Tadeuş Yan Kovalski

Tadeuş Yan Kovalski(pol. Tadeusz Jan Kowalski; 21 iyun 1889, Şatoru, Fransa — 5 may 1948, Krakov, Polşa) — polyak türkoloqu, şərqşünası.

Yan Kowalski 1889-cu ildə anadan olmuşdur. Fransada polyak bir ailənin uşağı olan Kowalski, 1894-cü ildə Krakovda liseyi bitirmişdir. Hələ liseydə şagird ikən şərq elmlərinə marağı olan Kowalski, Vyana Universitetinin fəlsəfə fakültəsinə daxil olmuşdur (1907). Vyanada qədim ərəb şeirlərinin məşhur müəllifi R. Geyerin yanında təhsil alan Kowalski 1911-ci ildə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsinə yiyələnmiş, 1911–1912-ci tədris ilində Strasburqda Theodor Nöldeke ilə Enno Littmannm, daha sonra isə Kölndə Georg Jacobun yanında işləmişdir. 1919-cu ildə Krakovda Jagiellon Universitetində müsəlman şərq filologiyası şöbəsi yaradılmışdır. Professor olaraq bu şöbəyə gətirilən Kowalski 1919–1948-ci illərdə şöbəni idarə etmişdir. Şərq elmləri, xüsusilə türkologiya sahəsində etdiyi vacib tədqiqatları ilə elm adamlarının diqqətini cəlb etmiş Kowalski 1927-ci ildə Polşa Elm Akademiyasının xəbərləşmə üzvlüyünə seçilmişdir. 1932-ci ildə akademiyanın daimi üzvlüyünü qazanmış, 1931-ci ildə isə burada ümumi sekretarlıq vəzifəsinə təyin edilmişdir. Bundan əlavə, qurulduğu tarixdən (1923) başlayaraq Polşa Şərq Araşdırmaları Dərnəyinin (Polska Towarzystwa Orientalistycznego) çalışmalarında yaxından iştirak etmiş, 1947-ci ildə müdir seçilmişdir. Kowalski "Der DTvän des #ais ibn al-) a + Im" (1914) adlı əsərində ərəb filologiyası sahəsindəki bacarığını ustalıqla göstərmişdir, Bu yazısı ilə şərq alimlərinin diqqətini cəlb edən Kowalski sonralar türkologiya sahəsində işləklə yanaşı bəzən ərəb filologiyasına müraciət etmiş və bu sahədə yeni əsərlər yazmışdır. "Poezja staroarabska" adlı məqaləsini nəşr etdikdən sonra, ElBekrinin "El-memälik ve'l- mesälik" adlı əsərinin Polşa haqqında olan hissəsini nəşr etdirmiş ("Monumenta Poloniae Historica"), bundan əlavə Kä'b ibn Zuheyrin divanını tədqiq etmişdir ("Le dlwän de Ka'b ibn Zuhair": Edition critique, 1950). Bu çalışmaları ilə yanaşı fars filologiyası sahəsində məqalələr nəşr etdirmiş, Ömər Xəyyamın rübailəri haqqında bır əsər yazmışdır (1936). Daha sonra Firdovsinin "Şahnamə"si üzərində tədqiqat aparan Kowalski müharibə və ov mərasimləri, din, coğrafiya elmləri, İran, Turan və ərəblər arasında əlaqələr kimi mövzulara müraciət etməyinə baxmayaraq bu sahədə məqalələri çap etdirməmişdir. "Les Turcs aans ie Sän-näme" (1948) adlı məqaləsi 'ou uövrə təsadüf edir. Bu məqalə Kowalskinin 1926-cı ildə nəşr olunan "Die ältesten Erwähnungen der Türken in der arabischen Literatur" (1926) məqaləsini tamamlamışdır. Türklərlə bağlı mövzulara üstünlük verən Kowalski sonralar türkologiya sahəsinə üz tutmuşdur. 1916-cı ildə türk əsgərlərindən topladığı tapmacaları "Zagadki ludowe tureckie" ("Enigmes populaires mrques", 1919) adlı məqaləsində nəşr etdirən Kowalski 1922-ci ildə xalq şeiri haqqında dəyərli bir tədqiqat üzə çıxarmışdır: "Ze studiöw ıad form^ poezji ludöw tureckich. Etudes sur la forme de la poesie :es peuples turcs" (1922). Kowalski Balkan və Anadolu türkləri arasında dil, folklor və etnoqrafiya tədqiqi üçün çox sayda səyahət etmişdir. Bu səyahətləri nəticəsində bir çox məqalə nəşr etdirmişdir: "Piosenki ludowe ana- olskie o razböjniku Czakdzym" (1916–1918), "Cinq recits de Günei Vilayet de Smyrne)" (1925), "Osmanisch-türkische Volkslieder aus klazedonien" (1926) və s. "İslam ensiklopediyası"nın I (Avropa) nəşrində dərc olunan Dialectes turcsosmanlis" (və "Osmanisch-turkische Dialekte") hissəsinin də müəllifi Kowalskidir. Bu hissə osmanlı türk dialektləri haqqında yazılmış dəyərli bir tədqiqatdır. Anadolu və Rumeli dialektlərini əhatə edən bu yazı mövzu haqqında ilk çalışmadır. Bundan əlavə İslam ensiklopediyası"nda tapmaca, qoşma və nəğmə hissəsini Kowalski yazmışdır. "Zu den türkischen Monatsnamen" (1930) adlı məqaləsində türk ilində ay adlarını tədqiq etmişdir. Kowalski qıpçaq qrupuna aid dialektlərə də müraciət etmiş, çap etdirdiyi "A propos du Codex Cumanicus" (1929) adlı məqaləsi də bu mövzuya həsr olunmuşdur. O, Polşada yaşayan türklərin dilini də tədqiq etdirmişdir. 1927-ci ildə Hollandiya Şərq Dərnəyi (Oostersch Genootschap in Nederland) Dnqresinə "Über die polnischen Karaimen, ihre Sprache und deren erhältnis zu den anderen kipcakischen Sprachen" adlı məlumatı təqdim etməklə yanaşı Kowalski "Piesni obrzçdowe w narzeczn araimöw z Trok" (1927) adlı bir məqalə dərc etdirmişdir. Bu sahədə ən böyük əsəri "Karaimische Texte im Dialekt von Troki"dir (1929). "Das Avadäna des Dämons Ätavaka" adlı əsəri "Türkische Turfantexte" ədəbi silsiləsində dərc olunmuşdur. Bu əsəri Annemarie von Gabain nəşr etdirmişdir. Kowalski, Sir Aurel Stein'in Eynallu (Cə- nubi İran) dialektini də tədqiq etmişdir ("Sir Aurel Stein's Sprachaufzeichnungen im Äas nallu-Dialekt aus Süd-Persien", 1937). Bundan əlavə Kowalski türk dialektləri sahəsində başqa işlər də görmüşdür: "Zur semantischen Funktion des Pluralsuffıxes -lar, -lär in den Türksprachen" (1936), "De ia naıure du causaiif ei du passif dans les langues turques" (1948), "Pröba charakterystyki jçzyköw tureckich" (1946). Kowalski türk elm sahəsindəki yenilikləri də izləmiş, çox sayda məqalə yazmışdır (Əhməd Talat. Xalq şeirlərinin şəkil və nəvi; İshak Refet-Hamit Zübeyr. Anadildən dərləmələr; Əli Rza. Cənubda türkmən oymaqları; Martti Räsänen. Türkische Sprachproben aus Mit- .telanatolien; Gunnar Jarring. Uzbek Texts from Afghan Turkestan). Kowalski slavyan dillərində istifadə olunan türkcə sözlərə də müraciət etmişdir. 1929-cu ildə Praqada toplaşan Slavyanşünaslar konqresinə bu çalışmaların metodologiyası haqqında təqdim etdiyi sənədlə yanaşı, "W sprawie zapozyczen tureckich w jçzyku polskim" ("Symbolae grammaticae in honorem Joannis Rozwadowski", 1927) adlı məqaləsində Polşada istifadə olunan türk dilindən alınma sözləri nəzərdən keçirmişdir. Ülkü dilində isə "Türk dilinin qonşu millət dilləri üzərinə təsiri" (1934) adlı məqalə dərc etdirmişdir. "Turcja powojenna" (1925) adlı kitabmda I Dünya müharibəsindən sonra Türkiyədə olan dəyişikliklərə diqqət yetirmişdir.

Yan Kowalski 1948-ci ildə Krakovda vəfat etmişdir.

1. ↑ ^{1 2} Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
2. ↑ ^{1 2} Tadeusz Kowalski // Brockhauz Ensiklopediyası (alm.).