Xəzər yazışmaları

Xəzər yazışmaları — 950–960-cı illərdə Kardoba xəlifəsi III Əbdürrəhmanın xarici işlərindən məsul vəziri Hasday ibn Şaprut ilə Xəzər xaqanı Yusif arasında reallaşan məktublaşmalardır. Xəzərlər tərəfindən yazılıb günümüzə qədər gələn az sayıdakı sənədlərdən biri olub, Xəzər tarixi haqqında bilgi təqdim edən nadir qaynaqlardandır. Bu məktublaşmalardan həm xəzərlərin din dəyişdirməsi və gələcək nəsillərdə yaratdığı mənfəət ilə əlaqəli, həm də güclü ordusu olub digər dövlətlərdən vergi toplamasına baxmayaraq, bir nəsil içində (969) dövlətin süqutu barədə məlumat toplamaq mümkündür.^[1][2]

Məktublaşma Əndəlüs Əməvi dövlətinin xəlifəsi III Əbdürrəhmanın xarici işlərindən məsul vəziri Hasday ibn Şaprut tərəfindən başladılmışdır. Geniş şəbəkəsi və demək olar ki, qeyri-məhdud qaynaqları olan Hasday xorasanlı tacirlər tərəfindən xəzərlərin varlığı barədə məlumat almışdı. Haday Xəzərlər ilə əlaqəli bilgisinin olmaması qəribə vəziyyətdir, çünki Yusif xaqanın məktubunda iki cəmiyyət arasında daha əvvəl də əlaqələrin olduğu hiss edilir.

Hasdayın ilk çaparı İstanbula qədər gəldi, lakin Bizans hakimiyyəti çaparın daha da içəri getməsinə icazə vermədi. Çapar şəhərdəki xəzərli tərəfindən Hasdaya yazılmış məktubla (bu məktub ehtimal ki, Schechter məktubudur) geri göndərildi. Ən sonunda məktub Xorvat elçiliyi vasitəsiylə Almaniyadan İsaak ben Eliezer çapar olaraq istifadə edilərək Xəzər xaqanlığına göndərildi.^[2]

Yusifin cavabında Xəzər tarixi və zamanın sosio-siyasi, iqtisadi vəziyyəti barədə məlumatlar mövcuddur. Ardından Hasdayı Xəzər dövlətinə dəvət etməsinə baxmayaraq, ehtimal ki, bu səfər baş tutmamışdır. Bu yazışmaların günümüzdə kiçik fərqliliklərlə 3 versiyası mövcuddur.^[2] Bu üç versiya müxtəlif mənbələrdən əldə edilmişdir.

Məktubun tərcüməsi belədir:^[3]

"Mən — Əzra oğlu İsaq oğlu Hasday, Sefaradda Qüdsdən sürgün edilən Yəhudilərdən olan, əsl kralımın xidmətçisiyəm, onun (III Əbdürrəhmanın) qarşısında boyun əyərək siz zataliləri hüzurunda uzaq diyarlardan səcdə edirəm. Sükunətiniz və ehtişamınız hüzurunda məmuniyyətimi sunar, qollarımı cənnətdəki Tanrıya uzadaraq İsraildəki (Xəzər xaqanlığındakı) hökmdarlığınızın uzunca sürməsini arzu edirəm…

Mənə mərhəmət edən, mərhəmətli Tanrıya şükürlər olsun ! Dünya hökmdarları, onun (III Əbdürrəhmanın) ehtişamını və qüdrətini bilənlər, ona hədiyyələr göndərirlər, bahalı hədiyyələr sunarlar, bu krallar arasında Frank kralı, Alman kralı, Bizans kralı və digərləri də var. Hədiyyələri mənim əlimdən keçər və onlara geri hədiyyə göndərmək də mənim vəzifəmdir. Dodaqlarım indiyə qədər layiq olmama baxmayaraq, mənə qarşı mərhəmətini əsirgəməyən Cənnətin tanrısına şükranlarımı sunsun !

Bu krallıqlardan hədiyyə gətirmək üçün gələn səfirlərə hər zaman, sürgündən dala qalan, əsarətdən taqəti qalmamış və rahatlıq tapmamış qardaşlarımız İsrailoğullarını vəziyyəti ilə əlaqədar bir xəbərləri var mı deyə soruşaram. (Qeyb olan "10 qəbilə"-nin dövlət qurub-qurmamasını öyrənmək istəyirdi)

Xorasanlı tacirlər mənə əl-Xəzər adında yəhudi krallıqdan bəhs etdilər. Amma mən bu sözlərə, onlar mənim yaxşı münasibətimi qazanmaq üçün dediklərini düşündüyümdən, inanmadım. Bunu bilmək istəyirdim, ta ki Bizasn elçiləri bizim sarayımıza gələnə qədər. (Hədiyyələr mübadiləsi üçün)

Onlar (Bizasn elçiləri) mənə cavab verdilər" bu tamamilə doğrudur və krallıqlarının adı əl-Xəzərdir. Konstantinapoldan (indiki İstanbul) su ilə 15 gün uzaqlıqdadır, lakin quru yolu ilə araya bir necə dövlət girir. İndi hökmdarlıq edən xaqanın adı Yusifdir, gəmiləri bəzən onların ölkəsindən bizimkinə balıq, dəri və müxtəlif əşyalar gətirirlər. Onlar bizim müttəfiqimiz və tərəfimizdən böyük hörmət görürlər. Hədiyyələr və elçilər vasitəsilə qarşılıqlı əlaqədəyik, çox güclülər, ara sıra səfərlərə çıxan böyük orduya sahibdirlər" Bu cavabı eşitdiyimdə cəsarətləndim və ümidim təstiqləndi. Bunun üzərinə cənnətin Tanrısı qarşısında səcdə etdim.

Əsl kralımın, ailəsinin və xanədanlığının sağlığı üçün dua edirəm və səltənəti sonsuza qədər sürsün. Özünün və oğullarının ömrü İsrailin ortasında üzün müddət davam etsin!""

Yusif xaqanın cavab məktubu belədir:^[3]

"Türk, Xaqan Aaronun oğlu Xaqan Yusifin məktubu- Əzra oğlu İshaq oğlu Hasday, yaradanı onu qurumunun başında tutsun!

Gözəl sözlərlə dolu məktubunuz əlimizə Almaniya torpaqlarından bir yəhudi olan Eliezer oğlu İshaq tərəfindən çatdırıldığını bildirməyi arzu edirəm. Bizi xoşbəxt etdiniz, anlayışınız və bilgəliyiniz bizi xoşhal etdi. Bu səbəblə atalarımızın bir zamanlar qurduğu diplomatik əlaqələri yeniləyəlim və bunu uşaqlarımıza miras buraxalım. Məktubunuzda ayrıca soruşdunuz:"Hansı xalqdan, hansı ailədən, hansı tayfadansınız ?" Biləsiniz ki, bizlər Yafəsin soyundan Togarmanın nəvələriyik (Yəhudi sxolastikasına və annallarına görə bütün Türklərin əcdadı Yafəsin oğlu Toqarmadır). Ailə ağacı kitabında Toqarmanın on oğlu olduğunu tapdım. Adları bunlardır: Ən böyüyü Uyğur, ikincisi Dursu, üçüncüsü Avar, dördüncüsü Oğuz, beşincisi Basili, altıncısı Torniak, yeddincisi Xəzər, səkkizincisi Zaqora, doqquzuncusu Bulqar, onuncusu Sabirdir. Əlimdəki qeydlərə görə atalarımızın sayı az olmasına baxmayaraq, Tanrıya şükürlər olsun, Tanrı onlara, özündən güclü və böyük ordulara savaş ardına savaşa davam etməsi üçün güc, qüvvət və qüdrət verdi. Tanrı onları ölkələr işğal etməyə vadar etdi. Bəzilərinə bu gün belə məcburi işlər gördürülməktədir. İndi yaşadığım torpaqlar əvvəllər Bulqarların idi. Atalarımız, Xəzərlər, gəlib onlarla savaşdılar və hər nə qədər Bulqarların sayı sahildəki qumlar qədər idisə də Xəzərlərə qarşı duruş gətirə bilmədilər. Beləcə ölkələrini buraxıb qaçdılar və Xəzərlər onları Dunay çayına qədər qovaladı. Bugün belə Bulqarlar Dunayda düşərgə salmışlardır və Konstantinapola yaxındır. Xəzərlər onların torpaqlarını hələ də işğal etməkdədirlər. Bunun ardından bir necə nəsil keçdikdən sonra Bulan adlı bir xaqan hökmdar oldu. Bilgə və Tanrı qorxusu olan biri idi, Yaradana bütün qəlbiylə inanırdı. Cadugərləri və bütpərəstləri qovub, Tanrının qanadlarının kölgəsinə sığındı. Buna görə də, şöhrəti dörd bir yana yayıldı. Onun adını eşidən Bizasn kralı və Ərəblər elçiləriylə birlikdə qənimət, hədiyyə göndərərək ona dinini dəyişməyi təklif etdilər (Tenqriçilikdən İslama və Xristianlığa). Amma Xaqan- ruhu Xaqan Tanrı tərəfindən həyat yumağına sarılsın- bilgə idi, savadlı bir İsrailoğlu çağırtdı. Hər bir bilgə diyərinin fikrini səhv olduğunu dediyindən ortaq fikrə varılmadı. Xaqan bunu görüncə dedi ki:" Evinizə gedin, amma üçüncü gün mənə geri dönün. " Üçüncü gün bu savadlı şəxsləri çağırıb dedi ki, aranızda danışın və mübahisə edin, mənə hansı dinin daha yaxşı olduğunu açıqca deyin, aralarında mübahisə etməyə başladılar və bir nəticəyə gəlmədilər, ta ki Xaqan Xristian din adamından soruşdu" Nə fikirləşirsən ? Yəhudilərin və müsəlmanların dinləri arasında hansı seçilməli ? Xristian rahib cavabladı: " Yəhudilik Müsəlmanlıqdan daha yaxşıdır." Xaqan ardıyca müsəlman şəxsdən soruşdu: " Sən nə fikirləşirsən ? Yəhudilik mi Xristianlıq mı ?, müsəlman şəxs "yəhudilik:" deyə cavab verdi. Bundan sonra xaqan bildirdi ki, : "Əgər iş belədirsə, ikiniz də öz dilinizlə Yəhudiliyin daha yaxşı olduğunu dediniz, bu səbəblə, Tanrının mərhəməti və Qadiri-Mütləqin gücü ilə Yəhudiliyi seçirəm, bu İbrahimin dinidir. Əgər, özünə güvəndiyim və qanadlarının kölgəsinə sığındığım Tanrı kömək edərsə sizin söz verdiyiniz pul, altın və gümüşü çalışmadan O verə bilər. Siz isə indi torpaqlarınıza sülh içində gedin!"

Bu zamandan sonra da Qadiri-Mütləq Bulanı qoruyub, qüvvətləndirdi. Özünü, xidmətçilərini, vəzifəlilərini və bütün xalqını sünnət etdirdi. Ardından Bulan, hər yerdən Yəhudilərin bilgələrini çağırtdırıb Tövratı tərcümə etdirdi, əxlaq qanunlarını qaydaya saldı, bu günə qədər eyni dinin parçasıyıq. Tanrının adı qutsansın və anısı ilə əngin olsun! Atalarım bu dinə girdiyindən bəri İsrailin tanrısı həm Xristian, həm müsəlman, həm də paqan, hər xalqdan, hər dindən olan insanlardan yüksəyə keçdi. O gündən bu günə qədər heç kimsə qarşımızda dura bilmədi. Hamısı vergi verir.

Bulanın hakimiyyətindən sonra xaqan onun nəslindən olan Obadi oldu. O, xaqanlığı təkrar təşkil edib, yəhudiliyi uyğun və doğru şəkildə yerləşdirdi. Sinaqoq və yesiyalar inşa eddirdi. Yəhudi din adamları gətrdib onları altın və gümüşlə mükafatlandırdı. Ona Tövrat, Mişna, Talmud və ibadət düzənini başa saldılar. Xaqan, Tövratı sevən və ona hörmət edən biri idi. Tanrının əsl qullarından biri idi. Uca Ruh ona rahatlıq versin!

Onun ardından başa oğlu Hezekiya, ardından oğlu Menase, ardından Obadinin qardaşı Xanuka, ardından oğlu İshaq, ardından oğlu Zebulun, ardından oğlu Moşe, ardından oğlu II Aaron, ardından mən, xaqanların soyundan və Xaqan Aaronun oğlu Yusif (İosif və ya Jozef) başa keçdik. Atalarımın taxtına bir yad otura bilməz, atadan oğula keçər. Bu bizim adətimizdir və atalarımız var olduğundan bəri onların adəti olmuşdur. Mərhəmətli olanın (Tanrının) xaqanlığımın taxtına təyin etdiyi xaqanlar sonsuza qədər davam etsin.

Ayrıca mənə ölkəmin vəziyyətini və imperiyamın böyüklüyünü soruşdunuz. Volqa (İtil) olaraq bilinən çayın yaxasında iqamətgahımın olmasını bildirmək istəyirəm. Çay Xəzər dənizinə tökülür. Çayın qaynağı isə şərqə doğru uzanır, dörd aylıq səyahət uzaqlığındadır. Çayın yaxalarında həm açıq həm qapalı müxtəlif tayfaların yaşadığı şəhər və qəsəbələr var. Volqanın deltasında hökmdarlıq etdiyimi unutmayın, Tanrının köməkliyi ilə, çayın ağzını qorur və Xəzər dənizindən Müsəlmanlara çatmaq istəyən İslam düşmənlərinə (Rus gəmilərinə) keçid verməm. Onlarla savaş vəziyyətində olmaq məcburiyyətindəyəm, çünki onlara fürsət versəm bütün Müsəlman torpaqlarını Bağdada qədər murdarlayarlar.

Ayrıca məndən yaşadığım yeri soruşdunuz. Tanrının icazəsi ilə üç paytaxtı olan çayın yaxasında yaşadığımı bildirmək istəyirəm. Kraliça bunlardan birində yaşayır, bura doğulduğum yerdir. Çox böyükdür, dairə şəklindədir, sahəsi 50 fərsəxdir.

Yəhudilər, Xristianlar və müsəlmanlar ikinci şəhərdə yaşayırlar. Bununla bərabər bir çox ölkədən qul da var. Orta ölçüdədir, uzunluğu və genişliyi 8 fərsəxdir. Üçüncüsündə isə şahzadələrim, vəzifəlilərim, xidmətçilərim və mənə yaxın olan insanlarla birlikdə yaşayıram. Dairə şəklində olub, sahəsi 3 fərsəxdir. Divarların içindən çay keçir. Bura mənim qışlağımdır. Mart-aprel aylarında şəhərdən ayrılıb hər kəs bağına, əkin sahəsinə işləməyə gedir.

Məktubunuzda üzümü görmək üçün can atdığınızı ifadə etdiniz. Mən də lətif çöhrənizi və bilgə böyüklüyünüzün gözəlliyini çox görmək istəyirəm. Sözlərinizə istinadən, əgər müttəfiqliq münkün olarsa, şərəfli, sehrli və lətif çöhrənizə diqqətlə baxar, ata-oğul olarıq. Əlvida…"

Ən azından bəzi Xəzər dini tələbələrinin İspaniyada təhsil aldıqları görülməkdədir. Toledolu Abraham ibn Daudun "Adət kitabı" əsərində (ing. Book of Tradition, 1161) yazdığına görə:

İsrail camaatlarını xaricdə yayılmış taparsınız...Ta Deyləm və İdil çayında din dəyişdirmiş xəzərlərə qədər. Xəzər kralı Yusif Hasday ibn Şapruta məktub göndərib ona rabinik inanca bağlı olduğunu bildirmişdir. Toledoda xəzərlərin nəvələrini gördük - bilgələrin tələbələri və dediklərinə görə, onlardan geriyə qalanlar rabinik inancdadırlar.

• Schechter məktubu