Ukrayna dilinin sıxışdırılması xronologiyası

Ukrayna dilinin sıxışdırılması xronologiyası Ukraynada Ukrayna dilinin təsirini və əhəmiyyətini məhdudlaşdırmağa yönəlmiş inzibati tədbirlərin siyahısını təşkil edir.

Rusiya işğalından öncə Ukraynada bir neçə yazı dili mövcud idi. Dini mətnlərdə kilsə slavyan dilinin Ukrayna variantı üstünlük təşkil edirdi.^[1] 16–17-ci əsrlərdən bəri idarəetmə dili polyak dili ilə yanaşı, latın dili idi.^[1] Ukrayna elitasının əhəmiyyətli dərəcədə polonizasiyası ona gətirib çıxardı ki, polyak dili başqa sahələrdə də istifadə olunurdu və 17-ci əsrdə dini polemikaların əsas dilinə çevrildi.^[1] Dil polonizasiyasına məruz qalmayan ukraynalılar yüksək səviyyəli mətnlərdə (liturgik, teoloji, dramatik mətnlər, poeziya) kilsə slavyan dilindən və digər mətnlərdə (nağıllar, şəxsi sənədlər) ruten dilindən (həmçinin köhnə Ukrayna kimi tanınır) istifadə edirdilər.^[1][2] Bu cür formalaşan dil Kazak hetmanlığında idarə dilinə çevrilmiş, ədəbiyyat dili kimi də istifadə olunmağa başlamış, standartlaşmış və danışıq dilindən uzaqlaşmışdır.^[1]

18-ci əsrin sonlarında İvan Kotlyarevski (1769–1838) cənub-şərq dialektləri və prostamova əsasında müasir ədəbi Ukrayna dilinin formalaşması prosesini başlatdı.^[1] Rusiya hökumətinin tətbiq etdiyi məhdudiyyətlər səbəbindən Ukrayna dilinin inkişafı Qərbi Ukraynada davam edə bildi və bu dildə dəyişikliklərə səbəb oldu.^[1]

• 1620 — Moskva Patriarxı Filaret, Rusiya çarlığında mövcud praktiki olaraq yeganə dünyəvi kitablar olan "Litva çaplı kitablar" (Ukrayna və Belarusiya deməkdir) üzərində əsrin sonuna qədər davam edəcək bir lənət oxudu.^[3]
• 1693 — Moskva Patriarxı Adrian yalnız qısa əsərlərin "yerli ləhcədə" çapına icazə verdi, onların Ukrayna yeparxiyalarından kənarda yayılmasını qadağan etdi. O, məcburi doktrina təqdim edən Patriarx Yoahimin təlimini izləyirdi, hər hansı bir xüsusiyyəti, o cümlədən kilsə slavyan dilinin ukraynaca resenziyasını və 17-ci əsrdə Kiyevdə nəşr olunan 300-ə yaxın kitabı qadağa etdi.^[4]
• 1720 – I Pyotr Kiyev-Peçora lavrası və Çerniqov mətbəələrinə dini kitablardan və yalnız Rus dilindən istifadə edən kitablardan başqa hər hansı bir kitab çap etməyi qadağan etdi.^[5] Əslində bu, kilsə slavyan dilindəki Ukrayna variantının çapda istifadəsinə qadağa demək idi.^[6]
• 1766 — Rus Pravoslav Kilsəsinin rəhbər orqanı olan Ən Müqəddəs Sinod Peçersk Lavra və Çerniqov mətbəələrinə yeni kitabların nəşri üçün sorğu göndərməyi dayandırmağı, əvəzində məzmununu dəyişdirmədən yalnız əvvəllər Moskvada çap olunanları çap etmək əmri verildi.^[4]

1765–1786-cı illərdə Hetmanlığın inzibati dili tədricən ruslaşdırıldı və bu, Ruten dilinin yerinə Ukrayna torpaqlarının idarəetmə dili kimi tamamilə rus dilinin qəbul edilməsinə imkan verdi.^[6][4] Nəticədə Ruten dili şəxsi istifadə və çap üçün nəzərdə tutulmayan əsərlərlə məhdudlaşırdı.^[1]

• 1863 — Rusiyanın daxili işlər naziri Pyotr Valuyevin senzuraya Ukrayna mənəvi və xalq maarifləndirici ədəbiyyatının nəşrinə qadağan edən qərar.
• 1861 — Avstriya Dövlət Nazirliyinin 26 iyul qərarı ilə ana dilində oxu təlimatına icazə verilir.
• 1864 — ibtidai məktəbin nizamnaməsi qəbul edildi, burada təhsil yalnız rus dilində aparıldı.
• 1866–31 dekabr Qalisiya və Lodomeriya pəhrizi qərarı, məktəbi idarə edən insanlara və müəssisələrə ibtidai məktəblərdə tədris dili barədə qərar vermək hüququ verir. Dövlət məktəbləri ilə bağlı bu qərarı yerli hakimiyyət orqanları qəbul edirdi, məktəbin tərkibi qarışıq olanda məktəb ikidilli olmalı idi (qərar 22 iyun 1867-ci ildə tətbiq edilmişdir).
• 1867 — Avstriya dekabr Konstitusiyası Tsisleytanianın bütün sakinlərinə ana dillərində təhsil almaq hüququnu təmin edir.
• 1869 — Polşa dili Avstriyanın Qalisiya və Lodomeriya Krallığında rəsmi təhsil və idarəetmə dili olaraq alman dilini əvəz edir.
• 1876 — II Aleksandrın Ukrayna dilində hər hansı mətnin çapını və xaricdən idxalını qadağan edən fərmanı, həmçinin hərflər və tarixi qeydlər istisna olmaqla, Ukraynada səhnə çıxışlarını, kütləvi qiraətləri və məktəbdə təhsili ana dillərində qadağan etdi, həmçinin Məktəb kitabxanalarından bütün Ukrayna kitabları götürüldü və ukraynaçılıqda şübhəli bilinən müəllimlər Ukraynadan kənara köçürülməli idi.
• 1881-ci il – Fərmanının dəyişdirilməsi lüğətlərdə rus əlifbası ilə ukrayna dilindən istifadəyə, habelə yerli qubernatorların icazəsi ilə səhnə tamaşalarına icazə verildi.^[7]

1903 — Kiyev general-qubernatoru Mixail Draqomirov "Kiyevskaya starina" jurnalında rus əlifbasından istifadə etməklə ukrayna dilində bədii ədəbiyyatın çapına icazə verdi.

1905 — Rusiyada Ukrayna nəşrlərinə qoyulan qadağaların rəsmi olaraq ləğvi.

1911 — Moskvanın yeganə rusdilli təhsilində zadəganların VII qurultayı və Rusiyada məktəblərdə başqa dillərdən istifadənin yolverilməzliyi haqqında qətnamə.

1913 — Ukraynanın o dövrdə Yeni Dünyadakı ən böyük Ukrayna diaspor icmasının yaşadığı Kanadanın Alberta şəhərindəki bütün dövlət məktəblərində oxuması qadağan edildi.

1914 – Taras Şevçenkonun 100 illik yubileyinin keçirilməsinə qadağa qoyulması, II Nikolayın fərmanı ilə Ukrayna mətbuatına qadağa qoyuldu.

1914, 1916 – Qərbi Ukraynada ruslaşdırma kampaniyası, Ukrayna sözünün, təhsilinin, kilsəsinin qadağan edilməsi.

1922 — RKP (b) və Kommunist Partiyası (b) MK-nın Ukraynada iki mədəniyyət — şəhər (rus) və kəndli (Ukrayna) arasında mübarizə "nəzəriyyəsi" irəli sürür.

1924 — Polşa torpaqlarına tabe olan idarəetmə, məhkəmə, təhsildə Ukrayna dilinin istifadəsinin məhdudlaşdırılması haqqında Polşa Respublikasının qanunu.

1924 — Rumıniya Krallığı "ana dilini itirmiş" bütün "rumınların" uşaqları yalnız Rumıniya məktəblərində oxutmaq öhdəliyi haqqında qanun.^[8]

1925 — Ukrayna Lvovdakı universitetin "sirrini" yekun şəkildə bağladı.

1926 – Stalinin "Yoldaş Kaqanoviçə və KP (B) U MK Siyasi Bürosunun digər üzvlərinə milli qərəzliliyə qarşı mübarizənin sanksiyasına, Ukraynalaşma təqiblərinə başlanmasına dair məktubu.

1933 – Stalinin "Ukraynalaşmanı" dayandırmaq üçün teleqramı.^[9]

1933 — Rumıniyada 31 dekabr 1929-cu il tarixli Nazirlər Fərmanı ləğv edildi, bu fərman, ukraynalıların əksəriyyətinin tələbələri olan məktəblərdə həftədə bir neçə saat ukrayna dilinin tədrisinə icazə verir.

1934 — Rumıniya Təhsil Nazirliyinin xüsusi əmri ilə Ukrayna məktəbinə qayıtmağı tələb edən bütün ukraynalı müəllimlər "dövlət və rumın xalqına düşmən münasibətinə görə" işdən azad edildi.

1958 — Sənədində təsbit edilmişdir ki, 20 SSRİ İttifaq respublikalarının xalq təhsili haqqında qanunvericilik prinsipləri tələbələrin valideynlərinin xahişi ilə dil öyrənmək, rus dilindən əlavə bütün dillərin öyrənilməsinin sərbəst seçilməsi vəziyyəti.

1960–1980 – Polşa və Rumıniyada Ukrayna məktəblərinin kütləvi şəkildə bağlanması.

1970 — SSRİ Maarif Nazirliyinin yalnız rus dilində akademik dissertasiya müdafiəsi haqqında əmri.

1972 — Poltavada Kotlyarevskii muzeyinin yubileyini partiya orqanlarının qeyd etməsinə qadağa qoyuldu.

1984 — SSRİ Mədəniyyət Nazirliyinin Sovet İttifaqının bütün muzeylərində rus dilinə köçürmə proseduru haqqında əmri.

1989 — Sov. İKP MK-nın "Rus dilinin ümummilli olaraq qanunvericiliklə möhkəmləndirilməsi haqqında" qərarı.^[10]

1990 — SSRİ Ali Soveti tərəfindən rus dilinə rəsmi statusun verildiyi SSRİ xalqlarının dilləri haqqında qanunun qəbul edilməsi.^[11]

• 2012 – Ukrayna Ali Radası Ukraynanın əksər bölgələrində Ukrayna dilinin istifadə dairəsini davamlı olaraq daraldan Dövlət Dil Siyasəti haqqında qanun layihəsi^[12]
• 2014 – Rusiya tərəfindən işğal olunmuş Krımda,^{[13][14][15][16]} qondarma Luqansk Xalq Respublikasında,^[17][18] və qondarma Donetsk Xalq Respublikasında^[19][20] Ukrayna dili sıxışdırılıb.^[21][22][23]
• 2022 – Rusiyanın Ukraynaya təcavüzündən sonra yüksək səviyyəli rus məmurlarının dəfələrlə Ukrayna dilinin (və Ukrayna mədəniyyətinin və milli kimliyinin) mövcudluğunu inkar etməsi otuzdan çox ekspertin hesabatında soyqırıma təhrikin bir hissəsi kimi göstərilir.^[24][25] Həmçinin rusların işğal olunmuş ərazilərdə^{[26][27][28][29][30]} kütləvi şəkildə Ukrayna kitablarını yandırdıqları və təbliğat tarixini öyrətmək üçün öz müəllimlərini işğal olunmuş ərazilərə gətirdikləri bildirilir.^{[31][32][33][34][35][36]}