КАР

\[кhар\] фарс, сущ.; -ди, -да; крар, крари, крара 1) нетижалу кӀвалах. Ацукьа кар чидайдан къвалав, Жуваз крар чириз алахъ. С. С Йифди-югъди куьнни алахъ Кар вилик тухуз, кесибар. С. С. Кесибриз. Хийирлу кардикай зунни кьулухъ акъваздач. Анжах къе гежя, пака фин. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. 2) са гьихьтин ятӀани гьерекат, кӀвалах. Ягъун, гатун она авай кар жеди. Е. Э. Кьве паб. Кар фагьумна Сулеймана: Бязибур хьана дивана, Кесибар амаз ксана, Бязибур уях хьана хьи. С. С. Девлетлуяр, чиновникар. За фагьумна, бязибуруз И кар лап такӀан хьана хьи, С. С. Амач лугьуз и падишагь. Гъукуматдин кардиз гьилле Ийидай гьахьтин тенпел кьий! С. С. Темпеш С. С. КӀаму садра селна лугьуз. Садра хата кар хьуналди, Намуслуд санкӀар жедай туш. С. С. КӀаму садра селна лугьуз. ЛагьайтӀа на кардин тирвал, Кепекдай кьач гьич ви чирвал С. С. Лагълагъчи. Йиса садра кьванни жуван багъри ватандиз хтана, хизанрал кьил чугуна, рагьметдиз фейибурун сурарал са дуьа кӀелна хъфин - им пис кар туш. ЛГ, 1996, 21. VӀ. ТуькӀуьрда за Ви кар, шаксуз, Пака хъша КӀани чӀавуз. Арада затӀ аваз хьурай. Ж. Арада затӀ аваз хьурай. СтӀалви факъир Сулейман Пис кардал рази жедайд туш. С. С. Тежер кардал чӀугваз зегьмет, Алахъмир вун, я беймирвет. С. С. Тежер кардал чӀугваз зегьмет, Алахъмир вун, я беймирвет. С. С. СтӀалви факъир Сулейман Пис кардал рази жедайд туш. С. С. Ма ацукь, кьинтур вах, мад завай вун и кардихъ цӀигел яз таз жедач хьи. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. 3) дуьшуьш. Им зи кьилел атай кар я. Е. Э. Мугьман тун тавур папаз. 4) авур амал. Садра аку, лайихлу ян кар, гуьзел. Е. Э. Яр гуьзел. 5) пеше. Жуваз крар чириз алахъ. С. С. Агъа СтӀалрин колхоз. Синонимар: агьвалат, вакъиа, гьадиса, дуьшуьш, кьиса, кӀвалах.

* кар авун гл., ни-куь 1) кӀвалах авун. ЧӀехида лагьай кар тавурла, ваз кӀан хьайитӀа, чӀехи баладик акатда. Б. Гь. Заз эвера. - Эгер за са хъуьредай кар авунатӀа, зал хъуьруьхъ... А. Къ. Кьулухъай хъуьруьн. 2) нетижадал гъун. Бинесуз, амма сивяй-сивиз чкӀанвай, гафари ягьанатри чпин кар авуна: Антидеядив са гадани михьи рикӀелди агатзавачир. Гь. Къ. Лацу марал.

* кар авайди туш 'алакъа, лазимвал авайди туш' манадин ибара. Твагни къалгъан язва хуьрек, Маса куьнив кар авайд туш. С. С.

* кар авач кӀус гьуьжет гвач. Вуч авуртӀан вав зи кар авач, азиз... Е. Э. Гуьзел яр. кар авач Твагни къалгъан язва хуьрек, Маса куьнив кар авайд туш. С. С.

* кар акун гл 1) жаза гун. Адаз, вичел гьалтайтӀа, заз кичӀерар гуз кӀанзава. Гила за адан кар аквада». 3. Э. «Я пуд манат» Амма халкьдин кьисасчийрини чпин кар акуна: шагьдин стхани адан гъилик квай кьушунар кукӀварна. Н. А. Шагьмар. Гуьдек атӀа тепедал хкаж жеда, - лагьана ада кьетӀавилелди ва, гада энгел жезвайди къатӀана, давамарна, кӀарасар гьанал алазва. Фена кар аку. Б. Гь. Заз эвера. 2) жуван кӀвалах давамар хъувун. Эгер иштягъ авачтӀа, Ваз гишин туш, кар аку. Гь. Яргунви. Эгер.;. 3) жуваз кӀандайвал авун. Чигалиди, килиг-затӀни тавуна, руьхъверикай, тӀанурдин фу хьиз, яру хьана чранвай гуьмбе хкудна векьел эцигна. - Исятда ам ракъида, ахпа вунани ви кар аквада. Б. Гь. Заз эвера.

* кар алай прил. са гьихьтин ятӀани месэла кьилиз акъуддай, важиблу. Эдебиятдин чӀалан бинедиз къачузавай нугъатдал рахазвайбурун сан амай нугъатрал рахазвайбуралай артух хьунухь лазим шартӀарикай сад ятӀани, ими са артух кар алай чӀехи шартӀ туш. Гь. Гь. Эдебиятдин чӀаланни орфографиядин месэлаяр. Абур кар алайдан вилик вири мал-девлет, намуссузвал... эцигна, кар алайбур чпиз кьуна, я абурукай катна, тамара, дерейра, дагълара гьатна. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. Гьа икӀ, са амбар пул жагъурда, кар алай началъникриз ам гана, чна лезги Буба, чи стха, дустагъдай акъудда. Къ. Къ. КӀири Буба. Кар алай большевик кьун патал тек са Дербент ваъ, кьиблепатан Дагъустан вири кӀвачел къарагъарна. А. И. Самур.

* кар алакьдай прил. амалар чидай, тайин кӀвалах кьилиз акъудиз жедай, викӀегь. Амма вун кар алакьдай кас яни, тушни чаз чир хьана кӀанда, вуна чи са тапшуругъ кьиле тухун лазим я. Къ. Къ. КӀири Буба. Бушлухи, редакциядин кӀвалах михьиз пунай акъудуниз ва вични кар алакь тийидай кас хьуниз килигна, вири коллектив сад хьана кӀвалахдилай чукурнава. А. Къ. Гилигзава.

* кар анал алач кӀус 'месэла адалай аслу туш' манадин ибара. - Ам балабан тушни? - Мумкин я, балабан я. Кар анал алач, кар адай акъатдай сесерал ала. Р. Гь. Шагь Абасакай риваят.

* кар алакьун гл., нелай са кӀвалах кьилиз акъудиз хьун. Хьайивал хабар галукьна, Валай ахьтин кар алакьна... Е. Э. Ваз маса яр хьана, гуьзел. \[Шофер\]. Аламатдин инсан я. Алакь тийизвай са карни авайди туш. Халис артистни я. Амма шакӀуртвал ийизва. Н. И. Гьакимрин папар.

* кар бегьем хьун гл., нин 1) кӀвалах(ар) туькӀуьн. 2) зараф. гатун, тӀарвал гун. Гила, садра лаш гахлукьайтӀа, адан кар лап бегьем жедай. ГьакӀ хьунни авуна. Б. Гь. Заз эвера.

* кар гун 1 \[атӀун\] ни низ дустагъда твадай къарар кьабулун. Пуд йисан вилик, ам гъиле гьатайла, за лагьаначирни: цӀуд йис кар це са цӀуд йис суьргуьнни це. А. А. Самурдин ван ирид цавук. Адак еке тахсир ква. Адаз чи къанунрал атайтӀа, кар гана кӀанда. А. А. Пад хьайи рагъ. Судди къванци рикӀ авай тахсиркар дидедиз яргъал йисарин кар атӀана. Я. Къафаров. Адвокат. Чкадин гьакимри са тахсирни квачиз 15 йисни бегьем тахьанвай Мегьамед, 12 йис кар атӀана, дустагъзава. ЛГ, 2001, 12. ХӀӀ. Арадал са карни алачиз зи гада Хидирнаби дустагъда тунва, адаз судди гьакӀ гьавая пуд йис кар ганва. Я. Къафаров. Автомат.

* кар гун 2 гл., ни-куь низ-квез таъсир авун. Геж тахьанмаз гуьгъуьниз лаш ахъайна. Бегьем кар гуз хьаначтӀани, къуьрехъ лаш галукьна. Ам, кьилибацар хьана, кьахрагъна катна Б. Гь. Заз эвера.

* кар кардай акъатун \[фин\] гл., нин кӀвалах(ар) чӀур хьун. Кар кардай фейила, ахпа ваз, кас, хабар хьана хьи. Е. Э. Дуст Ягьиядиз. Катайбур хьиз вунни пашман хъижеда, Акъат хьайла кар кардай, вун ишеда... Е. Э. Вун зи рикӀе гьат хьана.

* кар кардай < кард дакӀардай > фин гл., нин важиблу карда пис нетижайрал атун. Кар кардай фена, кард - дакӀардай, - лугьуда халкьди. Гила правленияр, собранияр эвериз акъвазайтӀа, кар кардай фида. И. В. Кьвед чаз, сад квез.

* кар кардин геле амаз нар. лап лазим тир вахтунда. Фагьум-фикирни авун лазим я са кӀвалахдин кьил кьадалди вилик, куьтягь хьайила ваъ, виликамаз, кар кардин геле амаз, кар кардай акъат тавунмаз. Я. Къафаров. Аял буржунай...

* кар кьун гл., ни-куь низ пис нетижадин кӀвалах авун. На заз рикӀелай тефидай кар кьуна, - Зав рахамир, завай яргъаз къваз, гуьзел. Е. Э. Зав рахамир. ~ За ваз ахьтин кар кьада хьи, вун Салмур патаривни хквеч! А. А. Пад хьайи рагъ. «Итим туш зун са кар хкьун тавуртӀа, И кар кӀвализ хтайла за кьатӀана. Ж. И кар кӀвализ хтайла за кьатӀана... Вичиз кар кьур раши кал кьулухъ галамачиртӀани, гада гила абурув са акьван ахгатзавачир. Б. Гь. Заз эвера. Гила за Бутаяз са кар такъуна тадач хьи, тадач, -лагьана вичи вичиз гаф гана Семеда. Я. Къафаров. Кумукьна. \[Зарлишан\]. За квез кьведазни вижевай кар кьада. Н. И. Гьакимрин папар.

*   кар салда ( дарда) хьун гл., нин гьалар четин хьун. И гъилди кар салда ( а ) ва вин. Е. Э. Гуьгьуьлдиз.

*   кар туькӀвейла, базарда акъваздайди туш мисал 'кар туькӀвейла, гьавайда вахт пучмир' манадин ибара. Кар туькӀвейдан базарда вуч кар амукьда, Къенлай кьулухъ финар-хтунар гзаф жеди... Гь. М. Зуьгьредин муьгьуьббат.

* кар-кеспи сущ. кӀвалах, пеше. На лугьуди, и нехирдин гуьгъуьнай экъечӀайтӀа, абуруз мад гьич кар- кеспи гьат хъийидач. Б. Гь. Заз эвера. Кар-кеспи авачир жегьилри... хуьруьн клубда ички хъваз вахтар акъудзавай. Я. Къафаров. Кумукьна. - Зун ви патав кар-кеспи авачиз атанвайди туш, къуллугъ кӀанз атанвайди я. Я. Къафаров. ВикӀегь паб.

* кар-кеспи авун гл., ни тайин пешедал машгъул хьун. Виш йисан Уьмуьрда адахъ са кар-кеспини тавуна, гьакӀ кавалдал яргъи хьана акъудай са югъни хьанач. Б. Гь. Заз эвера.

* кар-чӀал сущ. пеше, кӀвалах, машгъулат. Зун са кардал аламат я, ибуру вучиз икьван кагъазар кхьизва. Кар-чӀал квахьнавани, мегер? 3. Э. Мехъер кьуьл туш.

* кар чӀур хьун гл., нин фикир кьилиз акъат тавун.... зи къени кар чӀур хьайила, ХупӀ жедачни шад къарияр. Е. Э. Фитнекар къарийриз.

* кар я союз эгер. Аллагьди яргъазрай, кар я, эрменийри тарашар башпамишайтӀа, вучин, чи гьал гьикӀ хьуй, - фикирлу яз Гьажирамазана ихтилат башламишна. А. И. Самур. Кар я, бирдан, лап хатадай, гьалтай чӀавуз вилиз тахьуй. Ас. М. Гъезелар.

* кардик кутун гл., ни вуж-вуч кӀвалахдай гъалдиз гъун. Ингье, дагълара электростанциярни гуьзел клубар кардик кутазва А. С. Хуьруьг Тагьир. Дагъларин сагьибди атай мугьманарни кардик кутуна. Б. Гь. Заз эвера. Ада давление алцумдай аппарат кардик кутуна. 3. Ф. Суьгьуьрдин тӀвал гвайди. Хкаж тӀварар элкъвенавай сирериз, ТӀарамдиз яхъ кардик кутур къуватар. И. М. КӀелдайдаз. Школа цӀийи кӀелдай йисаз хъсан гьазурвилер аваз кардик кутунай... ЛГ, 2001, 20'. XӀӀ. Дагъустандин радиокомитетда Бубади сифте яз лезги передачайрин редакцияда сатирадин радиопрограмма «Истивут» кардик кутуна. ЛГ, 2002, 15. V.

* кардик хьун \[акатун\] гл - кӀвалахдик хьун. Заводар чи гьа чкайрал алама. Амма абур кардик квач. Р. Тагьирбегов. Четинвилер алудиз || ЛГ, 2000, 28. XӀӀ. Спиртдин завод кардик акатайла, чехирдин завод гуьнгуьна гьат хъийида. Р. Тагьирбегов. Четинвилер алудиз || ЛГ, 2000, 28. XӀӀ.