dastan

Dastan – Mərkəzi Asiya, İran, Türkiyə və Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının növlərindən biri. Başqa janrlardan fərqli olaraq, dastanda həm nəsr, həm də nəzm hissələri olur. Dastandakı hər hansı bir əhvalat, hadisə nəsrlə söylənilir və yeri gəldikcə mövzu ilə bağlı şeir parçaları da verilir. Bu xüsusiyyətinə görə dastan bəzən epik-lirik adlanan xüsusi bir ədəbi növə aid edilir. Dastanın nəzm hissəsi, adətən, qoşma və gəraylılardan ibarət olur və saz havası üstündə oxunur. Dastanlar mövzu və məzmunlarına görə iki növə bölünür: qəhrəmanlıq dastanları, məhəbbət dastanları. == Azərbaycan dastanları == Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə seçilən və geniş yayılmış janrlarından biri olan dastanlar xalqımızın qəhrəmanlıq mübarizəsini, vətənə, torpağa bağlılığını, azadlıq arzusunu, saf məhəbbət uğrunda dönməzliyini, ülvi duyğularını əks etdirir. Folklorşünas Məmmədhüseyn Təhmasibin verdiyi məlumata görə, 150-yə yaxın əsərə malik bu janrın çoxəsrlik inkişaf tarixi vardır. X-XI əsr hadisələri ilə səsləşən qədim nümunələrin elmə məlum olması əslində bu janrın tarixinin qədimliyindən xəbər verir. Dastan termini bolşevik inqilabından sonra bu janra verilmiş addır.

"Atropatena dastanı" — Vahid Məmmədlinin müəllifi olduğu Azərbaycanın ilk fentezi trilogiyası. «Koroğlu», «Dədə Qorqud» kimi Azərbaycan dastanlarından sonra XXI əsrdə yazılmış dastan, epos. Azərbaycan tarixinin Alban və Atropat dövrünün dastanı. Magiyalar və sehrlərlə, fantastik qəhrəmanlarla, detektiv, döyüş və məhəbbət səhnələri ilə zəngin olan bir kitabda toplanmış üç kitab. Trilogiya 11 ölkədə çap olunub. == Məzmun == === Birinci kitab === Trilogiyanın birinci kitabı «Albaner» adlanır. «Zaman o zaman idi ki, Qafqaz Albaniyası çarlığı Kiçik Midiya dövlətinin tərkibində idi. Çar Vaçaqan ölkədə xristianlığı qəbul etdirmək istədiyindən sehrbaz kahinlərin əli ilə öldürüldükdən sonra, Qüdsdən gələn müqəddəs Yelisey, Vaçaqanın oğlu Albaneri də özü ilə götürərək Paytakaran yaxınlığındakı gözdən- könüldən uzaq kəndlərin birindəki kilsədə gizlənmişdi. Kənd əhalisini daim müalicə edib onlara şəfa verən müqəddəs Yelisey, kəndlilərin sevimlisinə çevrilmiş, Çar oğlu Albaneri də əsl cəngavər kimi tərbiyə edib böyütmüşdü. Yeni Çar Vaçe, ölkədə sayı günü-gündən artan sehrbazları və cadugərləri, bütpərəst kahinləri, habelə, murdar sənəmlərə sitayiş edənləri sarayın həndəvərinə buraxmasa da belə, onların qəzəbindən qorxaraq müqəddəs Yeliseyi saraydan uzaqlaşdırmışdı.

Dastan (türk. Destan) — 23 noyabr 2021-ci ildə başlayan,15 sentyabr 2022-ci ildə bitən tarix və fiksiya janrlı türk serialıdır. Serial, qədim türklərin "Ağqız dastanı"na əsaslanır. 28 seriyadan ibarətdir. == Süjet == VIII əsr. Türklərin İslamı qəbul etməsindən əvvəl. Dağ xanın nəslinin qurduğu Dağ xanlığı və Göy xanın nəslinin qurduğu Göy xanlığı arasında mübarizə gedir. Buna səbəb, rusların və çinlilərin türkü türkə qarşı qoymasıdır. Bunu görən Dağ xanlığından Ağqız və Göy xaqanı Alpaqu xanın oğlu Batuqa Tegin Turanı qurub türkləri rusların və çinlilərin fitnəsindən xilas etməyə çalışır. Bu məsələdə onlara ən çox Batuqanın qardaşı Temur tegin yardım edir.

Sasunlu David (erm. Սասունցի Դավիթ, Sasuntsi David; digər adlar Սասնա ծռեր, Sasna tserer, «Sasunlu igidlər», «Coşğun sasunlular» və Ջոջանց տուն, Cocants tunı, «Böyüklər evi», «Əcdadlar evi») — orta əsr erməni dastanı. Dastan Sasun (tarixi Ermənistan vilayətində yer, indi Türkiyədə yerləşir) döyüşçülərinin ərəb işğalçılarına qarşı mübarizəsindən bəhs edir. VIII–X əsrlərdə formalaşmışdır. Dastan dörd qoldan ibarətdir: birincisi – Sanasar və Bağdasar, ikincisi – Böyük Mher, üçüncüsü – David, dördüncüsü – Gənc Mher. Dastan ilk dəfə 1873-cü ildə xalq ədəbiyyatı tədqiqatçısı Qaregin Srvandztyants tərəfindən Arnist kəndində yaşayan Krpo adlı bir kəndlindən qeydə alınmışdır. Hal-hazırda Ermənistanın müxtəlif bölgələrində qeydə alınan dastanın əlli variantının akademik nəşri mövcuddur. == İstinadlar == == Xarici keçidlər == Под ред. Е. М. Жукова. "давид сасунский" // Советская историческая энциклопедия.

“Abbas və Gülgəz” – XVII əsr Azərbaycan məhəbbət dastanı. == Haqqında == Azərbaycan xalq dastanları içərisində elələri var ki, qəhrəmanlıqla məhəbbətin birləşdirilməsi yolu ilə yaradılmışdır. Xalq içərisində sevilib geniş yayılan “Əsli və Kərəm”, “Abbas və Gülgəz”, “Seydi və Pəri”, “Məhəmməd və Güləndəm”, “Leyli və Məcnun” və s. dastanları bu qəbildəndir. Abbas və Gülgəz XVII əsrdə yaranmış Azərbaycan məhəbbət dastanlarından biridir. Ehtimal olunur ki, Aşıq Abbas Tufarqanlının həyatı və şeirləri əsasında qoşulmuşdur. == Məzmunu == Abbasın sevgilisi Gülgəz zorla şah sarayına aparılır. Abbas müxtəlif çətinliklərdən keçərək məhəbbətinə qovuşur. Dolğun lirik-epik surətlər, gərgin süjet xətti “Abbas və Gülgəz”-i orta əsrlər Azərbaycan məhəbbət dastanının kamil nümunəsi səviyyəsinə yüksəltmişdir. == Variantları == Dastanın indiyədək yeddi variantı toplanmışdır: Azərbaycan məhəbbət dastanları.

Şah İsmayıl — Azərbaycan məhəbbət dastanı. 10-a qədər variantı var. Bəzi tədqiqatçılara (məsələn, Həmid Araslı) görə dastan I Şah İsmayılın, digərlərinə görə (məsələn, Məmmədhüseyn Təhmasib) II Şah İsmayılın adı ilə bağlıdır. Dastanın xülasəsi belədir: oğlu İsmayılı çətinliklə tapan Şah onu xüsusi bir yerdə gizlədir. Şah İsmayıl ov edərkən Gülzar adlı qızla tanış olur və ona aşiq olur. Çoxlu macəralardan sonra Gülzarı atasının mülkünə aparır. Gülzara sahib çıxmaq istəyən şah oğlu İsmayılın gözünü kor edir. Lakin İsmayıl sağalır, atasının qisasını alır, hakimiyyətə gəlir və yenidən sevimli Gülzara qovuşur. Dastan qəhrəmanlıq motivləri ilə zəngindir. Bu baxımdan Ərəb Zəngi obrazı diqqəti cəlb edir.

"İqor polku haqqında dastan" (rus. «Сло́во о полку́ И́гореве») — İqor Svyatoslaviç Novqorod-Severskinin başçılıq etdiyi rus knyazlarının 1185-ci ildə poloveslərə qarşı uğursuz yürüşündən bəhs edən qədim rus ədəbi abidəs Dastanın mətni ritmləşdirilmişdir, lakin ritmləşmənin təbiəti və əsərin özünün janrı qeyri-müəyyən olaraq qalır və ədəbiyyatda tez-tez rast gəlinən “poema” anlayışı çox şərtlidir. Dastan özündə folklor obrazlarını, xristian və bütpərəstlik elementlərini birləşdirir. Onun mətnində süjetli povest, qəhrəmanların monoloqları, müəllifin lirik ekskursiyaları, Rusiyanın tarixinə ümumi baxış nəzərə çarpır. Dastan müəllifinin baş qəhrəman İqor Svyatoslaviçə münasibəti olduqca qeyri-müəyyəndir: müəllif onu bir tərəfdən rus və xristianlığın düşmənləri ilə döyüşən cəsur komandir kimi vəsf edir, digər tərəfdən onu məğlubiyyətlə nəticələnən özbaşına yürüşünə görə qınayır. Bütün bunlar dastanı orta əsr rus ədəbiyyatında analoqu olmayan unikal əsərə çevirir. Mütəxəssislər digər ədəbi mətnlərdə (xüsusən də “Zadonşina”da) bəzi paralellər tapırlar ki, bunu sözügedən dastanın təsiri ilə izah edirlər. İqor polku haqqında dastanın nə vaxt və necə yaradıldığı barədə heç nə məlum deyil. Əksər alimlər onun XII əsrin son rübündə, təsvir olunan hadisədən (çox vaxt 1185-ci ilə və ya bir neçə il sonra) qısa müddət sonra yazıldığını düşünürlər. Əvvəlcə dastan xalq qarşısında ifa olunmaq üçün nəzərdə tutula bilərdi və yalnız sonradan yazıya alına bilərdi.

Abdulla və Cahan – Azərbaycan məhəbbət dastanı. Şirvanlı Aşıq Abdullanın (XVII əsr) həyatı və şeirləri əsasında yaranmışdır. Müxtəlif variantları var. Məhəbbət dastanlarına xas olan ənənəvi süjetə malikdir. Dastanın qısa məzmununu və şeirlərindən bir qismini H.Əlizadə "Aşıqlar" kitabında (h.1, 1935), qazaxlı Aşıq Məmmədyardan toplanmış variantını isə Ə.Axundov və M.H.Təhmasib nəşr etdirmişlər. Dastanın başqa bir variantını 1971–1972-ci illərdə Türkiyədə nəşr etdirən türk aşığı Lütfi Aydanın ehtimalına görə, bu dastan uzun müddət Şirvanda və Dağıstanda yaşamış Xəstə Qasım tərəfindən Aşıq Abdullanın şeirləri əsasında yaradılmışdır. == Mənbə == Azərbaycan dastanları. 5 cilddə. C. 2. B., 2005.

Alpamış (özb. Alpomish) — özbək dastanı. Burada Baysun vadisində konqrat tayfasından olan qəhrəmandan bəhs edilir. == Məzmun == Dastanda konqrat tayfasının məişəti, ictimai münasibətləri, adət-ənənələri, dünyagörüşü aydın şəkildə təsvir edilmişdir. Müsbət qəhrəmanlar Alpamış, Gülbərçin, Keyqubad, Qarakozayım xalqın ən yaxşı keyfiyyətlərinin daşıyıcılarıdır. "Alpamış" digər türkdilli xalqlar, o cümlədən qaraqalpaqlar, tatarlar, başqırdlar, altaylar, qazaxlar və başqaları arasında da tanınır. Dastanın özbək variantları qazax və qaraqalpaq variantlarından onunla fərqlənir ki, Alpamış və onun sevgilisi iki qardaşın övladlarıdır. Özbək konqratlar öz yaxın və uzaq qohumları ilə evlənirlər ki, bu da onları Mərkəzi Asiyada yaşayan digər xalqlardakı konqratlardan fərqləndirir. Dastanın əsas ideyasını xalqın müstəqillik uğrunda mübarizəsi, ədalətli və dinc həyatın bərqərar olması, yüksək bəşəri ideallar təşkil edir. == Tədqiqi == Dastanın variantlarının mətnlərini Əbubəkr Divayev, A. Konratbayev, Saken Seyfullin, Sabit Mukanov hazırlayıb nəşr etdirmişlər.

Azərbaycan dastanları (az-əbcəd. آذربایجان داستان‌لاری‎) — Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının tərkib hissəsi. "Kitabi Dədə Qorqud" dastanının mənşəyi Mərkəzi Asiya olsa da, oğuzların sıx məskunlaşdığı Azərbaycan ərazisində formalaşıb. Buradakı hekayə və mahnılar XIII əsrin başlanğıcından gec olmamaqla formalaşmış, XV əsrdən gec olmamaqla yazıya alınmış olmalı idi. Dastanın günümüzə azərbaycan dilindəki Drezden əlyazması və XVI əsr türkcəsinə yaxın Vatikan əlyazması gəlib çatıb. Dastan oğuzların işğal edilmiş Qafqaz torpaqlarında "kafirlərlə" mübarizəsində bəhs edir. Oğuz xanla bağlı "Tarix-i Oğuz" dastanının isə Nizami Gəncəvinin "İsgəndərnamə"si ilə bənzər süjet xətlərinə malik olması bu dastanın da Azərbaycanda yaradılmasını sübut edir. Həm "Kitabi-Dədə Qorqud", həm də "Oğuznamə" dastanı müxtəlif Azərbaycan miflərinin mənşəyidir. Səfəvi dövründə Azərbaycan xalq dastanları — "Şah İsmayıl", "Əsli və Kərəm", "Aşıq Qərib", "Koroğlu" dastanları yaradılmışdır. Yerli dialektlər və klassik dil arasında körpü rolunu oynayan bu dastanlar zamanla Osmanlı, özbək və fars ədəbiyyatlarına nüfuz edir, hətta azərbaycan xalqı ilə əlaqələr nəticəsində "Aşıq Qərib" dastanı erməni və gürcülərə keçir.

Aşıq Qərib (erm. Աշուղ Ղարիբ; gürc. აშიკ ქერიბი; krımtat. Yolcu Ğarip; türk. Aşık Garip; türkm. Şasenem-Garyp) — Cənubi Qafqaz, Orta Asiya və Yaxın Şərqdə geniş yayılan xalq nağılı. Həmçinin bu əsər aşıqlar tərəfindən ifa olunan lirik dastanı sayılır, bundan başqa o, əsasında məşhur folklor süjeti ("ər arvadının toyunda iştirak edir") olan epos janrına aid olunur. Dastan oğuz-türk mənşəlidir. 1837-ci ildə Mixail Lermontov nağılın Azərbaycan versiyasını ilk dəfə yazdıqdan və yazı 1846-cı ildə dərc olunduqdan sonra, əsər rusdilli mühitdə geniş şöhrət qazandı. Bundan başqa erməni, gürcü, türk, türkmən və s.

Dastani Əhməd Hərami — XIII əsrdə Azərbaycan dilində qələmə alınmış ilk məsnəvi hesab olunur. XIII əsrin sonu və XIV əsrin əvvəllərində yazıldığı təxmin edilən və müəllifi məlum olmayan Dastan-ı Əhməd Hərami məsnəvisi həm Köhnə Anadolu türkcəsinin, həm də Azərbaycan türkcəsinin dil xüsusiyyətlərini göstərməsi baxımından diqqətəlayiqdir. Əsər 816 beytdən ibarətdir və əruz vəznində yazılıb. Əsərdə çoxlu əruz xətalarının olması türkcənin hələ bu dövrdə əruza tam uyğunlaşmamasının nəticəsidir. == Tədqiqi == Əsərin günümüzə gəlib çatan yeganə nüsxəsi 1928-ci ildə türk alimi Əhməd Tələt Оnay tərəfindən aşkar edilmiş, ədəbi və еlmi ictimaiyyətə çatdırılmışdır. T.Оnay əsərin 1946-cı il nəşrinə müqəddimədə göstərir ki, 1928-ci ildə Bоluda оlarkən şəhər bələdiyyə rəisi Rəşad Akər оna qədim əlyazmalardan ibarət bir məcmuə bağışlamışdı. Səkkiz bölmədən ibarət həmin məcmuə müxtəlif mövzu və janrlarda оlan əsərləri özündə еhtiva еdirdi. «Dastani-Əhməd Hərami» həmin əsərlərdən sоnuncusu, yəni səkkizincisi idi. Pоеmanı Çanqırıda çıxartdığı «Duyğu» qəzеtində nəşr еtdirən T.Оnay 1933-cü ildə оnun məhdud, 1946-cı ildə isə İstanbulda kütləvi tirajla çapına nail оlur. Türk alimi əsərə gеniş və dəyərli ön söz, şərhlər və lüğət də yazır.

Dastani Əhməd Hərami — XIII əsrdə Azərbaycan dilində qələmə alınmış ilk məsnəvi hesab olunur. XIII əsrin sonu və XIV əsrin əvvəllərində yazıldığı təxmin edilən və müəllifi məlum olmayan Dastan-ı Əhməd Hərami məsnəvisi həm Köhnə Anadolu türkcəsinin, həm də Azərbaycan türkcəsinin dil xüsusiyyətlərini göstərməsi baxımından diqqətəlayiqdir. Əsər 816 beytdən ibarətdir və əruz vəznində yazılıb. Əsərdə çoxlu əruz xətalarının olması türkcənin hələ bu dövrdə əruza tam uyğunlaşmamasının nəticəsidir. == Tədqiqi == Əsərin günümüzə gəlib çatan yeganə nüsxəsi 1928-ci ildə türk alimi Əhməd Tələt Оnay tərəfindən aşkar edilmiş, ədəbi və еlmi ictimaiyyətə çatdırılmışdır. T.Оnay əsərin 1946-cı il nəşrinə müqəddimədə göstərir ki, 1928-ci ildə Bоluda оlarkən şəhər bələdiyyə rəisi Rəşad Akər оna qədim əlyazmalardan ibarət bir məcmuə bağışlamışdı. Səkkiz bölmədən ibarət həmin məcmuə müxtəlif mövzu və janrlarda оlan əsərləri özündə еhtiva еdirdi. «Dastani-Əhməd Hərami» həmin əsərlərdən sоnuncusu, yəni səkkizincisi idi. Pоеmanı Çanqırıda çıxartdığı «Duyğu» qəzеtində nəşr еtdirən T.Оnay 1933-cü ildə оnun məhdud, 1946-cı ildə isə İstanbulda kütləvi tirajla çapına nail оlur. Türk alimi əsərə gеniş və dəyərli ön söz, şərhlər və lüğət də yazır.

Dastani Əhməd Hərami — XIII əsrdə Azərbaycan dilində qələmə alınmış ilk məsnəvi hesab olunur. XIII əsrin sonu və XIV əsrin əvvəllərində yazıldığı təxmin edilən və müəllifi məlum olmayan Dastan-ı Əhməd Hərami məsnəvisi həm Köhnə Anadolu türkcəsinin, həm də Azərbaycan türkcəsinin dil xüsusiyyətlərini göstərməsi baxımından diqqətəlayiqdir. Əsər 816 beytdən ibarətdir və əruz vəznində yazılıb. Əsərdə çoxlu əruz xətalarının olması türkcənin hələ bu dövrdə əruza tam uyğunlaşmamasının nəticəsidir. == Tədqiqi == Əsərin günümüzə gəlib çatan yeganə nüsxəsi 1928-ci ildə türk alimi Əhməd Tələt Оnay tərəfindən aşkar edilmiş, ədəbi və еlmi ictimaiyyətə çatdırılmışdır. T.Оnay əsərin 1946-cı il nəşrinə müqəddimədə göstərir ki, 1928-ci ildə Bоluda оlarkən şəhər bələdiyyə rəisi Rəşad Akər оna qədim əlyazmalardan ibarət bir məcmuə bağışlamışdı. Səkkiz bölmədən ibarət həmin məcmuə müxtəlif mövzu və janrlarda оlan əsərləri özündə еhtiva еdirdi. «Dastani-Əhməd Hərami» həmin əsərlərdən sоnuncusu, yəni səkkizincisi idi. Pоеmanı Çanqırıda çıxartdığı «Duyğu» qəzеtində nəşr еtdirən T.Оnay 1933-cü ildə оnun məhdud, 1946-cı ildə isə İstanbulda kütləvi tirajla çapına nail оlur. Türk alimi əsərə gеniş və dəyərli ön söz, şərhlər və lüğət də yazır.

Dastan – Mərkəzi Asiya, İran, Türkiyə və Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının növlərindən biri. Başqa janrlardan fərqli olaraq, dastanda həm nəsr, həm də nəzm hissələri olur. Dastandakı hər hansı bir əhvalat, hadisə nəsrlə söylənilir və yeri gəldikcə mövzu ilə bağlı şeir parçaları da verilir. Bu xüsusiyyətinə görə dastan bəzən epik-lirik adlanan xüsusi bir ədəbi növə aid edilir. Dastanın nəzm hissəsi, adətən, qoşma və gəraylılardan ibarət olur və saz havası üstündə oxunur. Dastanlar mövzu və məzmunlarına görə iki növə bölünür: qəhrəmanlıq dastanları, məhəbbət dastanları. == Azərbaycan dastanları == Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə seçilən və geniş yayılmış janrlarından biri olan dastanlar xalqımızın qəhrəmanlıq mübarizəsini, vətənə, torpağa bağlılığını, azadlıq arzusunu, saf məhəbbət uğrunda dönməzliyini, ülvi duyğularını əks etdirir. Folklorşünas Məmmədhüseyn Təhmasibin verdiyi məlumata görə, 150-yə yaxın əsərə malik bu janrın çoxəsrlik inkişaf tarixi vardır. X-XI əsr hadisələri ilə səsləşən qədim nümunələrin elmə məlum olması əslində bu janrın tarixinin qədimliyindən xəbər verir. Dastan termini bolşevik inqilabından sonra bu janra verilmiş addır.

Epos (Dastan) hər hansı bir xalqın tarixi hadisələrə yanaşmasını yansıdan qəhrəman-əfsanəvi folklor əsərdir. Bir çox eposlar (dastanlar) şeir formasındadırlar.

"Edigey" – özündə canlı tarixi əks etdirən dastandır və onun Krım-tatarlarına, başqırdlara, qazaxlara, qaraqalpaqlara, noqaylara, özbəklərə, baraba tatarlarına, dağlı altaylara və s. bir çox türk xalqlarına aid variantı mövcuddur. "Edigey" ilk olaraq 1820-ci ildə "Сибирский вестник"də Q. İ. Spasski tərəfindən nəşr olunmuşdur. Daha sonralar Ç. Vəlixanov, V. V. Radlov, S.Cığatay və başqaları tərəfindən dastanın 30-a yaxın mətni nəşr edilmişdir. XIV əsrin sonu XV əsrin əvvəllərində baş verən hadisələri özündə bədii şəkildə əks etdirən dastanda Toxtamış xanla Edigey arasında gedən mübarizədən bəhs olunur. Azərbaycanda "Edigey" dastanının noqay və Anadoludan toplanmış rumeli variantları Qumru Şəhriyar tərəfindən tərcümə olunaraq "Dədə Qorqud" dərgisində (Bakı, 2017 (1), (2); 2018 (1) nəşr edilmişdir. == Qaynaqlar == 1. В. М.Жирмунский. Избранные труды. Тюркский героический эпос. Издательство "Наука", Ленинградское отделение, Ленинград, 1974 2. Qəhramanlıq salnaməsi – "Edigey" dastanı (noqay variantı) – I (noqaycadan tərcümə edəni Q. Şəhriyar).

Ərgənəqon (türk. Ergenekon) və ya Ərgünə-xun (monq. Эргүнэ Хун/Ergüne xun) — mənbələrə görə Göytürklərin dirilişi ilə əlaqəli hekayə. Ərgənəqon türklərin Orta Asiyadakı əfsanəvi anayurdu. Rus tarixçi Gumilevin araşdırmalarına görə Dik Yamac mənasını daşıyır., Qədim əsərlərdəki təsvirlərə görə Ərgənəqonun Altay dağlarındakı, Beluça dağında olduğundan bəhs edilir. == Tarixi əsərlərdə == XIV əsrdə Rəşidəddin Fəzlullah ibn Əbil-Xeyrə Əli Həmədaninin qələmə aldığı Cəmi ət-Təvarix (Tarix toplusu) adlı əsərinin "Mujallad-i Awwal" (Birinci Kitabı: Monqol tarixi)in "Bab-i Awwal" (Birinci Bölüm: Türk ve Monqol qəbilələrinin tarixi)ində monqolların yaradılış dastanı olaraq qeyd edilmiş əfsanə, 17. yüzildə Şibanın nəvələrindən və Xivə xanlığının xanı olan Əbulqazi Bahadır xanın qələmə aldığı Şəcərəyi Türk adlı əsərdə də monqolların yaradılış dastanı olaraq qeyd edilmişdir, lakin bəzi mənbələrə görə də Türk dastanıdır. Bəhsi keçən hər iki tarixi mənbədə Nekuz (Nüküz) və Qiyan (Kıyan) adlı qardaşlar ilə xanımları tatarlar tərəfindən məğlub edildikdən sonra Ərgənəqon (Farsca:ارگنه قون; Ergene Qon) adı verilən dar və sıldırım bir yerə getmiş, 400 ildə sülaləsi çoxalıb Ərgənəqondan çıxmşdır. Ərgənəqondan çıxdıqları zaman yol göstərənin Börteçine olduğu düşünülməkdədir. Ancaq Göytürklərin diriliş dastanı ilə olan oxşarlıqları səbəb göstərərək Türklərə aid bir dastan olduğunu iddia edən tədqiqatçılar da var.

Ərgənəqon (türk. Ergenekon) və ya Ərgünə-xun (monq. Эргүнэ Хун/Ergüne xun) — mənbələrə görə Göytürklərin dirilişi ilə əlaqəli hekayə. Ərgənəqon türklərin Orta Asiyadakı əfsanəvi anayurdu. Rus tarixçi Gumilevin araşdırmalarına görə Dik Yamac mənasını daşıyır., Qədim əsərlərdəki təsvirlərə görə Ərgənəqonun Altay dağlarındakı, Beluça dağında olduğundan bəhs edilir. == Tarixi əsərlərdə == XIV əsrdə Rəşidəddin Fəzlullah ibn Əbil-Xeyrə Əli Həmədaninin qələmə aldığı Cəmi ət-Təvarix (Tarix toplusu) adlı əsərinin "Mujallad-i Awwal" (Birinci Kitabı: Monqol tarixi)in "Bab-i Awwal" (Birinci Bölüm: Türk ve Monqol qəbilələrinin tarixi)ində monqolların yaradılış dastanı olaraq qeyd edilmiş əfsanə, 17. yüzildə Şibanın nəvələrindən və Xivə xanlığının xanı olan Əbulqazi Bahadır xanın qələmə aldığı Şəcərəyi Türk adlı əsərdə də monqolların yaradılış dastanı olaraq qeyd edilmişdir, lakin bəzi mənbələrə görə də Türk dastanıdır. Bəhsi keçən hər iki tarixi mənbədə Nekuz (Nüküz) və Qiyan (Kıyan) adlı qardaşlar ilə xanımları tatarlar tərəfindən məğlub edildikdən sonra Ərgənəqon (Farsca:ارگنه قون; Ergene Qon) adı verilən dar və sıldırım bir yerə getmiş, 400 ildə sülaləsi çoxalıb Ərgənəqondan çıxmşdır. Ərgənəqondan çıxdıqları zaman yol göstərənin Börteçine olduğu düşünülməkdədir. Ancaq Göytürklərin diriliş dastanı ilə olan oxşarlıqları səbəb göstərərək Türklərə aid bir dastan olduğunu iddia edən tədqiqatçılar da var.

Gilqameş dastanı — tarixdə ən qədim yazılı dastandır. 12 gil lövhəsi Akkad mixi yazısı ilə yazılmışdır. Gilqameş dastanı Qədim Babilin mədəniyyət abidəsi nümunəsidir. Hammurapi qanunları kimi bu sənət əsəri də Şumer və Babil qarışığından ibarətdir. Uruk kralı Gilqameşin ölümsüzlük axtarışından bəhs edən dastan eyni zamanda Nuh tufanının ən qədim versiyasını də saxlamaqdadır. Gilqameş, ən yaxın dostu Enkidunun ölümündən sonra ölümsüzlüyə çatma səyinin nafilə olduğunu anlamış və tanrı Enlilinin öyüdləriylə insanın ancaq özündən sonra ad qoymaqla ölümsüzlüyə çata biləcəyini qəbul etmişdir. == Tarixiliyi == Dastan tarixə məlum ən qədim mədəniyyətlərdən olan şumerlərin yaşayışı haqqında məlumat verir və eyni zamanda ilk yazılı dastan xüsusiyyətini daşıyır. Təxminən e.ə. 2600-cü ildə Şumeri idarə edən dastanın qəhrəmanı Gilqameş həqiqi tarixi şəxsiyyət olmuşdur. Onun qəhrəmanlıqları öz həməsrlərini riqqətə gətirmişdir və onlar Gilqameş haqqında ibarəli rəvayətlər qoşmağa başlamışdılar.

Gilqameş dastanı — tarixdə ən qədim yazılı dastandır. 12 gil lövhəsi Akkad mixi yazısı ilə yazılmışdır. Gilqameş dastanı Qədim Babilin mədəniyyət abidəsi nümunəsidir. Hammurapi qanunları kimi bu sənət əsəri də Şumer və Babil qarışığından ibarətdir. Uruk kralı Gilqameşin ölümsüzlük axtarışından bəhs edən dastan eyni zamanda Nuh tufanının ən qədim versiyasını də saxlamaqdadır. Gilqameş, ən yaxın dostu Enkidunun ölümündən sonra ölümsüzlüyə çatma səyinin nafilə olduğunu anlamış və tanrı Enlilinin öyüdləriylə insanın ancaq özündən sonra ad qoymaqla ölümsüzlüyə çata biləcəyini qəbul etmişdir. == Tarixiliyi == Dastan tarixə məlum ən qədim mədəniyyətlərdən olan şumerlərin yaşayışı haqqında məlumat verir və eyni zamanda ilk yazılı dastan xüsusiyyətini daşıyır. Təxminən e.ə. 2600-cü ildə Şumeri idarə edən dastanın qəhrəmanı Gilqameş həqiqi tarixi şəxsiyyət olmuşdur. Onun qəhrəmanlıqları öz həməsrlərini riqqətə gətirmişdir və onlar Gilqameş haqqında ibarəli rəvayətlər qoşmağa başlamışdılar.

Gənc Osman Dastanı — XVII əsrdə Qayıqçı Qul Mustafa tərəfindən yazılan və Türk xalq ədəbiyyatının ən vacib epik əsərlərindən biridir. Əsərdə Osman adındakı gənc bir yeniçərinin igidlikləri və ölümündən bəhs edilir. == Əsərin Türk ədəbiyyatındakı əhəmiyyəti == Osmanlı ənənələrinə görə müharibədən sonra yeniçəri olan ozanlar tərəfindən qələbə haqqında şeirlər deyildiyi bilinməkdədir. Gənc Osman Dastanı da bu şəkildə yaranmış Türk xalq ədəbiyyatı məhsuludur. Bu epik şeir Bağdad səfərindən sonra yazılmışdır; yenə eyni səfərdən sonra Dəmirçioğlu kimi zamanının vacib xalq ozanlarıda müxtəlif şeirlər yazmışdır. Hətta Türk xalq ədəbiyyatının ən vacib ozanlarından biri kimi göstərilən Qaracaoğlanda bir Gənc Osman Dastanı yazmış, ancaq bu dastanların heç biri Qayıqçı Qul Mustafanın yazmış olduğu Gənc Osman Dastanı qədər tanınmamışdır. Qaracaoğlanın şeiri ancaq 1970. ildə ortaya çıxmışdır. Gənc Osman Dastanı yazıldığı zamandan etibarən xəlq tərəfindən böyük rəğbət görmüş və xalq rəvayətinə çevrilmişdir. Bu dastanın mahnı halına gətirildiyi də bilinməkdədir.

Kitabi Dədə Qorqud. Səkrəyin dastanı — Arif Məhərrəmovun filmi. Bu animasiya filmi “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunun motivləri əsasında çəkilib. == Məzmun == Bu film "Dədə Qorqud" eposunun boylarından birini ekranda əks etdirir. Burada Əkrək və Səkrək adlı iki qardaşın başına gələn sərgüzəştlərdən danışılır. Kino əsəri tamaşaçıları birliyə, dostluğa səsləyir. == Filmin heyəti == === Film üzərində işləyənlər === Ssenari müəllifi: Arif Məhərrəmov Kinorejissor: Arif Məhərrəmov Quruluşçu rəssamlar: Arif Məhərrəmov, Yelena Qolubeva Bəstəkar: Arif Məlikov Kinooperator: Antonina Korotnitskaya Səs operatoru: Marat İsgəndərov Cizgi rəssamları: Vaqif Məmmədov, Firəngiz Quliyeva, Bəhmən Əliyev, Aleksandra Şirinova, Solmaz Hüseynova Rəssamlar: Lalə Məmmədova, Tamilla Əsgərova, P.Axundov, Hüseyn Cavid İsmayılov (Hüseyncavid İsmayılov kimi), Əli Əliyev Rejissor assistenti: Sima Qurbanova Rəssam assistenti: Arifə Hatəmi Operator assistenti: Səidə Rəhimova Montaj edən: Nisə Hacıyeva Redaktor: Çingiz Qaryağdı Filmin direktoru: Seyid Əhmədov (S.Əhmədov kimi) === Filmi səsləndirənlər === Həsən Məmmədov — Dədə Qorqud; Uşun qoca (titrlərdə yoxdur) Pərviz Bağırov — Səkrək (titrlərdə yoxdur) Əminə Yusifqızı — Səkrəyin anası (titrlərdə yoxdur) Kazım Abdullayev — Hökmdar (titrlərdə yoxdur) Eldəniz Rəsulov — Əkrək (titrlərdə yoxdur) == Həmçinin bax == Kitabi Dədə Qorqud. Basat və Təpəgöz (film, 2003) == İstinadlar == == Mənbə == Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə.

Koroğlu — Altay, Türkiyə, Türkmənistan, Azərbaycan türklərinin əfsanələrində və xalq əhvalatlarında iştirak edən xalq qəhrəmanıdır. Əsl adı Rövşən olmuşdur. "Koroğlu" Rövşənin ləqəbidir və ona atasının gözləri xan tərəfindən çıxarıldıqdan sonra verilmişdir. == Haqqında == Dastanda Koroğlunun kim olduğundan, onun etdiyi mübarizələrdən bəhs edir. Koroğlunun atası Alı kişinin Həsən xan tərəfindən gözləri çıxardılır. Əslində Həsən xan Alı kişini öldürmək fikrində idi, lakin qonağı Hasan paşanın Alı kişinin gözlərinin çıxardırılmasını söyləməsi onu bu fikrindən daşındırdı. Koroğlunun əsl adı Rövşəndir. Atası ölmədən əvvəl ona "Koroğlu" adını qoydu. Bunuda qeyd eləmək lazımdır ki, Koroğlunun vətəni Çənlibeldir. Dastanda Koroğlunun başına qoçaq oğlanlar yığışınca Çənlibel igidlərin məskəni olmuşdur.

Kozı Körpeş və Bayan Sulu dastanı — Türk epik ənənəsinin önəmli örnəklərindən sayılan "Kozı Körpeş və Bayan Sulu" dastanının Altay, başqırd, qazax, tatar (Krım-Dobruca, Kazan, Baraba-Sibir) və uyğur türklərinə aid bir çox variantları mövcuddur ki, onlar "Kuzıy Körpeş ilə Bayan Sulu", "Kuzıy Körpes minen Mayanhılıv", "Kuzı Körpe", "Kuzı Körpe bilen Bayansılu", "Kozın Erkeş", "Közüyke", "Boz Körpeş-Qara Göz Ayım" və s. kimi müxtəlif adlarla adlandırılmışdır. Bu mətnlər nəzm, nəzm-nəsr və ya nəsr şəklindədir. Dastanın ən qədim variantı hesab olunan Altay variantını V. V. Radlov XII–XIII əsrlərə aid edir. "Kozı Körpeş və Bayan Sulu" bir çox zəngin motivləri ehtiva edir. Məsələn, sonsuzluq, hamilə maral (qurd), beşik kərtməsi, ad qoyma, qərhəmanın silahlarını alması, yaxşı və pis heyvanlar, formul sayları, cilddəyişmə, müxtəlif mükafatlar və cəzalar, köməkçi insanlar, hiylə, at, silah və geyim almaq, müxtəlif heyvanlarla söyləşmək, sehrbaz, yuxu, ölüb-dirilmə və s. "Türk dünyasının Romeo və Cülyettası" adlandırılan "Kozı Körpeş və Bayan Sulu" böyük bir məhəbbət dastanıdır. Bu dastana görə uşaqları olmayan iki bəy (xan) övladları dünyaya gələndə onları beşikkərtməsi edirlər. Uşaqlara Kozı və Bayan adını verirlər. Bir müddət keçəndən sonra Kozının atası ölür, Bayanın atası da verdiyi sözdən dönüb başqa bir yerə köçür.

Köç dastanı — Uyğur dastanı. == Dastanın məzmunu == Uyğurların yurdunda "Hulqun" adlı bir dağ vardı. Bu dağdan Tuşla və Sələngə adlı iki çay axardı. Bir gecə oradakı bir ağacın üzərinə göydən ilahi bir işıq düşdü. İki çay arasında yaşayan xalq bunu diqqətlə izlədi. Ağacın gövdəsində şişkinlik əmələ gəldi, ilahi işıq 9(doqquz) ay 10(on) gün şişkinlik üzərində durdu. Ağacın gövdəsi yarıldı və içində beş uşaq göründü. Bu ölkənin xalqı bu uşaqları böyütdü. Ən kiçikləri olan Buqun xan böyüyüncə xaqan oldu. Ölkə zəngin, xalq isə xoşbəxt oldu.

Rüstəm və Söhrab dastanı – Güney Azərbaycanda dastançı aşıqlardan aşıq Əziz Şəhnazi tərəfindən yaradılmış və uzun illər aşıqların repertuarında qorunub saxlanmışdır. Aşıq Əziz Şəhnazi Firdovsinin məşhur “Şahnamə” əsərindəki Rüstəm və Söhrabla bağlı tarixi rəvayətlərə uyğun müxəlif saz havaları üzərində yeni bir dastan yaratmışdır. Dastan Zal, Rüstəm, Zöhrab, Giv, Tus, Birzu və s. tarixi-əfsanəvi qəhrəmanların şücaətləri, eləcə də incə-lirik hisslərə dayanan məhəbbət motivləri üzərində qurulmuşdur. “Rüstəm və Zöhrab” epik mətn strukturunda dastançılıq ənənəsinə uyğun olaraq nəsr və nəzmin növbələşməsi üzərində qurulmuşdur. Mətnlərin nəsr hissəsində kommunikativ funksiyada hadisələr konkret qəhrəmanlara yönəldilir, müxtəlif şeir formalarındakı lirik nümunələrsə əsrin poetik tərəfini tamamlayır. Dastan baş pərdədə – “Yanıq Kərəmi” – “Kərəm gözəlləməsi”, “Qəmərcanı”, “Qürbəti”, açıq kökdə – “Osmanlı divanisi”, “Bayramı”, şah pərdədə – “İran düveytisi”, “Çoban bayatısı”, ruhani pərdədə olan “İncəgüllü”, “Gəraylı”, “Şah Xətai”, “Cəlili” –aşıq havaları üzərində söylənilmişdir. Aşıq Əziz Şəhnazi hələ sağlığındaykən “Rüstəm və Zöhrab” dastanını Aşıq Əziz Dəhliyə öyrətmişdir.

== Məzmun == 1949-1953-cü illərdə Bakı neftçiləri tərəfindən Xəzər dənizində neft yataqlarından istifadə olunması haqqında poetik hekayədir. Bu bədii-sənədli film nəinki Azərbaycan kinosunda, həm də bütünlükdə sovet sənədli kinematoqrafiyasının inkişafında görkəmli rol oynamışdır. Kino əsəri dünyada ilk dəfə dənizin dibindən neft çıxarmağa başlayan Bakı neftçilərinin əmək qəhrəmanlığından bəhs edir. Burada Neft daşlarının yaradılmasından, əmək qəhrəmanları Qurban Abbasov, Mixail Kaveroçkin və başqa neftçilərin hünərindən, ilk buruğun neft fontanı vurmasından, neftçilərin qəhrəmanlıq göstərərək buruqda baş verəcək fəlakətin-yanğının qarşısını almalarından danışılır. == Festivallar və mükafatlar == 1) 1960-cı ildə Rejissor Roman Karmen, operatorlar Cavanşir Məmmədov, Sergey Medınski filmə görə Lenin Mükafatı almışdır. == Film haqqında == 2008-ci ildə filmin ilk rəngli elektron nüsxəsi Rusiya arxivindən Dövlət Film Fonduna hədiyyə olunmuşdur. O vaxta qədər fondda filmin ağ-qara versiyası saxlanılırdı. == Filmin heyəti == === Film üzərində işləyənlər === Rejissor: Roman Karmen Ssenari müəllifi: İosif Osipov, İmran Qasımov, Roman Karmen Operator: Roman Karmen, Cavanşir Məmmədov, Arkadi Zenyavin, Sergey Medınski Bəstəkar: Qara Qarayev Səs operatoru: Ağahüseyn Kərimov İkinci rejissor: Məmməd Əlili Sualtı çəkilişlərin operatoru: F. Leontoviç Mahnıları ifa edən: Rəşid Behbudov === Filmdə iştirak edən === Rəşid Behbudov == Mənbə == Şəmsəddin Abbasov. "Sovet Azərbaycanının kinosu" //Kommunist. — 1958.- 29 avqust.