Ruhnamə

Ruhnama və ya Ruhnamə (Ruhun kitabı) – 1990–2006-cı illərdə Türkmənistan Prezidenti Saparmurat Niyazovun qələmə aldığı iki cildlik bir əsər. Türkmən millətinin təməlini vurğulayan dövlət-təbliğat vasitəsi kimi istifadə edilməsi nəzərdə tutulmuşdu.[1][2]

Ruhnamə
Рухнама
Müəllif Saparmurat Niyazov
Janr bilinmir
Orijinalın dili Türkmən
Ölkə Türkmənistan
Orijinalın nəşr ili 1990-cı illər (geri çəkildi)
2001 (C1)
2004 (C2)
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Ruhnamə türkmən mədəniyyətinə pilləli, daha sonra isə son dərəcə geniş şəkildə daxil edildi. Niyazov ilk olaraq nüsxələri ölkənin məktəb və kitabxanalarında yerləşdirdi, daha sonra içindəkilərdən imtahan edəcək qədər iləri getdi və nəticədə kitab sürücülük imtahanının bir ünsürünə çevrildi. Məktəblərdə, universitetlərdə və dövlət təşkilatlarında Ruhnamə oxumaq məcburi idi. Yeni dövlət işçiləri iş görüşmələrində kitab üzərindən imtahan olunurdu.

2006-cı ilin dekabrında Niyazovun ölümündən sonra da kitab populyarlığını yüksək olaraq saxladı.[3] Lakin sonrakı illərdə prezident Qurbanqulu Berdiməhəmmədovun onu dövlət məktəblərinin tədris proqramından çıxarması və abituriyentlərin biliklərinin kitab üzərindən sınanması təcrübəsi dayandırdırması nəticəsində kitabın əvvəlki yayğınlığı azaldı.

Fon

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dastanlar əsrlər boyu Orta Asiyanın sosial həyatında bir çox mühüm rol oynamışdır.[2] Regionun müasir dövrdən öncəki rəhbərləri mətni mənimsəyir və hökmranlığı üçün özləri ilə epik qəhrəmanlar arasında bir bağ yaradırdılar.[2]

Stalin bu dastanları "siyasi baxımdan şübhəli" və kütlələr arasında millətçi hissləri qızışdırmağa qadir hesab edirdi; demək olar ki, bütün mühüm türkmən dastanları 1951–52-ci illərdə qınandı və qadağan edildi.[2] Bu dastanlar yalnız Qlasnostun başlaması ilə birlikdə yenidən gün üzünə çıxdı və Ruhnamə də həmin reabilitasiya mərhələsində yaranmışdır.[2]

Yaranması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Niyazov, görünür, türkmənlərin əcdadlarının onu türkmənləri "həyatın qızıl yoluna" yönəltməyə çağırdıqları peyğəmbərlik vizyonunu seçdi.[2] İlk versiya 1990-cı illərdə çıxdı, lakin Niyazovun ümidlərini doğrultmadığına görə qısa müddətdə geri çəkildi.[4] Niyazov, Mukkadeş Ruhnamənin Qurandan sonra türkmənlərin ikinci geridönüş nöqtəsi olacağını elan etdikdə, yenidən işlənmiş kitaba hazırlıqlar hələ 1999-cu ilin aprelində başlamışdı.[2][5]

Birinci cild nəhayət 2001-ci ilin dekabrında nəşr olundu.[6][7] 18 fevral 2001-ci ildə Türkmənistan Dövlət Ağsaqqallar Məclisi və Milli Məclisinin 10-cu müştərək iclasında qəbul edildi.[8] 2004-cü ilin sentyabrında Niyazov ikinci cildini nəşr etdirdi.[2][9] Bir il sonra nəşr olunan "Ruhnamə"-nin redaktə edilmiş cildində, xalqın sənət və elm sahələrinə verdiyi töhfələri vurğulamaq üçün ümumi məqsədindən bəhs olunur.[10]

Viktoriya Klement və Rikardo Nikolozi əsərin kölgə yazar tərəfindən yazıldığından şübhələnir.[7][11]

Janr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əsər fərqli ədəbi janrların "mozaikası"-dır və mənəvi və siyasi tövsiyələri, əfsanələri, tərcümeyi-hal, kiçik hekayələr, şeirlər və Türkmən tarixini özündə birləşdirir.[2][12][13][14] Sovet təhrifləri olmadan həqiqi türkmən tarixini bərpa etmək üçün yazılmış əsərdə Niyazov qədim türkmənlərin davranışı onun müdrik rəhbərliyinə uyğun olaraq təqlid olunarsa Oğuz Xaqan dövründən atavist keçmişin qaytarılacağını vəd edir.[2] Post-sosialist tarixşünası Amieke Bouma əsərə özünəməxsus bir dastan kimi yanaşmış və onu üçüncü minilliyin Oğuznaməsi hesab etmişdir.[2] Tanya L. Şields isə əsəri müstəmləkə əleyhinə tərcümeyi-hal olaraq qəbul edir və əzəmətli komiks əsər kimi qiymətləndirir.[15]

Əsər Mustafa Kamal Atatürkün məşhur nitqi və Leonid Brejnevin Trilogiyası ilə müqayisə olunmuşdur.[16]

Kitabın məzmunu

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Cild 1

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hekayələr və atalar sözləri əxlaqi dəyərləri və nümunəvi davranış qaydalarını təbliğ etmək üçün mövcud türkmən dastanlarından — Oğuznamə, Dədə Qorqud kitabı və Koroğlu eposundan götürülmüşdür.[2] Bunlar tez-tez Niyazovun izahlı annotasiyaları ilə tamamlanır.[2] Səxavət, birlik, təvazökarlıq, qonaqpərvərlik, səbir, dürüstlük, vətəni müdafiə, qadın ləyaqətini qorumaq və atlara qulluq etmək kimi fəzilətlər vurğulanır.[2] Türkmən pahenlərini oxuyan öz şeirlərindən bəziləri də var.[2]

Hacaray Tarakina (aidiyyatı yoxdur) və Əhməd ibn Fadlanın əsərləri milli tarixin yenidən qurulması üçün istifadə olunur.[17] On səkkizinci əsrə qədər Anau mədəniyyəti və Parfiya İmparatorluğu, Əhəmənilər İmparatorluğu, Səlcuqlu İmperiyası və Osmanlı İmperiyası kimi yetmiş dövlətin onlar tərəfindən qurulduğu iddia edilir; bu bütün dövr eyni vaxtda dörd epik dövrə bölünür.[2][17] Bəşəriyyətin yaranmasından bəri fərqlənən türkmənlər türklərlə eyni idi və 5000 il əvvəl ilk dövləti quran Oğuz Xaqan vasitəsilə möhtərəm Nuhdan yaranmışdır.[2][17][14] Müharibə nadir hallarda baş verirdi və dövlət həmişə sülhə üstünlük verirdi. Əsərdə bu ağır iddiaları dəstəkləyədiyini güman edilən arxeo-tarixi dəlillərə istinad olunsa da, əsərdə akademik cəhətdən ciddi mənbə çatışmazlığı mövcuddur.[2]

Orta əsrlər boyu türkmən həyatına təsir edən fars təsir dairəsi demək olar ki, təmizlənmişdir. Hətta Zərdüşt insanlara Məzdəkin "iyrənc" atəşpərəstlik yoluna uymamağı tövsiyə edən bir Türkmən qəhrəmanı kimi mənimsənildi![18] Modern Türkmənistanın quruluşunun ayrılmaz bir parçası — 18-ci və 19-cu əsr Məhtimqulu və Axal-Təkə ekspedisiyası mövzuları ilə kifayətləndi.[2][4][14] Sovet Türkmənistanı tək səhifədə anladılır və burada müstəmləkəçilikdə ittiham olunur.[17][19] İzah Niyazovun dövlətin müstəqilliyini elan etməsi ilə davam edir.[2] Onun spesifik siyasət tədbirlərinin bir çoxuna da toxunulur.[2]

Niyazovun həyatı bütün mətn boyu bütün təfərrüatları ilə təsvir olunub — uşaqlıqda valideynlərini itirməsi, torpağa bağlılıq və Sovet imperializmindən suverenlik əldə etmək üçün onun vətənpərvərlik coşğusu.[2] Bu açıqlamalar əsərin ciddi bir hissəsini təşkil edir.[2]

Cild 2

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Açıq aydın Quranla eyni paralellərlə tərtib olunmuş bu cild Ruhnaməni təmizləndikdən (qüsl aldıqdan) sonra bir dua kimi oxunması istəyini özündə ehtiva edir. Bu da o demək idi ki, kitab, hətta heç vaxt uyğun olmayan yerdə saxlanılmamalıdır.[2]

Tematik olaraq cild əxlaq və etika ilə əlaqəlidir.[2] Ümumi 21 fəsil boyu fərqli vəziyyətlərdə hədəf kütlə nəzərə alınaraq davranış və etika qaydalarından bəhs olunur.[2] Əsərdə həmçinin Niyazovun fikirlərinin artıq daha ciddi səlahiyyət mövqeyi qazandığı hiss olunur, belə ki, artıq o öz fikirlərini ortaya qoymaq üçün əvvəlki qədər dastanlardan dəstək istəmir.[2][11]

Cəmiyyət

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Niyazov

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Nikolozi Ruhnamə ilə Türkmənistanın "Niyazov şəxsiyyətinin davamlı, yekdil istismarı" kimi qiymətləndirir.[11] Bouma isə Niyazovun öz rəhbərliyi altında Türkmənistanı diriltməyi üçün Ruhnaməni tapmasını qeyd edir.[2] Çünki kitab ideoloji təbliğatın ən önəmli komponenti idi. Əsas Niyazovun şəxsiyyətinə pərəstişin və postsovet Türkmənistanda siyasi-mədəni savadlılığın və həyatda qalmanın açarı idi.mətn postsovet Türkmənistanda siyasi-mədəni savadlılığın və həyatda qalmağın açarı idi.[20][2][21][22][23][24][7] Niyazovun dediyi kimi, onu üç dəfə oxuyanlar cənnətə məhkumdur.[4][12][25][26]

Ruhnamə abidəsi

İkinci cildin nəşrindən sonra, Niyazov Ruhnaməni Quran və İncil kimi müqəddəs göstərmək üçün məscidlərdə və kilsələrdə əhəmiyyətli dərəcədə nümayiş etdirdi və xütbə zamanı ondan sitatlar gətirilməsini tapşırdı.[2][4][21] Onun doğulduğu yerdə 2002-ci ildə istifadəyə verilən Türkmənbaşı Ruhu məscidi Orta Asiyadakı ən böyük məsciddir və məscidin divar və minarələri Quran-ı Kərimlə birlikdə Ruhnamədən oymalar ilə bəzədilmişdir.[2][11][27] 2003-cü ildə Aşqabad parkında iyirmi metr hündürlüyündə neon Ruhnamə inşa olundu.[28][21] Niyazovun Ruhnaməni yazdığı bir divar əsəri də yerləşdirildi.[29] 2005-ci ilin avqust ayında ilk cild "kosmosu fəth edə" bilməsi üçün orbitə buraxıldı.[30]

2006-cı ildə bir fotojurnalistika məqaləsində ölkənin hər birinin dəyəri 2 dollar olan Ruhnamə reklamları ilə doldurulacağı qeyd edildi.[31][7] Dövlət qurumları Ruhnaməyə öz masalarında (adətən, ayrıca otaq ayırırdılar) nəzərəçarpacaq dərəcədə yer ayırırdılar, dövlət KİV isə müntəzəm olaraq öz kontentlərində dini hörmətlə dərc edirdilər.[20][32][33][7] Rəsmi mərasimlərdə yüzlərlə türkmən kitabdan mahnı oxuyurdu.[34] 12 sentyabr milli bayram elan edildi.[4]

Təhsil

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Runama bir çox sahələrdə milli təhsil proqramının ən mühüm aspektidir.[4][35][21][11] Ruhnaməyə olan bu vurğu açıq şəkildə ümumi təhsil standartlarının sürətlə pisləşməsinə paraleldir.[4][36]

Ruhnamə əsası ilə formalaşan bir dərs, ictimai elmlərin bir hissəsi olaraq məktəbdəki bütün tələbələr üçün məcburi idi.[2][20] Üstəlik bütün universitetlərdə kitabın oxunması icbari idi və dövlət işində kitab bilikləri zəruri idi. Bunu da Türkmən dilini bilməyən azlıqlara qarşı ayrı-seçkilik hesab etmək olardı.[4][7][12][37][38][39][7] Hətta Türkmən Dövlət Universitetində "Böyük Türkmənbaşının Müqəddəs Ruhnamələri" kafedrası belə vardı və Ruhnamə çalışmaları əsasən akademik disiplinlər bahasına ölkədə əsas tədqiqat proqramı olaraq gündəmi zəbt edirdi.[4][40]

Mətn həm də bütün Türkmən məktəblərində tarixin hökumət tərəfindən təsdiqlənmiş yeganə versiyası olaraq (Niyazovun ölümünə qədər) qoşalaşdı və akademik təqaüd sistemini zəhərlədi. Tarix və mədəniyyət institutları tərəfindən Ruhnamə haqqında müxtəlif konfranslar keçirildi.[2][41] Digər ümumi mövzular Türkmən dastanları, qədim Türkmən mədəniyyəti və bəzi insanlar idi. Hansı ki, demək olar ki, hamısı Ruhnamədən qaynaqlanırdı.[2] Nəşr olunmasına icazə verilən yeganə kitab, fikirləri Ruhnaməyə xidmət edən kitablar idi; Türkmənistanda digər postsovet dövlətlərindən fərqli olaraq tarixlə bağlı ictimai mübahisələrə dair heç bir minimal dəlil belə yoxdur.[2][20][7]

2004-cü ildə Ruhnamə ibtidai və orta məktəblərdə həftədə iki-dörd saat, universitetlər isə dörd-səkkiz saat aralığında tədris olunurdu.[7] 2006-cı ildə Türkmənistan universitetlərinə qəbul imtahanında 57 imtahan kartından 26-sını Ruhnamədən əsaslanan mövzulardan təşkil olunmuşdu.[35] Laura E. Kennedinin sözlərinə görə, Ruhnamə ilahi coşğu ilə öyrədilmişdir.[42]

Berdiməhəmmədov

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İlk günlərdə Ruhnamə tədris proqramının bir hissəsini təşkil etməsinə baxmayaraq əvvəlki nüfuzu əlindən alındı.[2][40] 2007-ci ilin yazında Ruhnaməyə edilən rəsmi istinadlar kəsildi və 2009–2010-cu illərdə Ruhnamənin televiziya yayımları dayandırıldı.[40] Alimlər Berdiməhəmmədovu Türkmən intibahının potensial bir müjdəçisi mövqeyində tutmaq üçün sələfinin hakimiyyət dövrünün qismən tənqidinə razılıq verdi.[2][40]

2011-ci ildə Ruhnamə üzrə ikinci dərəcəli imtahandan keçmə tələbləri ləğv olundu.[41] Və nəhayət 2014-cü ildə Slavomir Horakın Ruhnamənin Türkmənistan tədris proqramlarından tamamilə təmizlənməsini şərh etdiyi vaxtda artıq ölkədə Türkmənistan universitetlərinə qəbul olmaq üçün abituriyentlərin biliklərinin Ruhnamədən sınanmayacağını elan olundu.[42][43]

Lakin bunun yerinə Niyazovun xələfi Berdiməhəmmədov tərəfindən yazılmış kitablar kurs işlərinə daxil edilməyə başlandı. Qlazqo Universitetinin professoru, region üzrə mütəxəssis Luka Ankesca bunu Niyazovun şəxsiyyətə pərəstişinin Berdiməhəmmədova ötürülməsi kimi qəbul edir.[41][44]

Tərcümə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ruhnamə 50-dən çox dilə tərcümə edilmişdir.[16] Bu tərcümələr birinci dərəcəli idi. Niyazovla səmimi münasibətlərin qurulması üçün xarici korporasiyalar tərəfindən işlənib hazırlanmış və beynəlxalq istehlak üçün nəzərdə tutulmamışdır.[45][36]

Dövlət tərəfindən təsdiq edilmiş bu tərcümələr bir-birindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Dan Shapiro mətnin axıcılığı ilə bağlı problem olduğunu qeyd edir.[16][46] İngilis dili versiyası Ruhnamənin türkcədən tərcüməsindən tərcümə edilmişdir, bir çox yerlərdə türkmən versiyası ilə uyğunsuz olsa da rusca tərcüməsindən daha doğru və həcmlidir.[16][2]

Media

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Müqəddəs Kitabın kölgəsi, Türkmənistanda insan haqlarının pozulmasına dair sənədli film.

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Kalder, Daniel. "A dictator's guide to the universe". The Guardian. 29 December 2006. 26 March 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 August 2016.
  2. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 Bouma, Amieke. "Turkmenistan: Epics in Place of Historiography". Jahrbücher für Geschichte Osteuropas. 59 (4). 2011: 559–585. ISSN 0021-4019. 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-12.
  3. ↑ ENTERTAINMENT — The Denver Post Arxiv surəti 27 sentyabr 2007 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib sentyabr 27, 2007, at the Wayback Machine
  4. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 "Culture and Religion: The Issues of Reconstruction | Taylor & Francis Group". Taylor & Francis (ingilis). doi:10.4324/9781315698571-14/culture-religion-issues-reconstruction-sebastien-peyrouse. 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-06.
  5. ↑ Kuru, Ahmet T. "Between the state and cultural zones: Nation building in Turkmenistan". Central Asian Survey (ingilis). 2010-07-01: 77. doi:10.1080/02634930220127955. 2021-12-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-12.
  6. ↑ "The cult of the Turkmen leader". BBC News. 2 November 2001. 1 December 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 July 2021.
  7. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 "Project MUSE – Learning to Become Turkmen". muse.jhu.edu (ingilis). İstifadə tarixi: 2021-07-06.
  8. ↑ Shnirelman, Victor. "Aryans or Proto-Turks? Contested Ancestors in Contemporary Central Asia*". Nationalities Papers (ingilis). 37 (5). September 2009: 557–587. doi:10.1080/00905990903122834. ISSN 0090-5992. 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-12.
  9. ↑ Corley, Felix. "Turkmenistan: President's personality cult imposed on religious communities". Forum 18 News Service. 1 March 2005. 8 August 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 May 2012.
  10. ↑ Sullivan, Charles J. "Halk, Watan, Berdymukhammedov! Political Transition and Regime Continuity in Turkmenistan". Region. 5 (1). 2016: 39. ISSN 2166-4307. 2021-08-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-12.
  11. ↑ 1 2 3 4 5 Nicolosi, Riccardo. Saparmyrat Niyazov's Ruhnama: The Invention of Turkmenistan // Koschorke, Albrecht; Kaminskij, Konstantin (redaktorlar ). Tyrants Writing Poetry. Central European University Press. 2017. ISBN 978-963-386-202-5. 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-12.
  12. ↑ 1 2 3 Segal, Joes. 7. A Heavy Heritage (ingilis). Amsterdam University Press. 2016-06-16. doi:10.1515/9789048531516-008/html. ISBN 978-90-485-3151-6. 2021-08-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-12.
  13. ↑ Segal, Joes. 7. A Heavy Heritage (ingilis). Amsterdam University Press. 2016-06-16. doi:10.1515/9789048531516-008/html. ISBN 978-90-485-3151-6. 2021-08-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-12.
  14. ↑ 1 2 3 "Project MUSE – Central Asia". muse.jhu.edu (ingilis). İstifadə tarixi: 2021-07-06.
  15. ↑ "Project MUSE – The Legacy of Eric Williams". muse.jhu.edu (ingilis). İstifadə tarixi: 2021-07-06.
  16. ↑ 1 2 3 4 Shapira, Dan (2010–01–01). "Īrān-o Tūran: On Iranian (and Quasi-Iranian) in the Ruhnama" Arxivləşdirilib 2021-08-30 at the Wayback Machine. Iran and the Caucasus. 14 (2): 265–278.
  17. ↑ 1 2 3 4 Shapira, Dan (2010–01–01). "Īrān-o Tūran: On Iranian (and Quasi-Iranian) in the Ruhnama" Arxivləşdirilib 2021-08-30 at the Wayback Machine. Iran and the Caucasus. 14 (2): 265–278.
  18. ↑ Shapira, Dan (2010–01–01). "Īrān-o Tūran: On Iranian (and Quasi-Iranian) in the Ruhnama" Arxivləşdirilib 2021-08-30 at the Wayback Machine. Iran and the Caucasus. 14 (2): 265–278.
  19. ↑ Horák, Slavomír. "The Battle of Gökdepe in the Turkmen post-Soviet historical discourse". Central Asian Survey (ingilis). 2014-10-14: 156. doi:10.1080/02634937.2014.964940. ISSN 0263-4937. 2022-06-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-12.
  20. ↑ 1 2 3 4 "Project MUSE – Learning to Become Turkmen". muse.jhu.edu (ingilis). İstifadə tarixi: 2021-07-06.
  21. ↑ 1 2 3 4 Clement, Victoria. "Articulating national identity in Turkmenistan: inventing tradition through myth, cult and language". Nations and Nationalism (ingilis). 20 (3). 2014: 546–562. doi:10.1111/nana.12052. ISSN 1469-8129. 2021-08-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-12.
  22. ↑ Clement, Victoria. "Articulating national identity in Turkmenistan: inventing tradition through myth, cult and language". Nations and Nationalism (ingilis). 20 (3). 2014: 546–562. doi:10.1111/nana.12052. ISSN 1469-8129. 2021-08-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-12.
  23. ↑ Clement, Victoria. "Articulating national identity in Turkmenistan: inventing tradition through myth, cult and language". Nations and Nationalism (ingilis). 20 (3). 2014: 546–562. doi:10.1111/nana.12052. ISSN 1469-8129. 2021-08-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-12.
  24. ↑ Heinritz, Katrin, Buzogany, Aron; Frankenberger, Rolf (redaktorlar ), "Demokratisierung zur Diktatur? Über die fehlgeleitete Demokratisierungsdiskussion am Beispiel Turkmenistans", Osteuropa, Nomos Verlagsgesellschaft mbH & Co KG, 2007, 133–154, doi:10.5771/9783845204451-133, ISBN 978-3-8452-0445-1
  25. ↑ Nast, Condé. "The Land of Turkmenbashi". The New Yorker (ingilis). 2022-09-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-05.
  26. ↑ Times Wire Reporter. "Read My Words, Go to Heaven, Leader Says". Los Angeles Times. March 21, 2006. 27 September 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 May 2012.
  27. ↑ Polese, Abel; Horák, Slavomir. "A tale of two presidents: personality cult and symbolic nation-building in Turkmenistan". Nationalities Papers (ingilis). 43 (3). May 2015: 457–478. doi:10.1080/00905992.2015.1028913. ISSN 0090-5992. 2022-05-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-12.
  28. ↑ Šír, Jan. "Cult of Personality in Monumental Art and Architecture: The Case of Post-Soviet Turkmenistan" (PDF). Acta Slavica Iaponica. 25. 2008: 206–207. 2021-10-19 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2021-07-12.
  29. ↑ "Project MUSE – Learning to Become Turkmen". muse.jhu.edu (ingilis). İstifadə tarixi: 2021-07-06.
  30. ↑ "Turkmen book 'blasted into space'". BBC News. 27 August 2005. 28 August 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 July 2021.
  31. ↑ "Turkmen book 'blasted into space'". BBC News. 27 August 2005. 28 August 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 July 2021.
  32. ↑ Horák, Slavomír. "The Battle of Gökdepe in the Turkmen post-Soviet historical discourse". Central Asian Survey (ingilis). 2014-10-14: 156. doi:10.1080/02634937.2014.964940. ISSN 0263-4937. 2022-06-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-12.
  33. ↑ Ingram, Simon. "Turkmen live by leader's book". BBC News. 6 August 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 August 2016.
  34. ↑ Halford, Macy. "Shadow of the Ruhnama". The New Yorker. April 27, 2010. 23 July 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 August 2019.
  35. ↑ 1 2 Ahn, Elise S.; Jensen, Antonia. Language Teaching in Turkmenistan: An Autoethnographic Journey // Language Change in Central Asia. Contributions to the Sociology of Language (ingilis). De Gruyter Mouton. 2016-01-15. doi:10.1515/9781614514534-008/html. ISBN 978-1-61451-453-4. 2021-09-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-12.
  36. ↑ 1 2 "Project MUSE – The Central Asian Economies in the Twenty-First Century". muse.jhu.edu (ingilis). İstifadə tarixi: 2021-07-06.
  37. ↑ "Project MUSE – The Fight for Influence". muse.jhu.edu (ingilis). İstifadə tarixi: 2021-07-06.
  38. ↑ Kurtov, Adzhar. "Presidential Seat or Padishah's Throne?: The Distinctive Features of Supreme Power in Central Asian States". Russian Social Science Review. 48 (6). 2007-11-01: 64–95. doi:10.1080/10611428.2007.11065272. ISSN 1061-1428.
  39. ↑ Kurtov, Adzhar. "Presidential Seat or Padishah's Throne?: The Distinctive Features of Supreme Power in Central Asian States". Russian Social Science Review. 48 (6). 2007-11-01: 64–95. doi:10.1080/10611428.2007.11065272. ISSN 1061-1428.
  40. ↑ 1 2 3 4 Gaynor, Kelly Lee. "Transformations in Turkmen higher education: current opportunities and challenges at a new university". Central Asian Survey. 36 (4). 2017-10-02: 473–492. doi:10.1080/02634937.2017.1367645. ISSN 0263-4937. 2023-11-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-12.
  41. ↑ 1 2 3 Horák, Slavomír. "The Battle of Gökdepe in the Turkmen post-Soviet historical discourse". Central Asian Survey (ingilis). 2014-10-14: 156. doi:10.1080/02634937.2014.964940. ISSN 0263-4937. 2022-06-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-12.
  42. ↑ 1 2 Post, Jerrold M. "Dreams of Glory: Narcissism and Politics". Psychoanalytic Inquiry. 34 (5). 2014-07-04: 475–485. doi:10.1080/07351690.2014.916986. ISSN 0735-1690.
  43. ↑ Horák, Slavomír, Egéa, Denise (redaktor), "Education in Turkmenistan Under the Second President: Genuine Reforms or Make Believe?", Education in Central Asia: A Kaleidoscope of Challenges and Opportunities, Education, Equity, Economy (ingilis), Cham: Springer International Publishing, 2020, 71–91, doi:10.1007/978-3-030-50127-3_5, ISBN 978-3-030-50127-3, 2023-11-18 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2021-07-05
  44. ↑ Lomov, Anton; Rickleton, Christopher. "Cult of Turkmen 'Father' fades into history, 10 years on". Yahoo! News via Agence France-Presse. 2016-12-22. 2021-10-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-11-19.
  45. ↑ Polese, Abel; Beacháin, Donnacha Ó; Horák, Slavomír. "Strategies of legitimation in Central Asia: regime durability in Turkmenistan". Contemporary Politics. 23 (4). 2017-10-02: 427–445. doi:10.1080/13569775.2017.1331391. ISSN 1356-9775.
  46. ↑ Kaya, Mümtaz. "De l'intraculturel à l'interculturel : l'opération traduisante: Exemples de quelques problèmes rencontrés lors de l'opération de décodage et de transcodage". Meta. 52 (3). 2007-11-21: 584–588. doi:10.7202/016745ar. ISSN 1492-1421.