Saxur əlifbası

Saxur əlifbası — saxur dilində yazmaq üçün istifadə olunan əlifba. Orta əsrlərdə saxurlar dəyişdirilmiş ərəb əlifbasından — əcəmdən istifadə edirdilər. 1934–1938-ci illərdə saxur əlifbası SSRİ -də latın qrafikası əsasında istifadə edilmişdir. 1990-cı ildən Rusiyadakı saxurlar kiril əlifbasına əsaslanan əlifbadan istifadə edirlər. 1996-cı ildən Azərbaycanda latın qrafikasına əsaslanan saxur əlifbasından istifadə edilir .

XI əsrin sonlarında Dağıstanda ilk mədrəsə Saxur kəndində yaradılmışdır. XIII əsr ərəb coğrafiyaşünası Zəkəriyyə əl-Qəzvininin əsərlərini araşdıran sovet alimi A.N.Genko müəyyən etmişdir ki, o dövrdə saxurlar öz dillərini yazmaq üçün dəyişdirilmiş ərəb əlifbası olan "Əcəm"dən istifadə edirdilər. Genko yazırdı: "Bizim yerli yazının mövcudluğu faktı var və bu yazı saxurdur. Bizdə saxur dilinə tərcümə olunmuş əsərlər var". Məlumdur ki, "Muzani məcmuəsi" və "İmam əl-Şafeinin kitabı" kitabları ərəb dilindən saxur dilinə tərcümə edilmişdir. Lakin Tsaxur ərəbqrafik əlyazmaları haqqında ətraflı məlumat yoxdur^[1] . Saxur dilində yeganə məlum orta əsr abidəsi Saxur kəndindəki qəbir daşının üzərindəki 1377-ci ilə aid yazıdır. Bu kitabədə şəhadət və 8 ithaf misrası var .

Saxur dilinin elmi tədqiqi 19-cu əsrin sonlarında başlanmışdır. İlk qısa qrammatik esse və lüğət 1895-ci ildə R. F. Erkert tərəfindən tərtib edilmişdir. Kitab üçün materiallar kəndlərə linqvistik sorğular göndərməklə onun tərəfindən toplanmışdır, buna görə müəllif saxur fonetikasını keyfiyyətcə təsvir edə bilməmişdir^[2] . Saxur sözlərini yazmaq üçün Erkert bir neçə diakritik işarə ilə latın əlifbasından istifadə etmişdir^[3] .

1913-cü ildə saxur dilinin ilk ətraflı qrammatikası və lüğəti A. M. Dirranın müəllifliyi ilə yazılmışdır. Bu əsərdə o, saxur əlifbasından sitat gətirir, lakin bu əlifbadan yalnız elmi əsərlərdə istifadə olunurdu və saxurların özləri istifadə etmirdilər. Dirra tərəfindən təklif olunan əlifba kiril əlifbasına əsaslanaraq, həm də bir neçə latın hərfini ehtiva edirdi .

Sovet dövrünün elmi əsərlərində saxur mətnlərinin yazılması üçün həm ləzgi əlifbasına əsaslanan kiril əlifbasından istifadə edilirdi (B.B.Talıbov . Языки народов СССР, M., 1967; G. X. İbrahimov . Fonetika. saxur dilinin, Mahaçqala, 1968) və dəyişdirilmiş gürcü əlifbası (əsərləri E. F. Ceyranişvili).

1934-cü ildə SSRİ xalqlarının əlifbasının latınlaşdırılması və yazılarının yaradılması prosesinin son mərhələsində A.N.Genko saxur dili üçün latınlaşdırılmış yazı işləyib hazırladı^[4] . Elə həmin il məktəblərdə yeni əlifba ilə tədrisə başlandı və S. A. Cəfərov bununla bağlı ilk dərslikləri tərtib etdi (onlardan cəmi 8-i nəşr olundu). Yaranan ədəbi dilin əsasını Saxur kəndinin ləhcəsi təşkil edirdi. Bununla belə, artıq 1938-ci ildə saxur dilində tədris və nəşr dayandırılmışdı, saxur xalqının mədəni ehtiyaclarını Azərbaycan və rus dillərinin təmin edə biləcəyinə inanılırdı. Beləliklə, ilk rəsmi saxur əlifbası cəmi 4 il davam etdi^[5].

1989-cu ildə Dağıstan MSSR -in saxur məktəblilərinin 1-ci sinifdən 4-cü sinfə qədər ana dilində təhsil alması haqqında qərar qəbul edildi. Bunun üçün digər Dağıstan dillərinin əlifbalarına qrafik olaraq oxşar olan yeni kiril əsaslı Tsaxur əlifbası hazırlanmışdır. 1990-cı ildə Q. X. İbrahimov və N. Q. İsayev tərəfindən hazırlanmış əlifba rəsmi olaraq təsdiq edildi. 1992-ci ildən məktəblərdə saxur dilinin tədrisinə başlandı və 1993-cü ildə ilk primer nəşr olundu. Qərara alındı ki, ədəbi dil Tsaxur-Suvagil ləhcəsi əsasında qurulsun. Sonralar kiril əlifbası ilə başqa ədəbiyyatlar meydana çıxdı və " Nur "^[2][6] qəzeti də nəşr olunmağa başladı.

Rusiyada istifadə olunan saxur əlifbası^[2]:

А а	АI аI	Б б	В в	Г г	ГI гI	Гъ гъ	Гь гь	Д д	Дж дж
Е е	Ё ё	Ж ж	З з	И и	Й й	К к	КI кI	Къ къ	Кь кь
Л л	М м	Н н	О о	ОI оI	П п	ПI пI	Р р	С с	Т т
ТI тI	У у	УI уI	Ф ф	Х х	Хъ хъ	Хь хь	Ц ц	ЦI цI	Ч ч
ЧI чI	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ	Ы ы	ЫI ыI	Э э	Ь ь	Ю ю	Я я

1996-cı ildə Azərbaycan saxur əlifbasının öz versiyasını yaratdı və bu əlifba latın qrafikalı qrafikanın Azərbaycan versiyasına əsaslanır. Bu əlifba ilə bir nümunə nəşr olundu.

Azərbaycanda istifadə olunan saxur əlifbası^[7] :

A a	AӀ aӀ	B b	V v	Q q	Qъ qъ	D d	E e	İ i	Y y	K k
G g	KӀ kӀ	Kь kь	Kъ kъ	L l	M m	N n	O o	OӀ oӀ	P p	PӀ pӀ
R r	T t	TӀ tӀ	U u	UӀ uӀ	Ç ç	ÇӀ çӀ	C c	I ı	IӀ ıӀ	Ƶ ƶ
ƵӀ ƶӀ	F f	X x	Xь xь	QӀ qӀ	Xъ xъ	H h	Ş ş	S s	Z z

2015-ci ildə Azərbaycanda latın əlifbasının modernləşdirilmiş variantından istifadə etməklə saxur lüğəti nəşr olundu^[8] : A a, Ә ә, B b, C c, Ç ç, Ç' ç', D d, E e, F f, G g, G' g', Gh gh, Ğ ğ, H h, X x, Xh xh, I ı, I' ı', İ i, J j, K k, K' k', Q q, Q' q', L l, M m, N n, O o, Ö ö, P p, P' p', R r, S s, Ş ş, T t, T’t', Ts ts, Ts' ts', U u, Ü ü, V v, Y y, Z z, '.

Kiril Latın 2015 Latın 1996 Latın 1930-х BFƏ А а A a /a/ АI аI Ә ә AI aI Ә ә /aˤ/ Б б B b B в /b/ В в V v /w/ Г г G g G g, Q q G g /g/ ГI гI Gh gh QI qI Ƣ̵ ƣ̵ /ɣ/ Гъ гъ Ğ ğ Qъ qъ Ƣ ƣ /ʁ/ Гь гь H h /h/ Д д D d /d/ Дж дж C c Ç ç /d͡ʒ/ Е е E e /e/ Ё ё - Ж ж J j - /ʒ/ З з Z z /z/ И и İ i I i /i/ Й й Y y J j /j/ К к K k /k/ КI кI K' k' KI kI Ⱪ ⱪ /k'/ Къ къ G' g' Kъ kъ Q q /ɢ/ Кь кь Q' q' Kь kь Ꝗ ꝗ /q'/ Л л L l /l/ М м M m /m/ Н н N n /n/ О о O o /o/ ОI оI Ö ö OI oI Ө ө /oˤ/

Kiril Latın 2015 Latın 1996 Latın 1930-х BFƏ П п P p /p/ ПI пI P' p' PI pI Ꞃ ꞃ /p'/ Р р R r /ɾ/ С с S s /s/ Т т T t /t/ ТI тI T' t' TI tI Ţ ţ /t'/ У у U u /u/ УI уI Ü ü UI uI Y y /uˤ/ Ф ф F f /f/ Х х X x /χ/ Хъ хъ Q q Xъ xъ Ӿ ӿ /q/ Хь хь Xh xh Xь xь Ҳ ҳ /x/ Ц ц Ts ts Ƶ ƶ S̷ s̷ /t͡s/ ЦI цI Ts' ts' ƵI ƶI Ⱬ ⱬ /t͡s'/ Ч ч Ç ç C c /t͡ʃ/ ЧI чI Ç' ç' ÇI çI Ⱬ̵ ⱬ̵ /t͡ʃ'/ Ш ш Ş ş /ʃ/ Щ щ - Ъ ъ ' ’ /ʔ/ Ы ы I ı Ь ь /ɨ/ ЫI ыI I' ı' II ıI Ш ш /ɨ'/ Э э E e /e/ Ь ь - Ю ю - Я я -