqun eilçiləri casusluqda suçladı və onların boyunlarını vurdurdu. Yaponların ikinci monqol elçiliyini edam etdirməsi, Xubilay xana acıq –aşkar müharibə çağırışı idi. Müharibə qaçılmaz oldu, və 1280-ci ilin yazında adaların işğal əməliyatı başladı. Müdaxilə qoşunlarının başına Xubilay xan üç sərkərdəni təyin etdi – monqol Hindu, çinli – Fan Venhu və koreyalı Xon Taqu. Hindunun və Fan Venhunun komandası altında 100 min desant və yardımçı qoşun hissələri vardı, Xon Taqu donanmaya başçılıq edirdi.

Əlavə olaraq Koreya hakimi daha 10 min əskər, 15 min dənizçi, 900 kiçik gəmi və azuqə təmin etmişdi. Zuançjou və Quançjou tərsanələrində Pu Şouqenin başçılığı altında daha 50 gəmi tikilmişdi. Daş və “te pao” atan maşınlara və katapultalara xüsusi diqqət ayrılmışdı.

Fan Venhu Xubilaydan əlavə süvarilər dəstəsi və sapan silahlar üçün ustalar istədi. Dərhal olmasa da, ancaq 1281-ci ilin yanvarına qədər imperator sarayının icazəsi gəldi. Fan Venhu lazım olan ustaları aldı, və onları gəmilərə yerləşdirməyə başladı.

1281-ci il üçün Xubilay xanın qoşunları Yaponiyaya yürüş üçün hazır idi. Yuan qoşunları dənizlə 4 400 gəmidə iki istiqamətdə hərəkətə başladılar -40 min döyüşçü koreyalı gəmilərdə şimali Çindən, 100 min isə, cənubdan Züançjoudan^[14].

Göyərtəsində desant olan iki eskadra ilk hücum obyekti kimi İki adası yanında birləşməli idi. Lakin ola bilər uzlaşmama, yaxud, Marko Polonun düşündüyü kimi, eskadralar arasındakı rəqabət ucbatından, əməliyat artıq ilk mərhələsində sürünməyə başladı.

Monqollar ’’“çoxlu düzənlik və kənd alsalar da, şəhər və qəsrləri almaqa imkan tapa bilmədilər, paxıllıq onların arasını vurdu, və bir birilərinə kömək etmək istəmədilər...”’’^[15].

Şimal eskadrası birinci İkiyə yaxınlaşdı, və cənubdan yaxınlaşan donanmanı gözləmədən 10 iyun 1281 ildə onu zəbt etdilər. Hücumda monqollar yenə, atəşindən yapon sərkərdəsi Seni Suke öldürülən, “te-pao” mərmilərindən yararlandılar. İki həftə ərzində şimal əskadrası Kyuşu adasının şimal hissəsini ələ keçirdi və müdafiə divarının şimalında Manakata rayonunda yerə endilər.

Cənub eskadrası istiqamətdən yayındı və, şimala hərəkət edib şimal eskadrası ilə birləşmək niyyəti ilə, Kyuşunun cənubuna desant çıxardı.

Yaponların gözlənilməz inadlı müqavimətinə rast gələn monqollar te-pao mərmilərini işə saldılar. Onların hərəkəti və təsiri monqollara qarşı bütün kampaniyaların iştirakçısı XIII əsr yapon rəssamı Takedzaki Suenaqa tərəfindən təsvir edilib^[16] .

Monqollar sözsüz ki, dünyada ən qabaqcıl hərbi texnikaya malik idilər. Onların yayları yapon ’’yumi’’ yaylarından ikiqat uzaqvuran idi, yüngül qılınclar monqollara daha çevik hərəkət etmək imkanı verirdi.

Onların atlı hücumları , saysız yürüşlərdə təfərrüatlarına qədər təkmilləşdirilmişdi. Samuraylar isə fərdi döyüş ustaları idi, monqolların döyüş tərzi onlar üçün əsl mənada şok idi. Monqollar ümumiyətlə döyüşçünün səviyəsinə, rəqiblərin sosial bərabərliyinə fikir vermirdilər, yaponlarda isə əksinə hər döyüşçü öz səviyəsinə uyğun rəqib seçirdi və bu səviyyə heç də həmişə döyüş bacarığı ilə müəyyən olunmurdu. Daha çox döyüşçünün feodal nərdivanda tutduqları yerdən asılı idi. Monqollar isə belə ciddi iyererxiya gözləmirdilər. Bu yapon və monqol cəmiyyətlərinin obyektiv inkişaf fərqlərindən irəli gəlirdi.^[17] Bundan başqa yaponlar üçün monqolların qoşun növlərinin uzlaşması taktikası tamamilə gözlənilməz idi.^[18].

Lakin bütün fərqlərə baxmayaraq hər iki cəmiyyət eyni feodalizm quruluşunun fərqli formaları idi.

İki ay gərgin döyüşlərdən sonra yaponlar çox ağır vəziyətə düşdülər. Və bu vaxt 1516 avqustda Kyuşu adasının sahillərində Şərqi Asiyada yayın axırı üçün tipik uraqan baş verdi. Marko Polonun dediklərinə görə " ...şimaldan güclü külək əsdi, və döyüşçülər geri çəkilmək barədə danışmağa başladılar, yoxsa bütün gəmilər batacaq, bəziləri gəmilərə mindilər, dənizə çıxdılar və dörd mil üzmədən, kiçik bir adaya yan aldılar, adaya enə bilənlər qurtuldu, bilməyənlə isə elə oradaca batdı" (3, с.156).

Koreyalı dənizçilər, açıq dənizə çıxaraq gəmiləri xilas etməyə çalışdılar, lakin onların cəhdləri boşa çıxdı. Şimal eskadrasından olan 40 min döyüşçüdən 1/3 həlak oldu, cənub donanmasının 100 minindən isə yarısı. Qalanları yaponlara əsir düşdülər.(11, p. 211-212).

• -Монгольские вторжения на японские острова в XIII веке(по материалам китайских династийных историй -tərc.
• -Звездный час самураев