МЕЗ

сущ.; - ци, -це; -щр, -цери, -цера 1) незвай затӀ туькъуьниз куьмек гудай ва дад чирдай инсандин ва я гьайванрин сиве авай орган. Акъуд ва мез, аниз за Темен гун чими, Лагьайвиляй жумартдиз Гафар заз кӀани. Б. С. Вучиз чубарукри инсанриз мукьва хьана мукар ийида. 2) инсандин рахунрин, фикир гафаралди лугьудай орган. Ажеб хъсан рахада мез. Е. Э. Гьуьруьдиз ухшар акуна. Гаф лагьайла, кефи хадай, Мез жедан бес акӀ рахадай? С. С. Гаф мецелла -кьезил я, гаф рикӀелла - къизил я. Гзаф рахадайдини, гзаф кисдайди - стхаяр я. Гзаф рахадайдан мез галатда, гзаф кисдайдан - бейни. З. Р. Веси. - Я чан стхаяр, им гьикьван хъуй Алидар лугьудай угърашди чун кӀамайрай кьаз? Ша, садра кьван чунни адал хъуьрен. Адан пакун тӀваларив гвай пи цӀрадайвал. Мез кьадайвал. КӀвачер чилик ккӀидайвал. Н. И. Сирлу межлис. Куь гьар садан кхьинрикай хараяр хьанва, Квез гун патал суалрин цӀиргъ зи мецел ала. А. Къ. Кьве малаик... 3) рахунар, ихтилатар. РакӀар ахъайна гьахьдай кӀвализ ва ширин мез кардик кутадай. Тарифдай кӀвалин иесидин, адан кайванидин, суфрадихъ галайбурун. Н. И. Сирлу межлис. Гагъ-гагь зунни чӀалахъ жезва мецин ви. Къе виридаз, рикӀел атай къиметдив, Регьят хьанва алдатмишиз чилинви. За ви чирвал цӀуз вегьезвач туьгьметдин, З. Къ. Вуна пара тарифзава женнетдин. 4) чӀагъандай макьамар ядайла, тупӀар эцигдай яргъи ва шуькӀуь кӀус. ЧӀагъандин мецерилай астадаказ шуькӀуь яргъи тупӀар цӀуьдгъуьнзава. Ж. Гь. РикӀин кӀусар. * кьве мез аваз хьун, цӀун мез

* мез алатӀун (алатун нугъ. ) гл., нин вердиш хьун (лугьуз, рахаз). - Уружали буба! Садрани завай и касдиз ата-буба лугьуз жезвач, мез акӀ алатӀзавач. Къ. М. Птул руш.

* мез гун гл. мез алтадун, мецелди михьун. КӀвалин вилик лап гъвечӀи са чӀулав кӀелез мез гузвай вич гелкъвей къумрал хеб акурла, Загьирай вучиз ятӀани гъарай акъатна. Гь. М. ЧӀулав кӀел.

* мез жагъурун гл., ни са икьрардал ва я меслятдал атун патал рахунар авун. Гьавиляй, алакьайтӀа, Гьажидин рухвайрихъ галаз мез жагъурна кӀанда. Я. Ш. Гьахъ квахьдач. Синоним: мез акун

*   мез кӀараб хьун гл., нин гзаф лугьун, гзаф рахун. Адаз лугьудай кьван зи мез кӀараб хьанва. Р.

*   мез куьруь авун гл., ни нин тахсир квай гьалдиз гъана, фикир лугьудай мумкинвал тун тавун.

*   мез куьруь хьун гл., нин вичик тахсир квайвиляй вичин фикир лугьудай мумкинвал тахьун, ихтияр тахьун. Гъил ичӀидан мез куьруь жеда. Ф. - Райкум авай чкада творец историядин мез лап корутка я. А. А. Лезгияр. Антоним: мез яргъи хьун.

* мез кьве чихел хьурай! межд. 'рахаз тежедай гьалдиз атурайманадин ибара. Эгер гьакӀ туштӀа, зи мез кьве чихел хьурай! Мад идалай зурба кьин авач хьи? З. Э. КУТВ-диз фена. Синоним: мез кьуруй!

* мез кьун гл., нин рахаз таххьун, лал хьун. Мез кьун, биши хьун Мелекадиз, гуьрчег, такабурлу дишегьлидиз, идалай еке зулум жедани? Гь. М. Ирид къаш.

*   мез кьуруй! межд. 'рахаз тежедай гьалдиз атурай' манадин ибара. Синоним: мез кьве чихел хьурай!

*   мез пелтек хьун гл., нин мез рахадай гьалдикай хкатун, мез галкӀун. А чӀавуз на Эмин рикӀел хкидач, мез пелтек яз, гаф кьулухъ элкъведа. Е. Э. Ватандай катзавайбуруз.... ам яшамиш жезвай чкадин тӀварни кваз са гьихьтин ятӀани шаклуди я. Ам лугьудайла, мезни кваз пелтек жезва. М. В. Гьарасатдин майдандал. Мез пелтек тахьанмаз фекьийрикай къаравили ахьайин. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз.

* мез сивяй аватун гл. нин лугьудай кьван, насигьатар гудай кьван галатун, икрагь хьун. - Парторг ваз кӀан хьайитӀа, маса дердийризни килигзава, - кьусуяр хьтин чӀехи гъилер хкажна ЦӀаруди. - Ваз лугьудай кьван зи мез сивяй аватна. Ваз ван хьанач. Б. Гь. Заз эвера.

* мез хвена хуьр ая, гъил хвена - кӀвал мисал 'гзаф рахамир, герек авачир харжар ийимир, жуван кардал кӀеви хьухь' манадин мисал.

* мез хуьн гл., ни артухан, герек авачир гафар рахун тавун. Квадармир на ви итимвал, Мез хуьх жуван фейи кимел. А. Б. Хъсан туш.

* мез цӀуьдгъуьнун гл., нин жуван мецикай хун, масадакай хатадай хьиз чӀурукӀа рахун. Вучиз кьарай атӀанва? Куьз хийирдихь гьарайдач? Бубайрини лагъанва. Мез цӀуьдгъуьнайд къарагъдач. И. Имиралиев. РикӀин буйругъ.

* мез-гъвел авун (ягъун) гл., низ 1) хуш къведай гафар авуна алцурарун, инсандин хъел хъуьтуьларун. Абур гьина аватӀа чирун патал вуна Пашадиз мез-гъвел авуна кӀанда. З. Э. Йифен тӀурфан. 2) хуш къведай гафар авуна, минет авуна, жуван фикирдал гъун. Къурбанан ихтилатдин сифтедилай башламишна Жейранан туьтуьна шел акӀанвай. Ихтилат куьтягь хьайияа, адавай и шел къене хуьз хьанач. Ада, сес акъудна хьиз, вичиз са кӀус шел авуна. Къурбана ам, мез-гъвел яна, секинарна. Къ. Къ. ЧӀурун паб.

* мецел текъвез гл. са никай, квекай ятӀани рахаз тахьун. Чир хьана гьал, рикӀ хьана сал, Са затӀ мецел текъвез ава. Е. Э. Гуьзел Тамум.'

* мецелди (мецивди) рахун гл., вуж нив меслятдалди, къал алачиз рахун. КӀанта рахух вун гьадав лап мецелди, Гъил хкӀуртӀан, экъечӀиз физ варцалди, Чинебан сир акъудди ви къецелди, Нар. деве хьиз вич-вичиз къизмиш жеди. С. С. Пис папаз. [Зарлишан]. Ваз за лагьанайни, адав мецелди рахух, ам гъавурда тваз алахъ, ваз ван атанач. Вуна ам куьлегда туна, гатана... Н. И. Гьакимрин папар.

*   мецелай рахадайди сущ. рахадай чӀавуз бязи сесер сивяй дуьз акъудиз тежедайди.

*   мецелай рахун гл рахадай чӀавуз бязи сесер сивяй дуьз акъудиз тахьун.

*   мецериз кьилав гун гл., ни герек тушиз рахунар авун. Бес я, акъваз, кьилав гумир мецериз, Итимвилин заланвал хуьх, кис хьана. А. Къ. Ярагъ Мегьамедан гъазават.

* меци лагьана, гъили къачуна мисал 'жува лагьайвал, фикир авурвал арадиз атун' манадин мисал. Лезгийри лугьуда «меци лагьана, гъили къачуна». Къ. Къ. КӀири Буба.

*   мецив кьун гл., ни вуж жуван патаз гъун, жуван фикирдин терефдар авун.

*   мецин тар сущ. мецин юкьва авай гьал. Учителди икӀ авурла, амайбуру вучрай?! Гьуьсейнов... - Нямет, мецин тар кьурди хьиз, бирдан кисна. А. А. Умуд.