Qaret Cons

Qaret Riçard Von Cons (ing. Gareth Richard Vaughan Jones; 13 avqust 1905, Barri[d], Veyl-of-Qlamorqan[d] – 12 avqust 1935, Jehe[d]) — Uels əsilli Britaniya jurnalisti. 1932–1933-cü illərdə SSRİ-də baş verən kütləvi aclıq, ilk növbədə Ukrayna SSR-dəki Qolodomor haqqında dünya ictimaiyyətini məlumatlandırması ilə tanınır.

Qaret Cons
ing. Gareth Richard Vaughan Jones
Doğum tarixi 13 avqust 1905(1905-08-13)
Doğum yeri
Vəfat tarixi 12 avqust 1935(1935-08-12) (29 yaşında)
Vəfat yeri
Vətəndaşlığı
Təhsili
Fəaliyyəti jurnalist
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Təxminən eyni vaxtda jurnalist Malkolm Maqqerridc də SSRİ-dəki aclıq haqqında həqiqətləri dünyaya çatdırmağa çalışsa da, onun The Manchester Guardian (indiki The Guardian) qəzetində dərc olunan qeydləri ciddi şəkildə qısaldılmış, redaktə edilmiş və imzasız dərc edilmiş, habelə Almaniyada antisemitizm təzahürlərinin artması ilə bağlı xəbərlər fonunda diqqətdən kənarda qalmışdı.[1]

İlk illəri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qaret Cons Barridə (Qlamorqan, Uels) anadan olub. Atası mayor Edqar Cons oğlunun oxuduğu Barri məktəbinin direktoru idi. Qaretin anası 1889–1892-ci illərdə uelsli polad sənayeçisi Artur Hyuzun oğlunun uşaqlarının dayəsi idi. Artur Hyuz Yuzovka qəsəbəsinin (indiki Donetsk) əsasını qoymuşdu. Anasının Rusiyada keçirdiyi xoşbəxt illər haqqında xatirələri Consu SSRİ-ni, xüsusilə Ukraynanı ziyarət etməyə həvəsləndirirdi. Bunun üçün o, əzmlə xarici dilləri öyrənməyə başladı.

1922-ci ildə Cons Vilnoya səfər etdi. 1927-ci ildə SSRİ-yə səfər etmək niyyətində idi, lakin həmin ilin yayında Böyük Britaniya SSRİ ilə diplomatik əlaqələri kəsdi. Cons kömür daşıyan maşında anbarçı kimi işə düzəldi və Riqaya gedərək orada yayı rus mühacirlərinin kasıb ailəsində rus dilini öyrənərək keçirdi.[2]

1926-cı ildə Cons Aberistuitdəki Uels universitetini fransız dili üzrə birinci dərəcə ilə, 1929-cu ildə isə Kembricdəki Triniti Kollecini fransız, alman və rus dillərində birinci dərəcəli fərqlənmə ilə bitirdi.

Jurnalist karyerası[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qolodomorun xatirəsini yaşatmağa çağıran və Consun əks olunduğu 1990-cı illərdə Ukraynada çap olunmuş təbliğat vərəqəsi.

1929-cu ildə Böyük Britaniyanın SSRİ ilə diplomatik əlaqələri bərpa olundu. 1930-cu ilin yanvarında Cons Britaniyanın keçmiş baş naziri Lloyd Corc tərəfindən beynəlxalq məsələlər üzrə məsləhətçi kimi işə götürüldü və Cons SSRİ-yə səfər planlaşdırmağa başladı. Həmin ilin avqustunda səfər baş tutdu. O vaxta qədər Yuzovka artıq Stalino adlandırılmışdı.[3] Burada cəmi bir gün qaldıqdan sonra Kislovodska getdi və getməzdən əvvəl səfəri təşkil edən Sovet nümayəndələri Consu o dövr üçün ən qabaqcıl avadanlıqlarla təchiz edilmiş nümunəvi "Gigant № 2" sovxozuna apardılar.[2]


Berlinə qayıtdıqdan sonra Cons valideynlərinə SSRİ-də gördükləri barədə aşağıdakıları yazdı:

… Ukraynada (və bütün Rusiyada) vəziyyət dəhşətlidir; hər şey pisdir, yemək yoxdur, yalnız çörək var; zülm, ədalətsizlik, fəhlələr arasında yoxsulluq və 90% insan narazıdır. Mən orada o qədər pis şeylər görmüşəm ki, Bernard Şou kimi adamların başını aldadıb orda doyunca yedizdirdikdən sonra onların qayıdıb Rusiyanı cənnət adlandırdıqlarını düşünəndə əsəbləşirəm. Qış böyük əzablar gətirəcək, insanlar acından ölür. Yerli hökumət dünyanın ən qəddarıdır. Kəndlilər kommunistlərə nifrət edirlər. Bu il Rusiyanın minlərlə və minlərlə ən yaxşı insanları Sibirə və Solovki həbsxanasına sürgün edilib. Donbassda vəziyyət dözülməzdir. Minlərlə insan köçüb gedir. Yuzovkadan tez getməyimin bir səbəbi də yeməyə yalnız bir baton çörək tapmağımdır – saat yeddiyə qədər yeməyə başqa heç nəyim yox idi. Bir çox ukraynalılar o qədər zəifləyiblər ki, işləyə bilmirlər. Onlara dəhşət yazığım gəlir.

Buna baxmayaraq, sənayenin bir çox sahələrində böyük irəliləyiş əldə edilmişdir və beş illik dövrün başa çatması ilə Rusiyanın çiçəklənməsi üçün yaxşı şanslar var, ancaq bu baş verməmişdən əvvəl böyük əzablar, çoxlu iğtişaşlar və çoxlu ölümlər olacaq.

Kommunistlər təhsil, gigiyena və sərxoşluqla mübarizə sahəsində əla nəticələr əldə ediblər… Qiymətlər dəhşətlidir, çəkmə və s. tapılmır. Mağazalarda heç nə yoxdur. Kommunistlər mənə çox mehriban yanaşırdılar və mən vaxtımı gözəl keçirdim.[2]

 

1933-cü ilin yanvarında Cons Lloyd Corcun "Müharibə memuarları"nı tamamladı. Yanvarın sonu, fevralın əvvəlində o artıq Almaniyada idi və Western Mail üçün nasistlərin hakimiyyətə gəlməsini işıqlandırırdı. Adolf Hitler kansler təyin olunan gün o da Leypsiqdə idi və bir neçə gün sonra, fevralın 23-də o, Hitlerin öz tərəfdarları tərəfindən coşğu ilə qarşılandığı Frankfurt mitinqində Hitler və Gebbelsi müşayiət edən ilk xarici jurnalist oldu. Nasist liderləri və jurnalistləri Almaniyada istehsal edilmiş ən sürətli və ən güclü təyyarə olan 16 nəfərlik Rixthofen (Richthofen) ilə Frankfurta uçdular.[1]

SSRİ-də aclıq barədə xəbərlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

1933-cü ilin əvvəlindən Cons Hitlerin hakimiyyətə gəlməsini müsbət mənada işıqlandıran bir sıra məqalələr yazdı və elə həmin ilin mart ayında SSRİ-yə üçüncü (və sonuncu) səfərinə getdi. Burada (öz sözlərinə görə) aclıq haqqında şayiələri yoxlamaq üçün Ukrayna SSR-ə gedərək Xarkov vilayətində kütləvi aclığın bürüdüyü kəndlərə baş çəkmişdi.[4] Bu səfərdə də, əvvəllər olduğu kimi, onun müəyyən rayonlara sərbəst səfəri qadağan olunmamışdı, üstəlik, hüquq-mühafizə orqanlarının əməkdaşları ona təhlükəli olduğundan gecələr küçədə olmamağı tövsiyə etmişdilər.[5] Cons daha sonra Berlinə qayıdır və burada 29 mart 1933-cü ildə mətbuat konfransı keçirir və bir çox qəzetlərə, o cümlədən The Manchester Guardian və The New York Evening Post qəzetlərinə SSRİ-dəki kütləvi aclıq haqqında açıqlama verir:

Mən kəndlərin və 12 kolxozun küçələrini gəzdim. Hər yerdə bir inilti eşidilirdi: "Çörəyimiz yoxdur, biz ölürük!" Bu nalə bütün Rusiyada eşidilirdi: Volqada, Sibirdə, Belarusiyada, Şimali Qafqazda, Orta Asiyada və Ukraynada. Mən Çernozyom bölgəsini ona görə keçdim ki, bura bir vaxtlar Rusiyanın ən zəngin kənd təsərrüfatı bölgəsi idi və müxbirlərin orada baş verənləri öz gözləri ilə görməmələri üçün ora səyahət etmək qadağan idi.

13 aprel 1933-cü ildə "Financial Times"-da Cons bir məqalə dərc edir və burada bildirir ki, onun fikrincə, 1933-cü ilin yazında kütləvi aclığın əsas səbəbi kənd təsərrüfatının kollektivləşdirilməsi idi və bu, aşağıdakı nəticələrə gətirib çıxardı:

  • ukraynalı kəndlilərin üçdə ikisindən çoxunun torpaqlarının zəbt edilməsi onları işləmək üçün stimullardan məhrum edib; bundan əlavə, əvvəlki 1932-ci ildə demək olar ki, bütün məhsul kəndlilərin əlindən zorla alınıb;
  • kolxozlara vermək istəmədiklərinə görə kəndlilər tərəfindən mal-qaranın kütləvi şəkildə kəsilməsi, yem çatışmazlığından atların kütləvi şəkildə tələf olması, kolxozlarda epizootiya, soyuq və aclıq səbəbindən mal-qaranın kütləvi şəkildə tələf olması mal-qaranın sayını bütün ölkə üzrə katastrofik şəkildə azaltdı;
  • qulaqlara qarşı mübarizə çərçivəsində "6–7 milyon ən yaxşı işçi"nin öz torpaqlarından qovulması kənd təsərrüfatı istehsalının əmək potensialına zərbə vurdu;
  • əsas ixrac mallarının (ağac, taxıl, neft, yağ və s.) dünya qiymətlərinin aşağı düşməsi ilə əlaqədar ərzaq ixracının artması.

Lakin əksər media qurumları Consun press-relizinə məhəl qoymadı. "New York Times" qəzetinin Moskva bürosunun rəhbəri Uolter Düranti hətta öz qəzetində "Ruslar az yeyir, amma acından ölmür" başlığı ilə təkzib də dərc edərək, burada sovet rəsmi mənbələrinə istinad etməklə Consun qənaətlərini və mənbələrini kəskin tənqid etdi.

Uolter Düranti bir il əvvəl SSRİ-dən[3] Stalinist rejimi münasib tərzdə təqdim edən reportajlarına görə nüfuzlu Pulitser mükafatına layiq görülmüşdü.

Mən ilk sübutları xarici müşahidəçilərdən aldım… 20–30 konsul və müxtəlif dövlətlərin diplomatik nümayəndələri ilə Rusiyadakı vəziyyəti müzakirə etdim. Onların mənə dedikləri fikrimi təsdiqləyir, amma onlara mətbuata danışmağa icazə verilmir, ona görə də susurlar. Jurnalistlərə yazmağa icazə verilir, lakin senzura onları evfemizm və kiçiltmə ustasına çevirib. Ona görə də onlar nəzakətlə "aclığı" "yemək çatışmazlığı" adlandırır, "aclıqdan ölüm"ü isə "az yeməkdən yaranan xəstəliklərdən ölüm hallarının artması" ifadəsi ilə yumşaldırlar.

Bir müddət sonra Düranti etiraf etdi ki, "ərzaq çatışmazlığı" ölkənin bir çox taxıl rayonlarına – Ukrayna, Kuban və Volqaboyuna təsir edib. Bununla belə, o, təkid edirdi ki, Rusiyada aclıq barədə istənilən xəbərlər ya şişirtmədir, ya da təbliğatdır.

Vəfatı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sovet İttifaqına girişi qadağan edilən Cons diqqətini Uzaq Şərqə yönəltdi və 1934-cü ilin sonlarında dünya turnesinə çıxdı. O, təxminən altı həftə Yaponiyada qaldı, hərbçilər və siyasətçilər ilə görüşdü, daha sonra isə Pekinə getdi. Buradan alman jurnalist Herbert Müllerin müşayiəti ilə Daxili Monqolustana və təzəlikcə Yaponiya işğalı altına düşən Mançjuriyaya yollandı. Burada onlar yapon hərbi hakimiyyət orqanları tərəfindən saxlanılaraq Çinin Kalqan şəhərinə geri qayıtmaları təklif edildi.

Jurnalistlər geri qayıdarkən quldurlar tərəfindən yaxalandılar və onlar girov haqqı olaraq 200 mauzer və 100.000 Çin dolları (The Times-a görə bu, təxminən 8.000 funt-sterlinq ekvivalentində idi) tələb etdilər.[6] Müller iki gün sonra girov haqqının ödənilməsini təşkil etmək üçün sərbəst buraxıldı. Avqustun 1-də Consun atası teleqram aldı: "Yaxşı. Tezliklə azad edilməni gözləyin."[7] Avqustun 5-də "The Times" qəzeti yazdı ki, quldurlar Consu Quyuandan 10 mil (16 km) cənub-şərqdə yerləşən əraziyə köçürüblər və indi cəmi 10.000 Çin dolları (təxminən 800 funt sterlinq)[8][9] tələb edirlər, lakin iki gün sonra onun yeri yenidən dəyişdirildi, bu dəfə Jexeyə.[10] Avqustun 8-də xəbər gəldi ki, oğruların birinci qrupu onu ikinci qrupa təhvil verib və girov haqqı yenidən 100.000 Çin dollarına qalxıb.[11] Çin və Yaponiya hökumətləri oğrularla əlaqə saxlamağa cəhd etdilər.[12]

1935-ci il avqustun 17-də "The Times" qəzeti bir gün əvvəl Çin səlahiyyətlilərinin Consun üç güllə yarası olan cəsədini tapdığını yazdı. Hakimiyyət onun 30 yaşının tamam olmasından bir gün əvvəl, avqustun 12-də öldürüldüyünü güman edirdi.[9] Üç gün sonra, 1935-ci il avqustun 20-də "The Times" yazdı ki, Qaret Consun qatilləri avqustun 19-da Çin milisləri tərəfindən məhv edilib: "Atışma zamanı beş quldur yerindəcə öldürülüb, biri ölümcül yaralanıb. Ölümündən əvvəl ölüm ayağında olan cinayətkar polisə bildirib ki, cənab Cons[13] əsir götürənləri müşayiət edə bilmədiyi üçün güllələnib. "Həmçinin, bu şəxs bildirib ki, dəstə daim qaçaqaçda idi, bir neçə gün idi ki, yemək yeməyə vaxt tapmırdı. Sonda məhbus yorğunluqdan və aclıqdan o qədər taqətdən düşmüşdü ki, o, yenidən ata minməkdən imtina etmiş və hərəkətlərinə mane olmaması üçün onu vurmağa məcbur olmuşdular."[14] Rəsmi polis hesabatında bildirilirdi ki, yerli çoban jandarmaya məlumat verib, o, üç güllə səsi eşidib, daha sonra biri boyun nahiyəsindən və sinəsindən iki güllə yarası olan Qaretin cəsədini tapıb.[14] Times qatillərin çinli olduğunu yazırdı.[15]

Consun qətlinin NKVD tərəfindən Consun sovet rejiminə gətirdiyi başağrısının qisası kimi təşkil edildiyi barədə versiya var.

26 avqust 1935-ci ildə Londonun Evening Standard qəzeti Lloyd Corcun Consun xatirəsinə məktubunu dərc etdi.

Xatirəsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Uels Universitetində Qaret Consun xatirə lövhəsi (Aberistuit, Uels, Böyük Britaniya)

Qaret Consun xatirəsi Ukrayna və Uelsdə qorunur, burada ona abidələr və xatirə lövhələri həsr olunub.

2009-cu ilin noyabrında SSRİ-də 1932–1933-cü illərdə baş vermiş aclıqdan bəhs edən gündəliklər Kembric Universitetində ilk dəfə sərgiləndi.[4]

30 iyul 2020-ci ildə Kiyevdə döngələrdən birinə Qaret Consun adı verildi.[16]

İncəsənətdə[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • 2019-cu ildə mpolşalı rejissor Aqneşka Hollandın[21] "Qaret Cons" adlı bioqrafik bədii filmi işıq üzü gördü. 2019-cu ilin sentyabrında film 44-cü Qdınya Film Festivalında Qran Pri qazandı.[22]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ 1 2 "Famine Exposure: Newspaper Articles relating to Gareth Jones' trips to The Soviet Union (1930–35)". www.garethjones.org. 2019-11-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 April 2016.
  2. ↑ 1 2 3 "Margaret Siriol Colley. Overview 1930 // Gareth Jones — Hero of Ukraine". 2019-11-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-27.
  3. ↑ 1 2 "История мистера Джонса, открывшего миру Голодомор и вдохновившего Оруэлла". 2019-12-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-27.
  4. ↑ 1 2 "Welsh journalist who exposed a Soviet tragedy". walesonline.com. 13 November 2009. 2016-04-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 April 2016.
  5. ↑ "Андрей Сидорчик Жертва мифа. Как британский журналист стал иконой «Голодомора» Аргументы и Факты, November 25, 2019". 2021-10-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-14.
  6. ↑ "Journalists Held To Ransom". The Times. 30 July 1935. Issue 47129, p. 14.
  7. ↑ "Message From Mr. Gareth Jones". The Times. 2 August 1935. Issue 47132, p. 11.
  8. ↑ "Lower Ransom Asked For Mr. Gareth Jones". The Times. 5 August 1935. Issue 47134, p. 9.
  9. ↑ 1 2 "Mr. Gareth Jones: Murder by Bandits". The Times. 17 August 1935. Issue 47145, p. 10.
  10. ↑ " Mr. Jones Carried into Jehol". The Times. 7 August 1935. Issue 47136, p. 9.
  11. ↑ "Mr. Jones in Hands of New Bandits". The Times. 9 August 1935. Issue 47138, p. 10.
  12. ↑ "Efforts To Release Mr. Jones". The Times. 12 August 1935. Issue 47140, p. 9.
  13. ↑ "Mr Gareth Jones's Murders. Six killed by Militia." The Times, 20 August, 1935 P. 12
  14. ↑ 1 2 "Mr Gareth Jones's Fate. Shepherd's story of murder" The Times, 10 September, 1935 P. 11
  15. ↑ "The Late Mr Gareth Jones" The Times, 24 December 1935 P. 12
  16. ↑ "У Києві з'явиться провулок Гарета Джонса: нові назви отримали провулки, сквери, вулиці і площа" (ukrayna). Киевский городской совет. 30 июля 2020. 2020-08-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-08-22.
  17. ↑ ""Live" – a film about Holodomor by Sergey Bukovsky". Ukraine Film Office. 29 October 2008. 2016-04-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 April 2016.
  18. ↑ "The Living Historical Documentary Premiered, Ordered by Ukraine 3000 International Charitable Foundation". International Charitable Fund "Ukraine 3000". 21 November 2008. 2019-03-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 April 2016.
  19. ↑ "The Second Annual Cambridge Festival of Ukrainian Film". Eventbrite. 13 November 2009. 2016-04-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 April 2016.
  20. ↑ "Ukrainian Studies Film Festival". Cambridge Ukrainian Studies. 2016-04-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 April 2016.
  21. ↑ Obenson. "140 New Projects Selected for the IFP's 2015 Project Forum Slate". IndieWire. 23 July 2015. 2016-01-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 April 2016.
  22. ↑ "Mr. Jones tames the Golden Lions at the Polish Film Festival in Gdynia". cineuropa. 2019-09-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 October 2019.

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]