Sarsıntı Oxu

Sarsıntı oxu (ing. Axis of Upheaval) — 2024-cü ildə Yeni Amerika Təhlükəsizliyi Mərkəzinin xarici siyasət analitikləri Riçard Fonteyn və Andrea Kendall-Taylor tərəfindən irəli sürülən, bir çox xarici siyasət analitikləri,^[1][2][3] hərbi zabitlər^[4][5] və beynəlxalq qruplar^[6] tərəfindən 2020-ci illərin əvvəllərindən başlayaraq Rusiya, İran, Çin və Şimali Koreya arasında artan anti-Qərb əməkdaşlığını təsvir etmək üçün istifadə olunan termin. O həmçinin, "Avtokrasiya oxu",^[7][8][9] "Ölümcül dördlük"^[4] və ya "CRINK" adlanır.^[10][a]

Sərbəst ittifaq diplomatik müraciətlərdə və ictimai bəyanatlarda beynəlxalq münasibətləri ortaq maraqlarına uyğun olaraq çoxqütblü nizama çevirmək üçün Qərbin hakim olduğu qlobal nizama etiraz etmək niyyəti ilə “antihegemoniya” və “antiimperialist” koalisiya olaraq özünü göstərir. Rəsmi blok olmasa da, bu dövlətlər iqtisadi, hərbi və diplomatik səylərini getdikcə daha çox əlaqələndirir, Qərbin təsirini sarsıtmaq üçün bir-birinə kömək etməyə güclü səylər göstərirlər.^[1]

“Axis of Upheaval” termini 2024-cü ilin aprelində xarici siyasət analitikləri Riçard Fonteyn və Andrea Kendall-Taylor tərəfindən “Foreign Affairs” jurnalı üçün yazılan “The Axis of Upheaval” məqaləsində işlənmişdir.^[1] Fonteyn bu ifadəni millətlər qrupunun Qərbin təsir və dəyərlərinə qarşı ümumi nifrətini və kökünü kəsmək istəyini ifadə etdiyi üçün seçdi.^[4]

"NATO"nun siyasət planlaşdırma rəhbəri Benedetta Berti xalqların koalisiyasını təsvir edərkən “ox” əvəzinə “strateji yaxınlaşma” ifadəsini işlətməyə üstünlük verdiyini bildirib.^[4]

Oxda olan dövlətlər arasında əməkdaşlığın kökləri Soyuq Müharibənin başlanğıcı zamanı Birinci Dünya və İkinci Dünya arasındakı bölünməyə əsaslanaraq onilliklərə qədər uzanır. Sovet İttifaqı kommunist və anti-Qərb fəlsəfələrini bölüşən və bu ölkələrə dəstək verən Çin Xalq Respublikası və Şimali Koreyanın böyük fövqəldövlətini təmsil edirdi.^[1]

Sovet İttifaqının dağılmasından bu yana bu xalqlar ümumiyyətlə neytral və ya yaxşı münasibətlərdə olsalar da, Rusiyanın 2022-ci ildə Ukraynanı işğal etməsindən sonra onların ittifaqı xeyli gücləndi. Xarici siyasət üzrə analitik Andrea Kendall-Taylor bildirib ki, görünür, Rusiya prezidenti Vladimir Putin ABŞ, Avropa və Qərbə dost olan digər ölkələrin iqtisadi sanksiyalar və Ukraynaya hərbi yardımla bağlı “fövqəladə” Qərb koordinasiyasının səviyyəsini yanlış qiymətləndirib. Bununla belə, o, Qərbin sərt və mütləq cavabının Rusiyanın Qərb dövlətləri ilə ziddiyyət təşkil edən dövlətlərlə daha sıx iqtisadi və diplomatik əlaqələrə təkan verməsini sürətləndirmək üçün katalizator rolunu oynadığını bildirib.Bununla belə, o, Qərbin sərt və mütləq cavabının Rusiyanın Qərb dövlətləri ilə ziddiyyət təşkil edən dövlətlərlə daha sıx iqtisadi və diplomatik əlaqələrə təkan verməsini sürətləndirən katalizator rolunu oynadığını bildirib, ona görə də, bu, Rusiya-Qərb münasibətləri üçün "dönməz nöqtə" kimi görünür və Putinin bu münasibətləri keçmək əzmini artırdı.^[1][11]

2021-ci ildə Klifford Mey Rusiya, Çin və İranı neoimperialist güclər kimi təsvir edir, onlar “haqlı səltənətlərini bərpa etməyə çalışırlar və hamısı ABŞ-ı ən böyük maneə kimi görürlər. Məhz elə bu əsasdan irəli gələrək, onlar indi çiçəklənən bir ittifaqdadırlar”.^[12] Ukraynada rus neoimperializmini təsvr edən Orlando Figes 2022-ci ildə yazırdı ki, "Avrasiyada Qərbə qarşı tarixi inciklikləri olan ölkələri birləşdirən yeni tipli imperiyanın yarandığını görə bilərik”. O, deyir ki, “millətçi, sosial mühafizəkar, anti-Qərb və dini xarakterli ideyalar... Rusiya, Çin və İranda diktaturaların əsasını təşkil edir”.^[13]

Sarsıntı oxu formal birlik və ya ittifaq olmasa da, Amerika imperializminə və Qərbin rəhbərlik etdiyi beynəlxalq nizama qarşı ümumi müxalifət birləşməsidir. Oxa daxil olan ölkələr Qərb dövlətlərinin iqtisadi və ya ideoloji təzyiqlərinə müqavimət göstərən həmfikir dövlətlərin sərbəst koalisiyası kimi fəaliyyət göstərərək, diplomatik, informasiya və təhlükəsizlik səylərini koordinasiya edərək, iqtisadi və hərbi əməkdaşlığını kəskin şəkildə artırdılar.^[1]

Müttəfiqliyə təkan verən motivlər çoxşaxəlidir, lakin ilk növbədə regional təsir və Qərb dövlətlərinin “imperializmindən” uzaq olan nəzarət istəyi üzərində cəmlənir. Ox üzvləri Qərbin müəyyən etdiyi ümumbəşəri dəyərləri və "onların legitimliyini sarsıtmaq və daxili qeyri-stabilliyi qızışdırmaq cəhdi kimi demokratiya brendinin çempionluğunu" rədd edirlər. Onlar ABŞ-ın təsir bölgələrində mövcudluğunu öz maraqlarına və suverenliyinə təhlükə kimi qiymətləndirərək bildirirlər ki, Qərb prinsipləri ilə zorla formalaşdırılmaq əvəzinə, öz institutlarına və mədəniyyətlərinə əsaslanan demokratiya qurmaq hüququna malik olmalıdırlar. Kollektiv olaraq, onlar çoxqütblü dünya nizamı yaratmaq məqsədini paylaşan antiimperialistlər kimi özlərini təmsil edirlər. Onlar “daxili işlərinə xaricdən müdaxiləyə, ABŞ ittifaqlarının genişlənməsinə, Amerikanın nüvə silahlarının xaricdə yerləşdirilməsinə və məcburi sanksiyaların tətbiqinə” müqavimət göstərərək ABŞ-ın qlobal üstünlüyünü azaltmaq məqsədi güdürlər.^[11]

Hər dörd dövlət geniş dövlət təbliğat kampaniyaları ilə avtokratik və ya avtoritar kimi təsvir edilirlər,^{[14][15][16][17][18]} bununla birlikdə Rusiya, Çin və İran neoimperialist və ya ekspansionist kimi təsvir edilirlər.^{[12][16][17][19]} Şimali Koreya isə şəxsiyyətə pərəstişi özündə saxlayan personalist diktaturadır.

Ox üzvləri arasında iqtisadi əlaqələr 2022-ci ildən bəri xeyli güclənib. 2022-ci ilin əvvəlində Çin Prezidenti Si Tsinpin və Vladimir Putin arasında “məhdudiyyətsiz” tərəfdaşlığın yaradılmasına dair birgə sazişin imzalanmasından sonra Çin 2023 və 2024-cü illərdə ikitərəfli ticarət rekord səviyyəyə çatmaqla Rusiyanın ən böyük ticarət tərəfdaşına çevrildi. 2023-cü ildə Rusiya ilə Çin arasında ticarət 240 milyard ABŞ dollarını keçdi və Rusiya Səudiyyə Ərəbistanının neft ticarətini Çinin ən böyük neft mənbəyi kimi əvəz etdi. İran və Rusiya beynəlxalq əməliyyatlarda bir-birlərinin ABŞ dollarından asılılığını azaltmaq üçün ticarəti bir-birlərinin milli valyutaları ilə aparmağa razılaşıblar. Çin, həmçinin genişmiqyaslı Qərb sanksiyalarının yaratdığı təzyiqlər qarşısında Rusiyanın neft sənayesi və iqtisadiyyatı üçün mühüm iqtisadi “həyat xətti” təmin edərək, Rusiya nefti və təbii qazının alışını artırıb. Bu ticarət razılaşmalarının, alternativ şəbəkələrin və ortaq sərhədləri keçən əməliyyatların bir çoxu Qərbin sanksiyalarından və ticarət məhdudiyyətlərindən yan keçmək üçün xüsusi olaraq qurulmuşdu.^[1][11]

İranda Rusiyadan ixrac 2022-ci ilin yanvar-oktyabr aylarında 27% artıb.^[11]

Rusiya, həmçinin Şimali Koreyanın bir neçə milyon ABŞ dolları dəyərindəki aktivlərini donduraraq, BMT Təhlükəsizlik Şurasının sanksiyalarını pozdu.^[1]

İranın Ukraynada istifadəsi üçün Rusiyaya pilotsuz uçuş aparatları (PUA) verməsi ilə dörd dövlət arasında hərbi əməkdaşlıq da intensivləşib. Rusiya işğalının əvvəlindən 2024-cü ilin aprel ayının sonuna qədər Rusiya İran tərəfindən hazırlanmış ~3700 pilotsuz uçuş aparatından döyüşlərdə istifadə edib və pilotsuz uçuş aparat fabrikinin inşasında İranla əməkdaşlıq etməyi planlaşdırdığını bildirib. Rusiya İrana yeni hava hücumundan müdafiə, kəşfiyyat və müşahidə imkanları, müasir təyyarələr və kiber qabiliyyətlər təqdim etməklə hərbi yardıma qarşılıq verib. Rusiya, xüsusən də 2023-cü ildə İsrail-Hizbullah qarşıdurmasının başlamasından sonra İran və Hizbullah kimi İranın etibarlı proksilərini daha çox silahla təmin etdi.^[1][11]

Çin açıq şəkildə Rusiyaya silah ötürməkdən yayınsa da, 300 milyon ABŞ dollarından çox ikili təyinatlı əşyalar ixrac etmişdir ki, bu da həm mülki şəxslər, həm də göndərilən komponentlər bir yerə yığılarsa və ya hərbi istifadə üçün uyğunlaşdırılarsa, orduda istifadə edilə bilər. Çindən Rusiyaya ixrac edilən ikili təyinatlı mallara mikroçiplər, tıxanma avadanlığı, telekommunikasiya avadanlığı, reaktiv təyyarə hissələri, sensorlar və radarlar və dəzgahlar daxildir ki, bunların hər biri müharibə səylərini davam etdirməyə və Qərbin sanksiyalarının səbəb olduğu çatışmazlıqların qarşısını almağa kömək etdi.^[20] 2018-ci ildən 2022-ci ilə qədər Rusiya isə Çinin hərbi silah idxalının 83%-ni təmin edib.^[11]

Şimali Koreya Rusiyaya təxminən 2,5 milyon sursat və ballistik raketlər tədarük edib.^[1]

Dörd ölkə, həmçinin son üç ildə Çin, İran və Rusiya arasında Oman körfəzində dəniz təlimləri və Rusiyanın təklif etdiyi Şimali Koreya və Çin arasında hərbi dəniz təlimləri də daxil olmaqla müxtəlif növ birgə hərbi təlimlərdə iştirak edib.^[1]

Ox üzvləri arasında diplomatik koordinasiya getdikcə daha aydın görünür, hər bir ölkə Birləşmiş Millətlər Təşkilatı kimi beynəlxalq forumlarda qarşılıqlı dəstək təklif edir. Rusiya və Çin İranı BRİKS və Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı kimi təşkilatlara daxil etməklə legitimləşdirmək istiqamətində səy göstəriblər. Qlobal məsələlərlə bağlı onların əlaqələndirilmiş mesajları "hakimiyyətdə olan beynəlxalq sistemin əsasını təşkil edən prinsipləri, qaydaları və institutları alt-üst etmək" məqsədi ilə Qərb və ABŞ-ın dünya hadisələrinin şərhlərinə birbaşa ziddiyyət təşkil edir.^[1]

Rusiya BMT Təhlükəsizlik Şurasında müzakirələr zamanı Hizbullahı və İranın digər proksilərini müdafiə edib. Eyni şəkildə, Çin beynəlxalq müzakirələr zamanı açıq şəkildə bəyanatlar verib və "NATO"nun Ukraynaya müdaxiləsini müharibənin başlamasında günahlandırdı. Bundan əlavə, Rusiya, İran və Çin HƏMAS-ı dəstəkləmək, onların atdığı addımlara haqq qazandırmaq və 2023-cü ilin oktyabrında baş verən hücumdan sonra İsrail və ABŞ-ı Qəzza zolağındaki kütləvi mülki hücumlar və humanitar böhranlardakı ikiüzlü rollarına görə tənqid etmək üçün dövlət mediasından və sosial mediadan istifadə ediblər.^[11]

Sarsıntı Oxunun sürətli inkişafı Qərbin sanksiyalarının və Rusiyaya qarşı olanların ixrac nəzarətinin effektivliyini sarsıtmağa çalışdı, Yaxın Şərq də daxil olmaqla mühüm regionlarda ABŞ-ın hərbi üstünlüklərini zəiflətdi və beynəlxalq norma və institutlara qarşıartan çağırışların olduğunu göstərdi. Üstəlik, Oxun fəaliyyətləri daha qeyri-stabil qlobal mühitin yaranmasına töhfə verərək, digər anti-Qərb dövlətləri və aktyorları cəsarətləndirdi.^[1]

Xarici siyasət analitiki Andrea Kendall-Taylor belə hesab edir ki, millətlər oxunun nəticədə təsiri mövcud "beynəlxalq sistemin" bir-birinə zidd olan dəyərlər və regional maraqları olan getdikcə daha çox təşkilli iki nizamla xarakterizə olunan bir sistemə çevrilməsinə təkan verir, o proqnozlaşdırır ki, dəyişiklik daha böyük qlobal qeyri-sabitliyə və münaqişənin başlamasına səbəb olacaq. O, koalisiyanın əməkdaşlığı ilə bağlı dünya miqyasında artan münaqişələrin bir neçə halını qeyd edib. Bunlara Azərbaycanın Dağlıq Qarabağa yenidən müdaxiləsi və reinteqrasiyası, Venesueladan Qayanaya təhdidlər, Kosovo və Serbiya arasında gərginliyin artması və Niger və Burkina Faso da daxil olmaqla bir sıra Afrika ölkələrində çevrilişlərin artması kimi regional münaqişələrin artması daxildir. O proqnozlaşdırır ki, ABŞ-ın Çinə qarşı müharibədə iştirakı və Rusiyanın Avropaya hücumu kimi fürsətçi aqressiyanın dünya miqyasında münaqişənin törədicisi ola bilər.^[11]

Amerikalı diplomat və tarixçi Philip Zelikov Birləşmiş Ştatların "tarixin sürətlə dəyişən və hərbiləşdirilmiş dövründə, hərtərəfli müharibədən qısa bir müddət ərzində məqsədyönlü güclü düşmənlər toplusu" ilə üzləşdiyi "sarsıntı oxu"nun yaxın tarixdə üçüncü dəfə olduğunu söylədi. Əvvəlki nümunələrə 1937-1941-ci illərdə Faşist İtaliyası, Nasist Almaniyası və İmperator Yaponiya Ox Dövlətləri və 1948-1962-ci illərdə Sovet İttifaqı və Çinə qarşı Soyuq Müharibənin başlanğıcı daxildir. O, təhlil edir ki, hazırkı sarsıntı oxunun liderləri Adolf Hitler, İosif Stalin və Mao Zedong kimi əvvəlki dövrlərin liderləri ilə xüsusiyyətlər paylaşırlar; özlərini müxalif fikir və təzyiqlərdən ayrı, təcrid olunmuş mühitlərdə fəaliyyət göstərən tarixi şəxsiyyətlər kimi görürlər. O, qeyd edir ki, dörd ölkənin liderləri tərəfindən paylaşılan bu təcrid kənar müşahidəçilər üçün irrasional görünə bilən qərarlara gətirib çıxara bilər, avtokratik dövlət təbliğatı fərqli fikirlərə daha çox senzura tətbiq etməklə yanaşı, digər beynəlxalq nizamları özləri üçün ekzistensial təhlükələr kimi xarakterizə edir, hansı ki, onların mədəniyyəti bunu dəf etmək üçün münaqişə və qurban tələb edir.^[3]

Artan əməkdaşlığa baxmayaraq, Sovet İttifaqının 1941-ci ildə İrana müdaxiləsi, Çinin Şimali Koreyanın silahlı təcavüzündən narahatlığı və Rusiya ilə Çin arasında 2004-cü ildə bitən sərhəd mübahisəsi kimi əvvəlki hadisələrə bağlı tarixi inamsızlıq mövcuddur. Ölkələr arasındaki mövcud rəqabətli maraqlara Rusiya və Çin arasındaki Orta Asiyaya nəzarətlə bağlı anlaşılmazlıqlar, Asiya neft bazarlarına İran və Rusiya arasındaki rəqabət daxildir. Bundan əlavə, oxun yeni qlobal nizama dair tutarlı müsbət baxışı yoxdur və onun üzvləri iqtisadi cəhətdən Qərblə müxtəlif dərəcədə qarşılıqlı asılılıqda qalır və bu, verilən ultimatumlara birbaşa etiraz etməyə haqq qazandırmağı çətinləşdirir.^[1]

Buna baxmayaraq, politoloq Hal Brands qeyd edir ki, onların "mövcud nizama" qarşı qarşılıqlı nifrətdən yaranan ittifaqı "az koordinasiya və hətta daha az sevgi" ilə daha böyük müxalif nizama və ya ittifaqa qarşı birləşmək üçün kobud razılaşmalardan ibarət olan tarixin "ən dağıdıcı ittifaqlarına" bənzəyir.^[1]

Bu ortaya çıxan təhlükəyə cavab olaraq, Birləşmiş Ştatlar başda olmaqla Qərb dövlətləri mövcud ittifaqları və tərəfdaşlıqları gücləndirmək üçün səyləri əhatə edən oxun yaratdığı kollektiv çağırışa qarşı durmağa diqqətlərini artırdılar. 2024-cü ildə NATO Cənub-Şərqi Asiya kimi qeyri-stabil hesab etdiyi regionlarda təhlükəsizlik öhdəliklərini bir daha təsdiqlədi və potensial stabilliyi pozan olduğunu düşündüyü ittifaqların artan əməkdaşlığına uyğunlaşmaq üçün müdafiə xərclərini və diplomatik əlaqəni artırmağa çağırış etdi.^[1]

Bununla belə, Avropa İttifaqı və ABŞ-da artan populizm və siyasi qütbləşmə alyansdakı birliyi pozmaq təhlükəsi yaradır.^[21]

Xarici siyasət üzrə analitik Andrea Kendall-Taylor iddia etdi ki, Rusiyanı Ukraynada məğlub etmək oxun stabilliyi pozmaq qabiliyyətini zəiflətmək üçün həlledici olacaq. O, həmçinin hesab edir ki, ABŞ ilk növbədə Çinin Cənubi Çin dənizi mübahisəsinə diqqət yetirərkən, Rusiyanın Ukraynaya və Avropaya qarşı aqressiyasını ikinci plana atmamalıdır, çünki hər iki münaqişə oxla bağlıdır. O bildirdi ki, Avropa daha güclü ordu inkişaf etdirməli və xarici siyasətə daha çox diqqət yetirməlidir ki, ABŞ resursları və diqqəti çox zəifləmədən müxtəlif qlobal münaqişələri bərabər şəkildə həll edə bilsin.^[11] General Ser Roli Volker bu bəyanatları təsdiqləyərək bildirib ki, Böyük Britaniya sarsıntı oxundakı dövlətlərlə münaqişəyə hazırlaşmaq üçün üç il ərzində “ordusunun ölümcül gücünü ikiqat artırmalıdır”.^[5]

Bayden administrasiyası İsrailə çoxlu miqdarda silah çatdırdığına və İsrailin Qəzza zolağında soyqırım etməsi zamanı beynəlxalq qərarlarda İsrail hökumətini güclü şəkildə dəstəklədiyinə görə mütərəqqi Demokratlar və dünya miqyasında Fələstin tərəfdarı qruplar və hökumətlər tərəfindən sərt tənqidlərə məruz qaldı. ABŞ-ın İsrailin Qəzzadakı hərəkətlərinə qarşı bu cavabı Rusiya, Çin və İran tərəfindən haqlı bir şəkildə Qərbin insan haqları və beynəlxalq asayişi təşviq etmək üçün öz gücündən istifadə etmək vədlərinin açıq-aşkar ziddiyyət kimi qiymətləndirilib və bu da öz növbəsində digər özgələşmiş xalqların ox ölkələri ilə daha sıx əlaqələr yaratmasına səbəb oldu.^[22]

• BRICS
• Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı
• Şimal və Cənub (geosiyasət)

• "The Axis of Upheaval" – by Richard Fontaine and Andrea Kendall-Taylor in Foreign Affairs
• NATO Public Forum: The Axis of Upheaval – from CSIS