Səfəvi Kürdüstanı

Səfəvi Kürdüstanı və ya Səfəvi imperiyasının Kürdüstan bəylərbəyliyi — Səfəvi imperiyasında mövcud olmuş bəylərbəyliklərindən və ya inzibati vahidlərindən biri. Ərazisi tarixi dövrlər ərzində siyasi və hərbi yeniliklərə görə dəyişmişdir.^[1]

Bəylərbəyiliyi
Səfəvi Kürdüstanı
ولایت شیروان‎
Bayraq
XVIII əsrdə bölgənin xəritəsi.
→
Paytaxt	Mərivan (?–?) Həsənabad ?–1636/37) Sənəndəc (1636/37–1736)
Rəsmi dilləri	Azərbaycan türkcəsi Fars dili Kürd dili

1501-ci ildə yaranan Səfəvi imperiyası sürətlə ətraf ərazilərə yayılmaqda idi. Bu yayılma nəticəsində 1508-ci ildə o dövrki Kürdüstan ərazisinin yerli hakimi Səfəvi hökmdarı I İsmayılın ali hakimiyyətini qəbul etdi.^[2]

Kürdüstan Səfəvi imperiyasına daxil olan 5 inzibati vahiddən biri idi və vali tərəfindən idarə edilirdi. Bu vali demək olar ki, müstəqil hakim idi. Vali çox zaman yerli hakim ailələrdən birinə aid olmaqla birlikdə, muxtariyyət üçün gəlinmiş kompromisə əsasən şah tərəfindən seçilirdi. Buna baxmayaraq, onlar irsi şəkildə hökmranlıq edirdilər.^[3][4] Nadir hallarda bölgə valiləri vilayətə dəxli olmayan yerlərdən olan şəxslərdən təyin edilirdi. Belə hallar çox zaman problemə səbəb olurdu. Məsələn, 1680-ci illərdə vilayətə Şah Süleyman tərəfindən yerli şəxslərdən olmayan məmurun vali təyin edilməsi qarşıdurmaya səbəb olmuş və sonda həmin vali vilayətdən qovulmuşdu.^[5] Çox zaman valilər yerli kürd sülaləsi olan Ərdəlan sülaləsindən təyin edilirdi. Bu ailə yerli kürd tayfaları konfederasiyası içində lider idi. Qeydə alınmış nümunələr sübut edir ki, XVII əsrdən əvvəl Səfəvi sülaləsi bu sülalədən olan hakimlərin işlərinə az hallarda müdaxilə edirdilər. Hər bir halda, onlar bir hakim öldükdən sonra onun yerinə göz dikmiş namizədlər arasında birini dəstəkləyirdilər.^[6]

Bölgənin hakimi və ya bəylərbəyisi yerli hakim sülaləsi olan Ərdəlan sülaləsindən seçilsə də, bəylərbəyiliyinə hakim olaraq təyin edilmiş xeyli sayda türk-qızılbaş tayfası mənsubu vardır. Bunlara misal olaraq Qeyb Sultan Ustaclını, Sulağ Sultan Təkəlini, Teymur xan Acarlı Şamlını, Həsənəli xan Şamlını, Hüseynəli xan Şamlını göstərmək olar. Sonuncu iki hakim Səfəvi imperiyasınnı baş vəziri olan Məhəmməd Mömin xan Şamlının oğlanları olmuşdurlar.

Kürdüstan bəylərbəyliyinin ərazisi və onun valilərinin səlahiyyətləri Səfəvi-Osmanlı müharibəsini bitirən 1639-cu il Qəsri Şirin süh müqaviləsindən sonra azaldı. Bu vilayətin qərb torpaqları Osmanlı imperiyasına verildi. Buraya Şəhrizor, Qaradağ, Qəzəlcə, Sarutçek, Kərkük, Rəvandüz, Amadiyə, Köysancaq, Harur və Avramanın qərb bölgəsi daxil idi. Beləliklə, Kürdüstanın əhatəsi indi Sənəndəc, Mərivan, şərqi Avraman, Banə, Saqqız, Cavanrud və Caf konfederasiyasının bir hissəsi ilə məhdudlaşdı. Bu həm də Şəhrizor və Dinavar kürd bəyliklərinin süqutuna səbəb oldu.^[7]

Səfəvi imperiyasının süqut etməsinə az qalmış dövrdə vilayət bu inzibati vahidlərə, həmçinin öz növbəsində vassal hakimliklərə bölünürdü: Avraman, Banə, Bəxtiyari, Cavanrud, Xurxurə və Luristan-e Feyli.^[8]

Burada bəylərbəyliyini və ya onun bir hissəsini idarə etməsi ilə tanınan şəxslərin siyahısı verilmişdir.^[9] Bu şəxslərə eyni zamanda həm bəylərbəy, həm hakim və həm də vali də deyilməkdə idi.^[10]

• Yamaguchi, Akihiko. The Kurdish frontier under the Safavids // Matthee, Rudi (redaktor). The Safavid World. Routledge. 2021. 556–571.
• Willem Floor. Titles and Emoluments in Safavid Iran: A Third Manual of Safavid Administration, by Mirza Naqi Nasiri. Washington, DC: Mage Publisher. 2008. ISBN 978-1933823232.
• Rudi Matthee. Persia in Crisis: Safavid Decline and the Fall of Isfahan. London: I.B.Tauris. 2012. ISBN 978-1-84511-745-0.
• Matthee, Rudi. "Relations between the Center and the Periphery in Safavid Iran: The Western Borderlands v. the Eastern Frontier Zone". The Historian. 77 (3). 2015: 431–463. doi:10.1111/hisn.12068.
• Hani Khafipour. Beyond charismatic authority in Matthee, Rudi (ed.). The Safavid World. Routledge. pp. 111–124. Routledge. 2021.