Reyxstaq (Müqəddəs Roma imperiyası)

Bu məqalə Müqəddəs Roma İmperiyasındakı Reyxstaq haqqındadır. Digər mənalar üçün Reyxstaq səhifəsinə baxın.

Reyxstaq (alm. Reichstag‎) və ya İmperial Məclis (lat. Dieta Imperii) Müqəddəs Roma İmperiyasının ali məşvərət orqanı idi. O, müasir mənada qanunverici orqan deyildi; onun üzvləri onu daha çox qərar verməkdənsə, danışıqların vacib olduğu mərkəzi forum kimi təsəvvür edirdilər.^[1]

Onun üzvləri üç qrupa bölünmüş İmperiya ştatları idi. Məclis daimi, nizamlı bir qurum kimi orta əsrlərdəki saray məclislərindən (alm. Hoftage‎) inkişaf etmişdir. Reyxstaq 1663-cü ildən 1806-cı ildə imperiyanın sonuna qədər Regensburqda daimi iclasda idi. Bütün İmperiya ştatları birbaşa Müqəddəs Roma İmperatoruna tabe idi. Bütün ştatlar oturacaq və səsvermə hüququna malik olsa da, yalnız Knyazlar Kollegiyasının yalnız yüksək gücə sahib knyazları fərdi səs hüququna malik idilər. İmperiya qrafları, abbatları və daha kiçik mülklər isə sadəcə kollektiv səsvermə hüququna malik idilər. Bu qanun Şəhərlər Kollegiyasına aid olan Azad İmperiya şəhərlərinə də aid idi.^[2] Səsvermə hüququ əsasən ərazi hüququna əsaslanırdı, nəticədə əgər bir knyaz miras yolu ilə və ya başqa yolla yeni ərazilər əldə etdikdə, o, həm də Reyxstaqda onların səsvermə hüquqlarını əldə edirdi. Ümumiyyətlə, üzvlər Regensburqda daimi iclasda iştirak etmirdilər və nümayəndələri göndərdilər. Reyxstaq imperiyanın sonlarına doğru əslində səfirlərin daimi görüş yeri idi.

Reyxstaqın dəqiq rolu və funksiyası əsrlər boyu, imperiyanın özü kimi dəyişdi. Belə ki, knyazlar və ayrı-ayrı ərazilər getdikcə daha çox öz muxtariyyət qazanırdılar. Əvvəllər Məclis üçün nə sabit vaxt, nə də yer var idi. O, Frank krallığını formalaşdıran köhnə german tayfalarının hersoqlarının konvensiyası kimi mühüm qərarlar qəbul edilməli olan vaxtlarda başlamışdı və yəqin ki, hər bir liderin öz aparıcı adamlarının dəstəyinə arxalandığı köhnə german qanununa əsaslanırdı. Məsələn, Frank Salnamələrinə görə Məclis bir dəfə 777-ci ildə Sakson müharibələri zamanı Böyük Karlın dövründə Paderbornda çağrılmışdı və tabe edilmiş sakslar və digər qəbilələrə aid qanunları rəsmi olaraq burada təyin edilmişdi.

919-cu ildə Fritzlardakı Məclisdə hersoqlar almanların ilk kralı kimi Saksoniyalı I Henrixi seçmişdilər və bununla da Franklar və Saksonlar arasında uzun müddət davam edən rəqabəti aradan qaldırıb alman dövlətçiliyinin əsasını qoymuşdular. İtaliyanın fəthindən sonra, 1158-ci ildə Pyaçentsa yaxınlığında keçirilmiş Ronkaliya məclisi imperiyanın (heç vaxt rəsmi olaraq yazılmamış) konstitusiyasını əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirəcək dörd qanunu yekunlaşdırdı və bu, mərkəzi gücün yerli hersoqların xeyrinə davamlı tənəzzülünün başlanğıcı idi. 1356-cı ilin Qızıl Fərmanı "yerli hakimiyyət" (alm. Landesherrschaft‎) anlayışını möhkəmləndirdi, hersoqların öz əraziləri üzərində böyük ölçüdə müstəqil hökmranlığı, həmçinin kürfürstlərin sayını yeddi ilə məhdudlaşdırdı. Papa, heç vaxt seçki prosesində iştirak etmirdi, yalnız kürfürstlərin seçdiyi şəxslərin ratifikasiyası və tacqoyma prosesində iştirak edirdi.

XV əsrin sonlarına qədər Məclis əslində bir qurum kimi rəsmiləşdirilməmişdi. Bunun əvəzinə hersoqlar və digər knyazlar nizamsız olaraq imperatorun sarayında toplaşırdılar. Bu məclislər adətən Saray Məclisləri (alm. Hoftage‎) adlanırdı. Yalnız 1489-cu ildən başlayaraq məclis Reyxstaq adlandı və o, rəsmi olaraq bir neçə kollegiyaya bölündü. Başlanğıcda, iki kollegiya kürfürstlərin və digər hersoqların və knyazların kollegiyaları idi. Sonralar Azad İmperiya şəhərləri, yəni bilavasitə imperiya tabeçiliyə malik olan və yerli hökmdardan asılı olmayan oliqarx respublikaları da öz kollegiyalarını yaratdılar.

Xüsusilə 1495-ci il Məclisindən başlayaraq İmperiyada islahat aparmaq və onun yavaş-yavaş parçalanmasına son qoymaq üçün edilən bir neçə cəhd çox təsir etmədi. Bunun əksinə olaraq, bu proses hətta 1648-ci il Vestfaliya Sülhü ilə sürətləndirildi və bu, İmperatoru Məclis tərəfindən qəbul edilən bütün qərarları qəbul etməyə rəsmi şəkildə məcbur etdi və əslində onu olan-qalan bir neçə səlahiyyətindən də məhrum etdi. Həmin vaxtdan 1806-cı ilin sonuna qədər İmperiya əsasən müstəqil dövlətlər toplusundan başqa bir şey deyildi.

Ən məşhur məclislər İmperiya İslahatının qüvvəyə mindiyi Vorms şəhərində keçirilmiş 1495-ci il məclisi və Martin Lüterin bidətçi elan edildiyi 1521-ci ildəki məclis, 1526 və 1529 illərdə keçirilmiş Şpeyer Məclisləri və Nürnberqdə keçirilmiş bir neçə iclas daxildir. Yalnız 1663-cü ildə Regensburqun "Daimi İclas"ının tətbiqi ilə Reyxstaq sabit bir yerdə toplanmağa başladı. Konstans Məclisi 27 aprel 1507-ci ildə çağrıldı; o, Müqəddəs Roma İmperiyasının birliyini tanıdı və imperiyanın ali məhkəməsi olan İmperator Palatasını təsis etdi.^[3]

1489-cu ildən başlayaraq Məclis üç kollegiyadan ibarət idi:

Kürfürstlər Kollegiyası (alm. Kurfürstenrat‎), Almaniya Arxkansleri vəzifəsində Mayns knyaz-Arxiyepiskopu tərəfindən idarə olunurdu. Yeddi kürfürst 1356-cı il Qızıl Fərmanı tərəfindən təyin edilmişdi:

• Üç ruhani knyaz-yepiskop:
  1. Mayns knyaz-arxiyepiskopu Almaniyanın baş kansleri kimi
  2. Köln knyaz-arxiyepiskopu İtaliyanın baş kansleri kimi
  3. Trir knyaz-arxiyepiskopu Burqundiya baş kansleri kimi
• Dörd dünyəvi knyaz:
  1. Bohemiya Kralı baş saqi kimi
  2. Pfals kürfürstü baş mehmandar kimi
  3. Saksoniya kürfürstü baş marşal kimi
  4. Brandenburq markqrafı baş kamerlen kimi

Bavariya hersoqu 1623 və 1648-ci ildə Vestfaliya Sülhünə uyğun olaraq kürfürst kollegiyasında yer tutanda, onların sayı səkkizə yüksəldi və "baş xəzinədar" titulu aldı. 1692-ci ildə Hannover kürfürstü (rəsmi olaraq Brünsvik-Lüneburq) Doqquzillik müharibə zamanı "baş bayraqdar" kimi doqquzuncu kürfürst oldu.

Bavariya vərasət müharibəsindən sonra 1779-cu ildə Tesxen müqaviləsi nəticəsində Pfals və Bavariya kürfürstlükləri birləşdirildi. 1803-cü ildə Alman mediatizasiyası nəticəsində Köln və Trir knyaz-arxiyepiskopluqları ləğv edildi. Mayns knyaz-arxiyepiskopu və baş kansler İnqilabçı Fransa tərəfindən işğal edilmiş itirilmiş ərazisinə görə kompensasiya olaraq yeni qurulan Regensburq knyazlığını aldı. Daha sonra 4 dünyəvi kürfürst daha siyahıya əlavə edildi:

• Zalsburq kürfürstlüyü
• Vürtemberq kürfürstlüyü
• Baden kürfürstlüyü
• Hesse kürfürstlüyü

Lakin bu dəyişikliklər az təsir göstərdi, çünki II Fransiskin Müqəddəs Roma İmperatoru kimi taxtdan əl çəkməsi ilə imperiya yalnız üç il sonra dağıldı.

İmperiya knyazları kollegiyası (alm. Reichsfürstenrat‎) İmperiya qraflarını, habelə bilavasitə feodalları, knyaz-yepiskopları və İmperiya abbatlarını birləşdirdi. Üzvlərdə tez-tez fikir ayrılığı olsa da, ikinci kollegiya knyazları kürfürstlərin üstünlüyünə qarşı öz maraqlarını qorumağa çalışırdı.

Knyazlar kollegiyası öz növbəsində kilsə və dünyəvi kürsülərə bölünürdü. Kilsə kürsüsünə dünyəvi Avstriya hersoqu və Habsburq Niderlandının Burqundiya hersoqu (1556-cı ildən Habsburq İspaniyası tərəfindən idarə olunurdu) rəhbərlik edirdi. Avstriya Habsburqları dünyəvi kürsüyə rəhbərlik edə bilmədiyinə görə, əvəzinə knyaz-yepiskoplar tərəfindən fikirlərini çatdırırdılar. İlk knyaz-yepiskop olaraq Almaniyanın birinci ruhanisi (lat. Primas Germaniae) sayılan Zalsburq arxiyepiskopu gəlirdi; Besazson knyaz-arxiyepiskopu, 1678-ci il Nimveqen müqaviləsinə qədər rəsmi olaraq üzv olsa da, Məclisin iclaslarında iştirak etmədi.

Kilsə kürsüsündə, həmçinin Tevton Cəngavərlərinin Böyük Ustadı, eləcə də Malta ordeninin Haytershaymdakı nümayəndəsi otururdu. Lübek knyaz-yepiskopu 1586-cı ildə protestant olandan sonra da kilsə üzvü olaraq qaldı və Holşteyn-Qottorp hersoqluğunun yeparxiya idarəçiləri tərəfindən təmsil edildi. 1648-ci ildəki Vestfaliya Sülhünə uyğun olaraq Osnabrük knyaz-yepiskopluğu bir katolik yepiskopu və Hannover sülaləsindən olan bir lüteran yepiskopu ilə növbəli təmsil edilirdi.

Knyazlar kollegiyasınin hər bir üzvü ya tək səs (alm. Virilstimme‎), ya da kollektiv səsvermə (alm. Kuriatstimme‎) keçirirdi. 1582-ci ildən başlayaraq knyazların səs hüquqları əllərindəki torpaqlara görə dəyişirdi; bu prinsip bir hökmdarın bir neçə titulu fərdi birlikdə saxladığı zaman səslərin çoxalmağına səbəb olurdu. Qraflar və digər feodallar yalnız kollektiv səs hüququna malik idilər, buna görə də onlar ayrıca Vetterau İmperiya Qrafları Assosiasiyası və Şvabiya, Frankoniya və Aşağı Reyn-Vestfaliya dairələri daxilində ittifaqlar kimi ayrıca kollegiyalar yaratdılar. Kilsə kürsüsündəki İmperiya abbatları da Şvabiya və ya Reyn kollegiyasına qatılmışdılar. 1803-cü il Alman mediatizasiyası nəticəsində çoxsaylı kilsə əraziləri dünyəvi mülklər tərəfindən ilhaq edildi. Lakin 1806-cı ildə imperiya dağılana qədər Knyazlar kollegiyasında islahatlar aparılmadı.

İmperiya Şəhərləri Kollegiyası (alm. Reichsstädtekollegium‎) 1489-cu ildən yaradılmış, Məclislərin siyasi institut kimi inkişafına böyük töhfə vermişdir. Buna baxmayaraq, şəhərlərin kollektiv səsverməsi Auqsburq Məclisinin 1582-ci il tətilinə qədər əhəmiyyətsiz idi. Kollegiyaya faktiki yerin şəhər şurası rəhbərlik edirdi; 1663-cü ildə daimi məclisin tətbiqi ilə rəhbərlik Regensburqa keçdi. İmperiya şəhərləri də Şvabiya və Reyn kürsülərinə bölünürdü. Şvabiya şəhərlərinə Nürnberq, Auqsburq və Regensburq, Reyn şəhərlərinə Köln, Aaxen və Frankfurt rəhbərlik edirdi.

Vestfaliya sülhündən sonra dini məsələlər artıq kollegiyaların səs çoxluğu ilə həll edilə bilməzdi. Bunun əvəzinə, Reyxstaq Katolik və Protestant orqanlara ayrılacaq, bu orqanlar məsələni ayrıca müzakirə edəcək və sonra bir-biri ilə müzakirə edəcək, bu prosedur itio in partes (latınca: hissələrə ayrılmaq) adlanacaqdı. Katolik orqanına (lat. Corpus Catholicorum) Mayns kürfürstü rəhbərlik edirdi.^[4] Protestant orqanına (lat. Corpus Evangelicorum) Saksoniya kürfürstü rəhbərlik edirdi. Protestant orqanının iclaslarında Saksoniya hər bir müzakirə mövzusunu təqdim edərdi, bundan sonra Brandenburq-Prussiya və Hannover, sonra isə ölçü sırasına görə qalan dövlətlər çıxış edərdi. Bütün ştatlar danışdıqdan sonra Saksoniya səsləri ölçüb konsensus elan edirdi.

Saksoniya kürfürstü II Fridrix Avqust 1697-ci ildə Polşa kralı olmaq üçün katolikliyi qəbul etdi, lakin kürfürstlüyün özü rəsmi olaraq protestant olaraq qaldı və protestant orqanının rəhbərliyini saxladı. Kürfürstün oğlu da katolikliyi qəbul etdikdə, Prussiya və Hannover 1717–1720-ci illərdə rəhbərliyi ələ keçirməyə cəhd etdi, lakin müvəffəqiyyət qazanmadı. Saksoniya kürfürstləri Müqəddəs Roma İmperiyasının sonuna qədər protestant orqanına rəhbərlik edəcəkdilər.^[4]