Vaytanq müqaviləsi

Vaytanq müqaviləsi (mao. Te Tiriti o Waitangi) - ilk dəfə 6 fevral 1840-cı ildə Yeni Zelandiyanın Şimal adasından olan İngilis tacı və Maori başçılarının (rangatira) nümayəndələri tərəfindən imzalanmış bir müqavilə

Vaytanq müqaviləsi
Te Tiriti o Waitangi
Vaytanq müqaviləsi
Cırıq bir vərəq; Müqavilənin əsl nüsxəsi
Cırıq bir vərəq; Müqavilənin əsl nüsxəsi
İmzalanma tarixi 6 fevral 1840-cı il
İmzalanma yeri Vaytanq adalar körfəzində və Yeni Zelandiyadakı müxtəlif yerlərdə.Hal hazırda Yeni Zelandiya, Vellinqton Milli Kitabxanasında.
Tərəflər İngilis tacı nümayəndələri, Şimal adasının müxtəlif Maori rəisləri, daha sonra isə 500 nəfər imza atanlar
Status Dünya Sülh proqramı
Dilləri Maori dili, ingilis dili
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Vikimənbənin loqosu Vaytanq müqaviləsi Vikimənbədə

Dövlətin siyasi konstitusiyasına və Yeni Zelandiyanın milli miflərinə aid bu müqavilə tarix üçün mərkəzi əhəmiyyətə malik bir sənəd oldu,xüsusilə XX əsrin sonlarından etibarən Yeni Zelandiya hökuməti ilə Maori əhalisi arasında siyasi əlaqələrin qurulmasında böyük rol oynadı.

Müqavilə, bəzi Maori rəhbərləri fransız hücumlarından qorunmaq üçün İngilislərə müraciət etdikdə,İngilis kolonistləri və Yeni Zelandiya Şirkətinin (çox sayda sakinlər və ola biləcək məskunlaşanlar adından çıxış edənlər) İngilis Tacına Yeni Zelandiyada bir koloniyanın qurulması üçün təzyiq göstərdiyi bir vaxtda yazılmışdır. Maorilərin öz torpaqlarına, meşələrinə və digər mülklərinə sahibliyini tanımaq və Maori İngilis subyektlərin də olduğu kimi hüquqlar vermək,Yeni Zelandiyanın İngilis valisini yaratmaq niyyəti ilə hazırlanmışdır. İngilis tacı tərəfindən, leytenant qubernator Viliyam Hobson, 1840-cı ilin may ayında Yeni Zelandiya üzərində İngilis suverenliyi elan edildikdə, maori xalqının öz hüquqlarının rədd edildiyini hiss etməməsini təmin etmək üçün nəzərdə tutulmuşdu[1]. Yazıldıqdan və tərcümə edildikdən sonra ilk Vaytanqda Şimali Maori rəhbərləri tərəfindən imzalanmışdır.Ardından Yeni Zelandiya ətrafında nüsxələr götürüldü və sonrakı aylar ərzində bir çox başqa rəislər imzaladılar[2]. Bəzi Maori liderləri buna qarşı xəbərdarlıq etmələrinə baxmayaraq, təxminən 530 ilə 540 Maori arasında, ən azı 13 qadın olmaqla, Vaytanq müqaviləsini imzaladılar[3][4]. Müqavilənin dərhal çıxan nəticəsi Kraliça Viktoriya hökumətinin torpaq almaq üçün yeganə hüquq qazanması oldu[5]. Ümumilikdə Vaytanq müqaviləsinin doqquz imzalanmış nüsxəsi, o cümlədən 6 fevral 1840-cı ildə Vaytanqda imzalanmış vərəqi var[6].

Müqavilənin mətni preambula və üç maddədən ibarətdir. İngilis dilindən tərcümə edilmiş Maori mətni ilə ikidilli olur.

  • İngilis mətnlərindən birində İngiltərə hökumətinə "suverenliyin bütün hüquqları və səlahiyyətləri" verilir.
  • Maorilərin torpaqlarına davam edən mülkiyyətini və İngiltərə hakimiyyətinin əvvəlcədən mülkiyyət hüququnu müəyyən edir.
  • Maori xalqına İngilislərdəki kimi tam hüquqlar və qorunmalar verir.

Ancaq İngilis mətni və Maori mətni xüsusən suverenliyə sahib olmaq və ona tabe olmaq mənasına gəldikdə əhəmiyyətli dərəcədə biri-birindən fərqlənir. Bu uyğunsuzluqlar imzalanandan sonrakı onilliklərdə fikir ayrılığına səbəb oldu, nəticədə 1845 - 1872 illərində [7] Yeni Zelandiya müharibələrinə səbəb verdi.

XIX əsrin ikinci yarısında Maorilər ümumiyyətlə sahib olduqları ərazilərin bir hissəsini, bəzən qanuni satış yolu ilə, lakin çox vaxt ədalətsiz torpaq sövdələşmələri və ya Yeni Zelandiya müharibələrinin ardından açıq müsadirə nəticəsində itirmişdilər. Yeni Zelandiya müharibələrindən sonrakı dövrdə Yeni Zelandiya höküməti əsasən müqaviləyə məhəl qoymadı və 1877-ci ildə çıxarılan bir məhkəmə qərarı, bunun "sadə bir etibarsızlıq" olduğunu elan etdi. 1950-ci illərdən başlayaraq, Maorilər, müqavilədən suverenliyə əlavə hüquqlar tələb etmək və itirilmiş torpaqları geri qaytarmaq üçün bir platforma olaraq istifadə etməyə çalışırdılar;1960-1970-ci illərdə hökumətlər bu mübahisələrə cavab verərək müqavilənin torpaq hüquqlarının təfsirində və Maori xalqı ilə dövlət arasındakı münasibətlərin yaxşılaşmasında getdikcə mərkəzi rol oynadığı qeyd olunurdu. 1975-ci ildə Yeni Zelandiya Parlamenti İngilis tacı və ya onun agentləri tərəfindən müqaviləni pozduğunu araşdırmaq və həll etmək üçün təklif irəli sürərək, Vaytanq Tribunalını müqaviləni şərh etməyi tapşıran daimi bir araşdırma komissiyası olaraq təsis edərək, Vaytanq Aktı müqaviləsini qəbul etdi[7]. Əksər hallarda Məhkəmənin tövsiyələri İngilis Tacı üçün məcburi deyildi,lakin ümumi dəyəri təxminən 1 milyard dollar olan yaşayış məntəqələri müxtəlif Maori qruplarına verildi[7]. XX əsrin sonlarında qəbul edilən müxtəlif qanunlar müqaviləyə istinad etdi,lakin müqavilə heç vaxt Yeni Zelandiya bələdiyyə qanununun bir hissəsi olmamışdı. Buna baxmayaraq, müqavilə geniş şəkildə Yeni Zelandiyanın təsis sənədi kimi qəbul edildi[8][9][10].

Yeni Zelandiya hökuməti Vaytanq gününü 1974-cü ildə milli tətil olaraq təsis etdi;hər il tətildə müqavilənin imzalanma tarixi xatırlanır.

Müqavilənin hazırlanması

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Müqaviləni oğlu Eduard Marş Uilliamsın köməyi ilə maori dilinə tərcümə edən Henri Uilliams.

Hüquqşünaslar və ya müstəmləkə idarəsi rəsmiləri tərəfindən hazırlanan sənəd layihəsi olmadan Hobson, katibəsi Ceyms Friman və İngilis rezidenti Ceyms Basbinin köməyi ilə öz müqaviləsini yazmağa məcbur oldu, onların heç biri də vəkil deyildi. Tarixçi Paul Mun, müqavilənin bəzi maddələrinin Utrext müqaviləsinə (1713), İngiltərə Şerbro müqaviləsinə (1825) və İngiltərə ilə Sumbiya Susus (1826) arasındakı müqaviləyə bənzədiyinə inanır[11].

Bütün müqavilə üç gün ərzində hazırlanmış[12] və bir çox düzəlişlərə məruz qalmışdı. Maori rəhbərlərinin imtina etdiyi 'suverenlik' anlayışını başa düşə biləcəyi üçün tərtib prosesində belə şübhələr var idi.

İngilis dilində bağlanmış bir müqavilənin Maori tərəfindən başa düşülə bilmədiyini, müzakirə olunmadığını və ya razılaşdırılmadığını anlayan Hobson, sənədləri tərcümə etmək üçün Maori dilində Te Reo dilini daha yaxşı bilən missioner Henri Uilliams və oğlu Eduard Marş Uilliamsa təlimat verdi və bu, 4 fevralda bir gecədə edildi[13] . Müqavilənin tərcüməsini Ceyms Basbi nəzərdən keçirdi və o, "Konfederasiya" və ya rəhbərlərin toplaşmasını təsvir etmək üçün whakaminenga sözünün huihuinga əvəz edilməsini təklif etdi[14]. Hobson, ölkənin başqa bir yerində Tacın 'ilk kəşfçilər' hüquqları üzərində daha çox azadlıq əldə edə biləcəyinə inanırdı, bu Cənubi Adadakı digər qəbilələrlə gələcək çətinliklərə səbəb olduğu kimi ağılsız olduğunu sübut etdi .

Müqavilənin imzalanması

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Markus Kinqin imza aktında Tamati Vaka Nene təsvir edilən bir rəsminin sonrakı yenidən qurulması.Hobson tam formada saxta şəkildə göstərilir (əslində mülki geyimli idi).
Vaytanqın Yeni Zelandiya daxilindəki yeri

Fevralın 5-də orijinal müqavilənin ingilis və maori dilinə tərcümə edilmiş versiyası şimal başçılarının toplantısından (hui) əvvəl[15] Vaytanqdaki Basbinin evinin qarşısında qazon üzərində böyük bir çadırın içərisinə qoyuldu. Hobson müqaviləni ingilis dilində ucadan Uilliams onun maori versiyasını ucadan oxudu[16]. Maori başçıları (rangatira) sonra müqaviləni beş saat müzakirə etdilər, bunların çoxu Paihiya missioner stansiyasının printeri Uilliam Kolenso tərəfindən qeydə alınmış və tərcümə edilmişdi[17]. Fransız katolik yepiskopu Pompalliyerin təsiri altında katolik başçım olan Reva söylədi:"Maori xalqı bir qubernator istəmir!Biz Avropa deyilik. Düzdür, torpaqlarımızın bir hissəsini satmışıq. Ancaq bu ölkə hələ də bizimdir! Biz əcdadlarımızın bu diyarını idarə edirik". Moka Kainga-mataa, avropalıların haqsız olaraq satın aldığı bütün torpaqların geri qaytarılmalı olduğunu müdafiə etdi[18] . Vay soruşdu: “Dünən ağ bir adam tərəfindən lənətləndim. İş belə olacaqmı? ".Hone Heke, Pumuka, Te Varerahi, Taati Vaka Nene və qardaşı Eruera Maihi Patuone kimi protestant rəhbərlərini qubernator qəbul etdi. Hone Heke dedi:

Qubernator, bizimlə qalmalı və bir ata kimi olmalısan.Əgər uzaqlaşsanız, fransızlar və ya rum satıcıları bizi Maori xalqını ələ keçirəcəklər. Sənə necə.Bəziləriniz Hobsona getməsini deyirsiniz.Ancaq bu, çətinliklərimizi həll etmək niyyətində deyil.Artıq burada şimalda bu qədər torpaq satmışıq. Buna qərar verən avropalıları idarəetmək üçün yolumuz yoxdur. Onun getməyini söylədiyini eşitməyimə heyran qalmışam! Niyə ticarətçilərə və qroq-satıcılara illər əvvəl getmələrini demədin? Artıq burada çox avropalı var və irqlərimizi birləşdirəcək uşaqlarımız var.

Müqavilə ilə əlaqədar şimaldakı bir çox katolik maori ilə məsləhətləşən Bişop Pompalliyer onları müqavilədən ehtiyatlı olmağa və bir şey imzalamamağa çağırdı. İlkin müzakirələrdən sonra onlardan ayrıldı və rəislər imzalayanda iştirak etmədi[16][19].

Maori rəhbərləri üçün, Vaytanqda imzalanma vaxtı çox böyük güvənə ehtiyacları vardı. Buna baxmayaraq,ingilis müdafiəsinin gözlənilən faydaları qorxularını üstələmədi. Xüsusilə fransızlar Yeni Zelandiyaya da maraq göstərdilər və ingilislərin tərəfində olmasaydılar,fransızların Fransa Polineziyasına çevriləcək şimalda digər Sakit okean adalarına bənzər şəkildə onlara təzyiq göstərəcəklərini söylədilər,buna görə onların böyük qorxuları var idi. İmza zamanı maorilər ingilis missionerləri tərəfindən daha da ruhlandı, Avropalı köçənlərin gəlməyə davam etdiyi müddətdə ingilis tənzimlənməsinin Maorinin gələcək rifahı üçün əvəzsiz olacağına inanırdılar.

Ceyms Basbi,Yeni Zelandiyadakı ingilis rezidenti. Yeni Zelandiyanın Müstəqillik Bəyannaməsi olaraq bilinən bir sənəd hazırladı.

Bundan sonra rəislər daha sonra Basbinin evinin və çəmənliyinin altındakı bir çay sahilinə keçdilər və gecə gec vaxtadək müzakirələrə davam etdilər.Busbinin evi sonradan Müqavilə Evi olaraq bilinəcək və bu gün Yeni Zelandiyanın ən çox ziyarət edilən tarixi binasıdır[20].

Hobson imzalanmanın 7 fevralda baş tutacağını planlaşdırmışdı, lakin 6 fevral səhəri 45 rəis [17] imzalamağa hazır idi. Günorta saatlarında HMS Heraldın iki zabitini daşıyan bir gəmi gəldi,qubernatoru gözlədiklərini eşidəndə təəccübləndilər,ona görə bir qayıq tez onu geri göndərdi[17]. İmzanın rəsmi şəklində Hobsonun tam dəniz rejali geyindiyi göstərilsə də,əslində o gün rəisləri gözləmirdi və xalatı və ya [21]"şapkasından başqa düz paltarda" idi[17] . Müqavilənin imzalanması günortadan sonra başladı.

Hobson İngilis imza sahiblərinə rəhbərlik edirdi[16]. Hone Heke, həmin gün imzalanan Maori başçılarından birincisi idi. Hər rəis imzaladıqca Hobson "He iwi tahi tātou" dedi, "Biz indi bir xalqıq" deməkdir. İki rəis, Marupo və Ruhe, imzalanma baş verdiyi üçün müqaviləyə sərt şəkildə etiraz etdilər, lakin sonda imzaladılar[22] və Marupo qubernatorun əlini sıxdıqdan sonra,masadakı papağından tutdu və qoymaq üçün jest etdi[17].

Colored dice with white background
İmzalayanlardan biri, Nqapuhi ividən olan Hone Heke, həyat yoldaşı Hariata ilə
Colored dice with checkered background
Nqapuhidən olan Tatiati Vaka Nene imza atdı,başqalarını imzalamağa inandırmaqda da təsirli idi

Daha sonrakı imzalar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hobson Vaytanqdakı imzalanmanı çox əhəmiyyətli hesab etdi, qırx altı "baş rəisin" iyirmi altısının imzaladığını bildirdi.Hobsonun müqaviləyə maorilərin yekdil razılığını tələb etmək niyyəti yox idi,lakin Vaytanqdakı imzaların "bu adanın şimal hissələri üzərindəki Əlahəzrətlərin suveren hüquqlarının açıq şəkildə tanınması" nı təmsil etdiyini bildirdiyinə görə əksəriyyəti qəbul etməyə hazır idi. Ancaq Vaytanqı imzalayanlar bütövlükdə şimalı belə təmsil etmirdi;imzaların təhlili göstərir ki, əksəriyyəti yalnız Adalar buxtasındandır və bu gün ən yüksək rütbəli başçıların çoxu imzalamamışdı. Hobson Vaytanqdakı ilkin imzanı "de-fakto" müqaviləsi hesab etdi,daha sonra imzalayarkən sadəcə "təsdiqlədi".

kapitan Uilliam Hobson

Müqavilənin nüfuzunu artırmaq üçün əlavə imza toplamaq üçün ölkə daxilinə səkkiz əlavə nüsxə göndərildi:

  • Manukau-Kawhia nüsxəsi
  • Waikato-Manukau nüsxəsi
  • Tauranga nüsxəsi
  • Bay of Plenty nüsxəsi
  • Thomas Bunbury nüsxəsi
  • Henry Williams nüsxəsi
  • Turanga və
  • Çap olunmuş nüsxəsi.

1840-cı ilin fevral-sentyabr aylarında nüsxələrin müzakirəsi və imzalanması üçün təxminən 50 görüş keçirildi və müqaviləyə daha 500 imza əlavə edildi.Çoxu nəhayət imzalasa da,xüsusilə maorilərin çox yaşadığı uzaq şimalda bir sıra başçılar və bəzi qəbilə qrupları sonda imtina etdilər, o cümlədən Potatau Te Verovero (vaikato ivi), Tuhoe, Te Arava və Nqati Tuvharetoa və ola bilsin Moka "Kainqa-mataa"da. İmza verməyən bir sıra Vaikato və Mərkəzi Şimal Adası rəhbərləri, sonradan Kinqitanqa(Maori kralı)adlı seçilmiş bir monarxla bir növ konfederasiya meydana gətirəcəklər. Nüsxələr ölkə daxilinə köçürüldü, qəbilə başçılarına mümkün qədər çox imza atma imkanı verildi, bəziləri qaçırdı, xüsusilə Cənubi Adada, əlverişsiz hava nüsxələrin Otaqaya və ya Stüart adasına çatmasının qarşısını aldı. Müqaviləyə razılıq Kaitayanda, eyni zamanda Vanqanui bölgəsində Vellinqton da yekdilliklə verildi.

Müqavilə mətnində olan ziddiyyətlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müqavilə yalnız üç maddədən ibarət qısa bir mətndir. Bu kritik sənədin mətnində imla səhvləri var.Mətnin maori dilinə tərcüməsi ingilis əslindən fərqlənir. Bu hal həmişə müqavilənin birmənalı qiymətləndirilməsini çətinləşdirirdi,avropalılar və maorilər tərəfindən mətnlərin ikiqat şərh edilməsinə icazə verdi. Zəif tərcümə, əvvəlcə hökumətin qaydalarının, mülkiyyət hüquqlarının qeyri-müəyyən mənalarını verdi,torpaq satmaq hüququ avropalılar və maorilər tərəfindən bu anlayışların qavranılması fərqlərini nəzərə almadı. Üstəlik, yazılı mədəniyyət ənənəsi olmayan Vaytanqda iştirak edən rəhbərlər,birbaşa müqavilənin mətninə deyil, leytenant qubernatorun söylədiyi sözlərə daha çox əhəmiyyət verdi.

Vaytanq müqaviləsi Böyük Britaniya tərəfindən ratifikasiya edilmədi, baxmayaraq ki, müstəmləkə rəhbərliyi və sonradan Yeni Zelandiya hökuməti onun icrasına kifayət qədər hörmətlə yanaşdılar. Buna baxmayaraq, həm Maori,həm də Avropalı mühacirlər üzərində tam nəzarəti əldə edərək, ən başlıcası ölkədə torpaq satma ehtimalı üzərində nəzarəti ələ keçirdikdən sonra, zaman keçdikcə ölkə hakimiyyəti sənədin heç bir əhəmiyyəti olmadığını gördü və XIX əsrin ikinci yarısında bir sıra məhkəmə qərarları qüvvədən düşmüş hesab edildi. Müqavilə ilə əldə edilmiş hüquqlarının pozulduğunu düşünən silahlı maori üsyanları gərginləşdi və bu da öz növbəsində Avropa sakinlərinə və İngiltərə rəhbərliyinə maorilərin müqavilə şərtlərini yerinə yetirmədiyini iddia etməyə əsas verdi.

İrs

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Vaytanq sazişi ölkənin sosial quruluşunu təyin edən sənədlərdən biridir, qanunvericilik təlimatları təqdim etmir,lakin Maori və müasir Yeni Zelandiya dövlətinin mövcudluğu prinsiplərini yaradır. Bu prinsiplərin əsasları bunlardır:

  • Liderlik prinsipi (dövlətin qanunlar yaratmaq və onların icrasını müəyyən etmək hüququ və vəzifəsi var).
  • Özünüidarəetmə prinsipi (Maori özü təşkilatlanma və bütün qaynaqlarından sərbəst istifadə etmək hüququna malikdir).
  • Bərabərlik prinsipi (Yeni Zelandiyalıların hamısı bərabər hüquqlara malikdir).
  • Ağlabatan əməkdaşlıq prinsipi(ortaq məsələlərin həllində bütün tərəflər xoş niyyətlə rəhbər olmalıdırlar).
  • Kompensasiya prinsipi(Dövlət ağlabatan tədbirlər görməli və imkanlarına uyğun olaraq əvvəlcədən Maoriyə vurduğu ziyanı kompensasiya etməlidir).

Bu müqavilənin əhəmiyyətinin ümumi qəbul edilməsinə baxmayaraq, bir çox cəhətdən mübahisəli və birmənalı olmayan qiymətləndirmə mövzusu olaraq qalır, xüsusən də XX əsrin 60-70-ci illərində kəskinləşir. Nəticədə 1975-ci ildə müqavilənin dövlətin sosial və qanunverici sistemindəki mövqeyini müəyyən edən bir dövlət sərəncamı qəbul edildi. Eyni zamanda, Vaytanq Tribunal Məhkəməsi (ing. Waitangi Tribunal) yaradıldı, bu mübahisələri araşdırır və torpaq müharibələrindən bəri Maori xalqına vurduğu zərərin əvəzinin ödənilməsini təyin edir. Hər il 6 fevral Yeni Zelandiyanın milli bayramı olaraq qeyd olunur. 1997-ci ildə YUNESKO Vaytanq müqaviləsini Dünya Reyestrinin yaddaşına daxil etdi[23].

Xatirələrdə

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Colored dice with white background
Vaytanq Günü 2006-cı ildəki bir etiraz
Colored dice with checkered background
Bərpa olunan Müqavilə Evi

Müqavilənin imzalanmasının ildönümü - 6 fevral - Yeni Zelandiya milli gün, Vaytanq günüdür. Gün ilk dəfə tərəflərin imzaladığı günündə 1934-cü ildə[24] xatırlandı,Müqavilə Evi xalqın ziyarət etdiyi bir yer oldu. Lakin, 1974-cü ilə qədər bu tarix dövlətdə tətil günü deyildi[25][26].Vaytanq günü maorilərin etirazına səbəb oldu (xüsusən 1970-ci illərdən 1990-cı illərə qədər),lakin bu gün çox vaxt müqavilənin tarixi və davamlı təsirlərini müzakirə etmək üçün bir fürsət olaraq istifadə olunur[27][28].Yubiley rəsmi olaraq ilk imzalandığı Vaytanqdakı Müqavilə Evində qeyd olunur.

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "Additional Instructions from Lord Normanby to Captain Hobson 1839 – New Zealand Constitutional Law Resources". New Zealand Legal Information Institute. 15 August 1839. 4 December 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 October 2019.
  2. ↑ "Treaty of Waitangi signings in the South Island" Arxivləşdirilib 18 fevral 2015 at the Wayback Machine, Christchurch City Libraries
  3. ↑ "Treaty of Waitangi". Waitangi Tribunal. 6 July 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 May 2015.
  4. ↑ Orange, The Treaty of Waitangi,Bridget Williams Books, 1987, Appendices p. 260
  5. ↑ Burns, Patricia. Fatal Success: A History of the New Zealand Company. Heinemann Reed. 1989. səh. 153. ISBN 0-7900-0011-3.
  6. ↑ "Treaty of Waitangi – Te Tiriti o Waitangi". Archives New Zealand. 11 August 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 August 2011.
  7. ↑ 1 2 3 "Meaning of the Treaty". Waitangi Tribunal. 2011. 8 July 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 July 2011.
  8. ↑ "New Zealand's Constitution". Government House. 10 December 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 August 2017.
  9. ↑ "New Zealand's constitution – past, present and future" (PDF). Cabinet Office. 24 April 2017 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 August 2017.
  10. ↑ Palmer, Matthew. The Treaty of Waitangi in New Zealand's Law and Constitution. Rochester, NY. 2008.
  11. ↑ "Paul Moon: Hope for watershed in new Treaty era". The New Zealand Herald. 13 January 2010. 4 November 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 January 2010.
  12. ↑ Michael King. The Penguin History of New Zealand. Penguin Books. 2003. ISBN 0-14-301867-1.
  13. ↑ McDowell and Webb, LexisNexis.2006 P 174-175.
  14. ↑ Carleton, Hugh. Vol. II // The Life of Henry Williams: "Early Recollections" written by Henry Williams. Early New Zealand Books (ENZB), University of Auckland Library. 1874. səh. 12. 2021-02-27 tarixində arxivləşdirilib.
  15. ↑ Orange, The Treaty of Waitangi, Bridget Williams Books, 1987, ch 3
  16. ↑ 1 2 3 Carleton, Hugh. Vol. II // The Life of Henry Williams: "Early Recollections" written by Henry Williams. Early New Zealand Books (ENZB), University of Auckland Library. 1874. 11–15. 2021-02-27 tarixində arxivləşdirilib.
  17. ↑ 1 2 3 4 5 Colenso, William. The Authentic and Genuine History of the Signing of the Treaty of Waitangi. Wellington: By Authority of George Didsbury, Government Printer. 1890. 16 August 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 August 2011.
  18. ↑ Orange, Claudia. An Illustrated History of the Treaty of Waitangi. Wellington: Bridget Williams Books. 2004. ISBN 1-877242-16-0.
  19. ↑ P.Lowe. The French and The Maori, Heritage 1990.
  20. ↑ "The Treaty House". NZ History. Ministry for Culture and Heritage. 5 February 2013. 15 April 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 July 2017.
  21. ↑ Michael King, Nga Iwi O Te Motu, Reed, 2001, p 34.
  22. ↑ "Ruhe". NZ History. Ministry for Culture and Heritage. 17 June 2016. 18 May 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 August 2017.
  23. ↑ "The Treaty of Waitangi" (ingilis). UNESCO. 2012-02-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-12-20.
  24. ↑ "Waitangi Day – Introduction". New Zealand History – nzhistory.govt.nz. 10 February 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 February 2017.
  25. ↑ "Waitangi Day – Introduction". New Zealand History – nzhistory.govt.nz. 10 February 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 February 2017.
  26. ↑ "Waitangi Day 1940s–1950s". New Zealand History – nzhistory.govt.nz. 8 February 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 February 2017.
  27. ↑ "Waitangi Day 1970s". NZ History. Ministry for Culture and Heritage. 5 July 2014. 8 October 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 July 2017.
  28. ↑ "Waitangi Day in the 21st century". NZ History. Ministry for Culture and Heritage. 5 July 2014. 14 October 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 January 2018.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]