Поиск по словарям.

Verilənlər (ing. Data) – texniki vəsaitlərlə saxlanması, emal edilməsi və ötürülməsi üçün formal şəkildə təsvir olunan (kodlaşdırılan) məlumatdır. Verilənlər faktları, mətn, qrafik, müxtəlif şəkilləri, səsləri, analoq və ya rəqəm video-seqmentləri təsvir edirlər. Verilənlər sistemin informasiya istifadəçiləri tərəfindən istifadə olunan işlənməmiş materiallarıdır. Verilənlər termini latınca "datum" fakt sözündən yaranmışdır. Verilənlər ümumi halda ad, qiymət, tip və s. kimi struktur xarakteristikaları ilə təyin olunurlar. Verilənlər – mətn, rəqəm, zaman, pul, memo, OLE, məntiqi və s. tiplərə malik olurlar. == Terminologiya == “Verilənlər” anlayışı “informasiya” anlayışı ilə sıx bağlıdır.

İynəsiz mikrosxem daşıyıcısı (en. leadless chip carrier (LCC)) – mikrosxemlərin lövhələrdə quraşdırılması üsulu. İynəsiz mikrosxem daşıyıcısının lövhə ilə birləşmək üçün kontaktları olur, mikrosxem isə, sadəcə, yuvaya salınır. Kompüter istehsalçıları bu üsuldan istifadə edirlər, çünki bu üsul IBM və Compaq şirkətlərinin istifadə etdiyi millər sırası vasitəsilə bərkitmək üsulundan daha ucuzdur. == Ədəbiyyat == İsmayıl Calallı (Sadıqov), “İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti”, 2017, “Bakı” nəşriyyatı, 996 s.

Böyük verilənlər (ing. big data) — ənənəvi məlumat emalı proqramı ilə idarə oluna bilməyəcək qədər böyük və ya mürəkkəb verilənlər dəstləri. Çoxlu daxiletməsi (sətir) olan məlumatlar daha böyük statistik güc təklif edir, halbuki daha yüksək mürəkkəbliyə malik məlumatlar (daha çox atribut və ya sütun) daha yüksək yanlış aşkaretmə dərəcəsinə səbəb ola bilər. Rəsmi tərifin olmaması səbəbindən bəzən sərbəst şəkildə istifadə olunsa da, ən yaxşı şərh odur ki, o, yalnız kiçik miqdarda istifadə edildikdə dərk edilə bilməyən böyük bir məlumat toplusudur. Böyük verilənlərin təhlili ilə bağlı problemlərə məlumatların toplanması, saxlanması, təhlili, axtarış, paylaşma, ötürmə, vizuallaşdırma, sorğulama, yeniləmə, məlumat məxfiliyi və məlumat mənbələri daxildir. Böyük verilənlər əvvəlcə üç əsas anlayışla əlaqələndirildi: həcm, müxtəliflik və sürət. Böyük məlumatların təhlili seçmə zamanı çətinliklər yaradır və bu səbəbdən, əvvəlcə yalnız müşahidələrə və seçmələrə imkan verir. Beləliklə, dördüncü anlayış, doğruluq, məlumatların keyfiyyətinə və ya dərinliyinə aiddir. Böyük verilənlərin doğruluğu üçün ekspertizaya kifayət qədər sərmayə qoyulmadan, məlumatların həcmi və müxtəlifliyi təşkilatın böyük verilənlərdən dəyər yaratmaq və əldə etmək imkanlarını aşan xərclər və risklər yarada bilər. Böyük verilənlər termininin cari istifadəsi proqnozlaşdırıcı analitika, istifadəçi davranışının analitikası və ya böyük verilənlərdən dəyər çıxaran digər müəyyən qabaqcıl məlumat analitikası metodlarının istifadəsinə, nadir hallarda isə məlumat dəstinin müəyyən ölçüsünə aiddir.

Verilənlər bazası (VB), həmçinin məlumat bazası (MB) və ya databaza (ing. database, DB) — verilənlər bazası idarəetmə sistemindən istifadə etməklə elektron şəkildə saxlanılan və əldə edilən verilənlərin mütəşəkkil toplanması. Kiçik verilənlər bazaları fayl sistemində saxlanılılır, lakin böyük verilənlər bazaları kompüter klasterlərində və ya bulud yaddaşında yerləşdirilir. Verilənlər bazalarının dizaynı formal texnikaları və praktiki mülahizələri əhatə edir. Bura verilənlərin modelləşdirilməsi, məlumatların səmərəli təqdim edilməsi və saxlanması, sorğu dilləri, həssas məlumatların təhlükəsizliyi və məxfiliyi, həmçinin paylanmış hesablama məsələləri daxildir. Verilənlər bazası idarəetmə sistemi (DBMS) məlumatları özündə saxlamaq və təhlil etmək üçün son istifadəçilər, proqramlar və verilənlər bazası ilə qarşılıqlı əlaqədə olan proqramdır. DBMS proqramı əlavə olaraq verilənlər bazasını idarə etmək üçün nəzərdə tutulmuş əsas imkanları əhatə edir. Verilənlər bazası DBMS və əlaqəli proqramların hamısını ümumilikdə verilənlər bazası sistemi adlandırmaq olar. Çox vaxt "verilənlər bazası" termini hər hansı DBMS, verilənlər bazası sistemi və ya verilənlər bazası ilə əlaqəli proqrama aid edilir. İnformatiklər verilənlər bazası idarəetmə sistemlərini dəstəklədikləri verilənlər bazası modellərinə görə təsnif edirlər.

Verilənlər gölü — böyük həcmli verilənlərin toplanması və analizi üçün istifadə olunan metoddur. Verilənlər gölü ETL (Extract, Transform, Load) texnologiyaları vasitəsilə verilənlərin bazalar (verilənlər bazası) üzrə klasterləşdirilməsi və analiz olunmasını tələb edir.

Verilənlər köşkü (ing. Data Mart) – konkret funksional sahədə və ya təşkilatın hər hansı sahəsində analitik məsələlərin həllini təmin edən verilənlərin strukturunu əks etdirir. Verilənlər köşkünə təşkilatın konkret idarəedici sahələrində analitik məsələlərin informasiya təminatını yerinə yetirən kiçik VX kimi də baxmaq olar. Verilənlər köşkü müəyyən qrup istifadəçilər üçün nəzərdə tutulmuşdur. Buraya verilənlər aqreqatlaşdırılmış, müxtəlif ierarxiya səviyyələrinə görə konsolidasiya olunmuş halda VX-dən gətirilir. VK həm təşkilati, həm də texniki səbəkələrdən asılıdır: real təşkilatın informasiya strukturu, bir qayda olaraq çox mürəkkəbdir və rəhbərlik təşkilatda gedən prosesin mahiyyətini daha dərindən başa düşmək imkanına malik deyil; qərarların qəbuledilməsi texnologiyası mövcud texniki imkanlara yönəldilmişdir və çox çətinliklə dəyişdirilə bilir; təşkilatın sturukturunun bir hissəsinin dəyişdirilməsinin vacibliyi meydana çıxa bilər; layihə öz xərcini ödəməyə başlayınca, əhəmiyyətli investisiya tələb olunur; mövcud texniki bazanın əhəmiyyətli modifikasiyası tələb olunur; təşkilatın mütəxəssisləri tərəfindən yeni texnologiyaların və proqram məhsullarının mənimsənilməsi çox vaxt apara bilər; xəzinəni işləyib hazırlayanla gələcək istifadəçi arasında, işləyib hazırlanma mərhələsində qarşılıqlı fəaliyyəti yaratmaq çətin olur. Bütün bunlardan belə nəticə çıxır ki, korporativ xəzinənin işləyib hazırlanması və tətbiqi, təşkilatın fəaliyyəti və onun yeni texnologiyalara yönəldilməsi analizinə görə, çox güc tələb edir. VK xəzinənin işlənib hazırlanması və tətbiqini asanlaşdırmaq məqsədilə yaranmışdır. Hazırda VK dedikdə, təşkilatın fəaliyyətinin hər hansı bir istiqamətinə, məsələn, ehtiyatların hesablanmasına və ya digər sahələrə xidmət edən xüsusiləşmiş xəzinə başa düşülür. Konkret fəaliyyət sahəsində cəlb olunan əməkdaşların sayı da çox deyil (köşkə 10-15 nəfər xidmət etməlidir).

Verilənlər modeli – verilənlər bazalarının idarəolunması sisteminin (DATABASE MANAGEMENT SYSTEM, DBMS) dəstəklədiyi, abstrak struktur əmələ gətirən bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olan obyekt tiplərinin, deyimləri və tamlığı təmin edən qaydaların sistemi. Konkret DBMS tərəfindən dəstəklənən verilənlər modelindən asılı olaraq, relyasiyalı DBMS, şəbəkə DBMS sistemi və s. olur. Məsələn, relyasiyalı modeldə aşağıdakı tip obyektlər olur: əlaqələr (cədvəllər), atributlar (sütunlar) və domenlər (atributların mümkün olan qiymətləri). Deyimlər relyasiya cəbri vasitəsilə təyin olunur; bunlar SELECT, PROJECT və JOIN deyimləridir, tamlığı təmin edən qaydalar isə (bir az sadələşdirilmiş şəkildə) belədir: ilkin açarın qiymətinin heç bir komponenti boş ola bilməz; ilkin açarın bütün qiymətləri unikal olmalıdır; xarici açarın boş olmayan istənilən qiyməti ilkin açarın mövcud olan hər hansı qiymətinə uyğun olmalıdır. Ümumi halda, DBMS yalnız bir verilənlər modelini dəstəkləyir. == Ədəbiyyat == İsmayıl Calallı (Sadıqov), "İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti", 2017, "Bakı" nəşriyyatı, 996 s.

Verilənlər tipi (en. Data type), (ru. тип данных), (tr. veri türü) – proqramlaşdırmada: verilənlər yığınının mümkün qiymətlərinin diapazonunu, bu qiymətlər üzərində aparıla bilən əməliyyatları və bu qiymətlərin yaddaşda saxlanması qaydasını müəyyənləşdirən xarakteristikası. Kompüter verilənlərlə, onların tiplərinə uyğun olaraq manipulyasiya edir. Məsələn, sürüşkən nöqtəli verilənlərin qiyməti tam ədədi tipli verilənlərin qiymətindən fərqli qaydada təsvir və emal edilir. Verilənlər tipi anlayışı verilənlərlə manipulyasiyanı daha mücərrəd proses edir və onların əsasında verilənlərin ikilik təqdimolunmasının durduğunu gizlədir. Verilənlər tipi anlayışı, demək olar ki, bütün səviyyəli dillərdə var; belə tiplərə misal olaraq tam ədədləri, sürüşkən nöqtəli ədədləri, simvolları, Bul verilənlərini, göstəriciləri göstərmək olar. Verilənlər tiplərinin emalı ilə bağlı problemlərin işlənməsi qaydası dilin əsas xarakteristikalarından biridir. == Ədəbiyyat == İsmayıl Calallı (Sadıqov), “İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti”, 2017, “Bakı” nəşriyyatı, 996 s.

Verilənlər xəzinəsi (en. Data Warehouse) – idarəedici qərarların qəbul edilməsi prosesini dəstəkləyən, sahə təmayüllü, zamandan asılı olub, dəyişməyən və istiqamətləndirici verilənlər yığımıdır. == Ümumi məlumat == İlk dəfə 1988-ci ildə Devlin və Merfi tərəfindən yazılmış məqalədə VX haqqında danışılmışdır. VX konsepsiyasının ilk müəlliflərindən biri B. İnmon 1992-ci ildə VX-ni belə təsvir etmişdir: Verilənlər xəzinəsi (VX) konsepsiyasının predmetini verilənlər təşkil edir. Verilənlərin emalı sistemlərinin (VES) məhsulu sayılan verilənlər digər istehsalat məhsulları kimi müəyyən xüsusiyyətə və xarakteristikaya malikdirlər: yararlılıq müddətinə, saxlandığı yerə, bazar qiymətinə, ötürülmə qabiliyyətinə, düzəlişi qəbul etmək xüsusiyyətinə və s. Bu cəhətləri nəzərə almaqla demək olar ki, VX konsepsiyası verilənlərin analizi konsepsiyası deyil, verilənlərin analiz üçün hazırlanması konsepsiyasıdır. == VX-nin arxitekturası == VX-nin arxitekturasını qurarkən informasiya sistemlərinin arxitekturasını təyin edən mövcud sənədlərin öyrənilməsindən başlamaq lazımdır. Bu sənədlərə təşkilatlardakı informasiya texnologiyalarının (İT) inkişafının general planı da daxildir. VX-nin təşkilatın İT-nin infrastrukturuna inteqrasiya olunması vacib olduğundan VX yaradarkən informasiya sistemlərinin və ya İT-nın inkişafının general planına əsaslanmaq lazımdır. Operativ sistemlərdə (OLTP) verilənləri analiz etmək çox çətindir.

Verilənlər cənnəti — korporativ cənnət və ya vergi cənnəti kimi, fasiləsiz və ya tənzimlənməyən məlumat üçün sığınacaq. Verilənlər cənnətləri məlumatı sərbəst saxlayan və hətta onun məzmununu və əlaqəli məlumatları qoruyan kompüter şəbəkəsi anlayışına uyğun hüquqi mühitə malik yerlərdir. Onlar üç kateqoriyaya uyğun gəlir: zəif informasiya sistemi tətbiqi və ekstradisiya qanunlarına malik fiziki ərazi, məlumatların qəsdən güclü mühafizəsi olan fiziki ərazi və hər hansı hüquqi qüvvədən asılı olmayaraq texniki vasitələrlə (şifrələmə kimi) məlumatların təhlükəsizliyini təmin etmək üçün nəzərdə tutulmuş virtual domenlər. == Məqsədləri == Məlumat cənnətlərinin yaradılmasının səbəbləri arasında internet senzurasının tətbiq olunduğu ölkələrdə istifadəçilər üçün siyasi ifadə azadlığına çıxış daxildir. Digər səbəblərə aşağıdakılar aid edilə bilər: DMCA kimi qanunları pozan proqram təminatı, verilənlər və ya nitq paylanması Müəllif hüquqlarının pozulması İnformasiya məxfiliyi qanunlarından yayınma Onlayn qumar Pornoqrafiya Kibercinayətkarlıq == Tarixi == Britaniya hökumətinin Verilənlərin Mühafizəsi Komitəsinin 1978-ci il hesabatında müxtəlif ölkələrdəki fərqli məxfilik standartlarının şəxsi məlumatların mühafizəsi zəif olan ölkələrə ötürülməsinə səbəb olacağından narahatlıq ifadə edilmişdir. Odur ki, Britaniyanın "verilənlər cənnətinə" çevriləcəyindən qorxulurdu. Həmçinin, 1978-ci ildə Adrian Norman geniş spektrli məlumat cənnəti xidmətləri göstərən şirkətin yaradılmasının məqsədəuyğunluğu ilə bağlı "Project Goldfish" adlı saxta konsaltinq tədqiqatını nəşr etdi. Elmi-fantastika yazıçısı Vilyam Gibson bu termini "Sıfırıncı qraf" və "Mona Liza Overdrayv" romanlarında, Brüs Sterlinq də "Şəbəkədəki adalar"da bu termindən istifadə etmişdir.

Verilənlər elmi (Data Science) informasiyanın alınması üsullarına sahib olmaqdır. “Data science” termin kimi ilk dəfə 1960-cı illərdə kompüter elmlərinin pionerlərindən sayılan Peter Naur tərəfindən “Datalogy, the science of data and of data processes and its place in education” adlı məruzəsində səsləndirilmiş , fənn kimi isə keçən əsrin 60-cı illərindən formalaşmağa başlamışdır. Bu 1966-cı ildə Elm və Texnika üçün Məlumat Komitəsinin (CODATA – International Council for science: Committee on Data for Science and Technology) təsis edilməsinə təsadüf edir . 1974-cü ildə Peter Naur “Concise Survey of Computer Methods in Sweden and the United States” kitabında verilənlərin müasir emal metodlarının icmalını vermiş və verilənlər haqqında elmi rəqəmsal verilənlərin həyat dövrünü (yarandığı andan başqa bilik sahələrinə təqdim olunmaq üçün edilən dəyişikliklərə qədər) öyrənən bir fənn kimi təyin etmişdir. Ancaq, termin 1990-cı illərdə geniş istifadə olunmağa başlamış və 2000-ci illərin əvvəllərindən hamı tərəfindən qəbul edilmişdir. 2001-ci ildə Purdue Universitetinin professoru, statistika, verilənlərin vizuallaşdırılması, maşın təlimi sahəsində tanınmış mütəxəssis Uilyam Klivlend (William S. Cleveland) statistik tədqiqatların texniki aspektlərinin inkişaf planı (Data Science: An Action Plan for Expanding the Technical Areas of the Field of Statistics) adlı tədqiqatında diqqəti “data science” fənninin tədrisi məsələsinə yönəltmişdir . O, planda “data science”-i ayrıca akademik fənn kimi irəli sürmüşdür. Bu da “data scientist” adlanan kadrların hazırlanmasına marağı stimullaşdırmışdır. Təsadüfi deyildir ki, təxminən əmin vaxtdan da CODATA-nın “Data Science Journal”-ı (2002-ci ildən) nəşr olunmağa başlanmışdır. == Xarakteristikaları == Verilənlər elmi ənənəvi informatikadan başlayaraq riyaziyyata qədər müxtəlif sahələr üzrə bacarıq və vərdiş tələb edir.

Verilənlər idarəçiliyi — makro səviyyədə siyasi anlayış olan, beynəlxalq münasibətlərin və internet idarəçiliyinin bir hissəsini təşkil edən, mikro səviyyədə isə verilənlərin idarəedilməsi konsepsiyasına aid edilən və korporativ verilənlərin idarə edilməsinin bir hissəsini təşkil edən termin. == Makro səviyyədə == Makro səviyyədə verilənlər idarəçiliyi ölkələr tərəfindən sərhədlərarası verilənlər axınının idarə edilməsinə aid edilir və buna görə də daha dəqiq şəkildə beynəlxalq verilənlər idarəçiliyi adlanır. Bu yeni sahə "müxtəlif tipli verilənləri tənzimləyən normalar, prinsiplər və qaydalar"dan ibarətdir. Araşdırma təşkilatları tərəfindən yaradılan və məqsədi verilənlərə giriş imkanı vermək olan bir neçə beynəlxalq qrup var. Verilənlərin mübadiləsinə imkan verən bu qruplar, nəticə etibarilə, verilənlərin necə istifadə olunacağına qərar verən lokal və beynəlxalq hüquqi şərhlərə məruz qalırlar. Bununla belə, 2023-cü ildən etibarən verilənlərin qorunmasına xüsusi diqqət yetirən beynəlxalq qanunlar və ya müqavilələr yoxdur. == Mikro səviyyədə == Verilənlər idarəçiliyi mikro səviyyədə fərdi şirkətə fokuslanır. Burada verilənlər idarəçiliyi təşkilata məlumatların tam həyat dövrü ərzində yüksək verilən keyfiyyətinin mövcud olmasını təmin edən və biznes məqsədlərini dəstəkləyən verilənlər nəzarətinin həyata keçirilməsinə imkan yaradan verilənlərin idarəedilməsi konsepsiyasıdır. Verilənlər idarəçiliyinin əsas diqqət mərkəzində olan sahələrə əlçatanlıq, istifadəyə yararlılıq, ardıcıllıq, verilənlər bütövlüyü, verilənlər təhlükəsizliyi və standartlara uyğunluq daxildir. Şirkətlər öz məlumatlarına nəzarəti ələ keçirmək istədikləri və ya tələb olduğu halda işçilərini səlahiyyətləndirir, prosesləri qurur və bunu etmək üçün texnologiyadan kömək alırlar.

Verilənlər savadlılığı və ya data savadlılığı — verilənləri məlumat kimi oxumaq, anlamaq, yaratmaq və ötürmək bacarığı. Ümumi anlayış olaraq savadlılığa oxşar şəkildə məlumat savadlılığı da verilənlərlə işləmək bacarığına diqqət yetirir. Lakin bu, mətni oxumaq qabiliyyətinə bənzəmir, çünki məlumatların oxunması və anlaşılması ilə bağlı müəyyən bacarıqlar tələb olunur. == Zəmin == Verilənlərin toplanması və verilənlərin mübadiləsi adi hala çevrildikcə, verilənlərin təhlili və böyük verilənlər xəbərlərdə, biznesdə, hökumətdə və cəmiyyətdə ümumi ideyalara çevrildikcə, tələbələr, vətəndaşlar və oxucular üçün müəyyən məlumat savadına malik olmaq getdikcə daha vacib olur. Bu anlayış, adətən avtomatlaşdırılmış vasitələrlə məlumatların təhlili, nəticələrin təfsiri və tətbiqi ilə məşğul olan verilənlər elmi ilə əlaqələndirilir. Məlumat savadlılığı statistik savadlılıqdan fərqlənir, çünki o, məlumatların nə demək olduğunu başa düşməyi, o cümlədən qrafikləri və diaqramları oxumaq və məlumatlardan nəticə çıxarmaq qabiliyyətini əhatə edir. Statistik savadlılıq isə qrafiklər, cədvəllər, bəyanatlar, sorğular və tədqiqatlar kimi "gündəlik mediada ümumi statistikanı oxumaq və şərh etmək bacarığını" ifadə edir. == Kitabxanaların rolu == Verilənləri tapmaq və istifadə etmək üçün bələdçi rolunda çıxış edən kitabxanaçılar tələbələr və tədqiqatçılar üçün verilənlər savadlılığı üzrə seminarlara rəhbərlik edir. Onlar həmçinin, öz məlumat savadlılıq bacarıqlarını inkişaf etdirmək üzərində işləyirlər. Müəssisələr və fənlər üzrə kitabxananın tədris proqramlarında uyğunlaşdırıla bilən ümumi istinad çərçivəsi kimi istifadə edilə bilən bir sıra əsas səlahiyyətlər və məzmunlar təklif edilmişdir.

Verilənlər suverenliyi və ya data suverenliyi —məlumatların toplandığı ölkənin qanunlarına və idarəetmə strukturlarına tabe olması fikri. Verilənlərin suverenliyi anlayışı məlumat təhlükəsizliyi, bulud hesablamaları, şəbəkə suverenliyi və texnoloji suverenliklə sıx bağlıdır. Qeyri-müəyyən şəkildə müəyyən edilən və siyasətin formalaşmasında çətir termini kimi istifadə oluna bilən texnoloji suverenlikdən fərqli olaraq, verilənlər suverenliyi verilənlərin özünü əhatə edən suallara aid edilir. Verilənlərin bir ölkə daxilində qanunlara və idarəetmə strukturlarına tabe olması fikri kimi verilənlərin suverenliyi adətən iki şəkildə müzakirə olunur: Yerli qruplara və postkolonial dövlətlərindən yerli muxtariyyətə münasibətdə və ya transmilli məlumat axınına münasibətdə. Bulud hesablamasının yüksəlişi ilə bir çox ölkələr məlumatların suverenliyinin ölçülərini əks etdirən məlumatların idarə edilməsi və saxlanması ilə bağlı müxtəlif qanunlar qəbul etmişdilər. 100-dən çox ölkədə verilənlərin suverenliyi ilə bağlı qanunlar mövcuddur. Öz-özünə suveren şəxsiyyət ilə fərdi şəxsiyyət sahibləri öz etimadnamələrini tam yarada və idarə edə bilərlər, baxmayaraq ki, bir ölkə hələ də bu paradiqmada rəqəmsal şəxsiyyət verə bilər. == Yerli kontekst == Kanada, Yeni Zelandiya, Avstraliya və Amerika Birləşmiş Ştatlarının yerli xalqları üçün yerlilərin verilənlərinin suverenliyi ilə bağlı müzakirələr hazırda davam edir. Verilənlərin suverenliyi yerli xalqlar və fəallar tərəfindən özünüidarə strukturlarının əsas hissəsi və bütövlükdə yerlilərin suverenliyinin mühüm sütunu kimi qəbul edilir. Verilənlərin dekolonizasiyasını müdafiə edən fəallar yerli insanlara "onların arasında kimin sayılacağını müəyyənləşdirmək" üçün güc vermək və "yerli insanların maraqlarını, dəyərlərini və prioritetlərini" daha yaxşı əks etdirə biləcək bir yol kimi görür.

Məlumat təhlükəsizliyi (ing. Data security), verilənlər bazasında olanlar kimi rəqəmsal məlumatları dağıdıcı qüvvələrdən və icazəsiz istifadəçilərin, məsələn kiberhücum və ya məlumatların pozulması kimi arzuolunmaz hərəkətlərdən qorumaq deməkdir. == Texnologiyalar == === Disk şifrələmə === Disk şifrələməsi, sərt diskdə məlumatları şifrələyən şifrələmə texnologiyasına aiddir. Disk şifrələməsi, adətən hər iki proqramda və ya aparatda meydana gəlir. Disk şifrələməsi çox vaxt uçuşda şifrələmə (OTFE) və ya şəffaf şifrələmə adlanır. === Verilənləri qorumaq üçün proqram təminatına əsaslanan mexanizm === Proqram təminatına əsaslanan təhlükəsizlik həlləri məlumatı oğurluqdan qorumaq üçün şifrələyir. Bununla birlikdə, zərərli bir proqram və ya bir hacker, məlumatı unudulmaz hala gətirmək üçün sistemi korlaya bilər. Tətbiqə əsaslanan təhlükəsizlik həlləri, məlumatların oxunmasına və yazılmasının qarşısını alır, buna görə dəyişdirilmədən və icazəsiz girişdən çox güclü qorunma təklif edir. === Yedəkləmə === Yedəklənmiş məlumatların başqa bir mənbədən alınacağını təmin etmək üçün istifadə olunur. Bir çox sənayedə hər hansı bir məlumatın ehtiyat nüsxəsini saxlamaq vacib hesab olunur və istifadəçi üçün vacib olan hər hansı bir fayl üçün bu proses tövsiyə olunur.

Soyuq verilənlər (ing. cold data) — kompüter yaddaşında nadir hallarda əldə edilən verilənlər. Soyuq verilənlər tez-tez əldə edilən verilənlər olan isti verilənlərin əksidir. Müəyyən təriflər bu cür verilənləri 31 gün əvvəl əldə edilmiş verilənlər kimi təsvir etmişdir. IBM-nin meyarlarında qeyd edilmişdir ki, bu, minimum 90 gün əvvəl əldə edilmiş verilənlərə uyğun gəlir. Saxlama xərclərini optimallaşdırmaq üçün soyuq verilənlər aşağı performanslı və daha ucuz saxlama mühitində saxlanıla bilər. Məsələn, SSD-lər isti məlumatların saxlanması üçün istifadə oluna bilər, soyuq verilənlər isə sərt disklərə, optik disklərə, lentlərə köçürülə və ya bulud yaddaşına köçürülə bilər. İyerarxik yaddaş menecmenti (HSM) verilənlərin idarə edilməsi məqsədləri üçün istifadə olunur. Əsasən, "qaynar" kimi təsnif edilən məlumatlar SSD saxlama mühitlərinə ayrılır. Sonradan, verilənlərin aktivliyi zaman keçdikcə azaldıqca, onlar adi sabit disklərə (HDD) keçirlər.

Verilənlər mədəniyyəti — həm dövlət, həm də özəl sektorda sosial təcrübə prosesində müəyyən edilmiş prinsip. Bu, bütün işçi heyətindən və qərar qəbul edən şəxslərdən konkret sahədə təcrübə əsasında şirkətin inkişafına rəhbərlik etmək əvəzinə, mövcud verilənlərin çatdırdığı informasiyaya diqqət yetirməyi və bu nəticələrə uyğun qərarlar və dəyişikliklər etməyi tələb edir. Bu verilənlər bunlarla məhdudlaşmır, bazarda ümumi iqtisadi və ya sosial tendensiyalar, məhsulların satış həcmi və hətta onların səmərəliliyinə və məhsuldarlığına işarə edən işçilərin performansını da əhatə edir. Biznes sahəsinə baxmayaraq, verilənlər mədəniyyəti informasiya istehsalı prosesinə və ağıllı şəhər proqramları kimi gündəlik istifadənin məlumat təcrübələrinə təsir etmək üçün şəhərsalma layihələri kimi sosial infrastruktur sistemində də tətbiq olunur. Ümumiyyətlə, verilənlər mədəniyyətini qurmaq üçün şöbələr və təşkilatlar verilənlərin özünü büruzə verməsinə icazə verməlidirlər və statistika menecmentinə etibar etməlidirlər. Verilənlərə əsaslanan bir qurum kimi uğurlu olmaq təşkilatda iştirak edən bütün işçilərin fəal iştirakını tələb edir, buna görə də məlumatlara açıq çıxış prosesdə əhəmiyyətlidir. == Komponentlər və rollar == === İştirakçılar === İştirakçılar həm məlumat istehsalçıları, həm də təsirli dəyişikliklər edərək məlumat mədəniyyətinə töhfə verə biləcək insanlardır. Müəyyən bir qurumda məlumat mədəniyyətinin qurulması prosesində müxtəlif səviyyələrdə olan işçilərin hamısı öz işlərini nisbi statistika ilə təsvir etmək bacarığı əldə etməlidirlər. Buraya onların işlərinin məqsədi, konkret tapşırığın məqsədi və verilənlərlə göstərilən problemlərə uyğun olaraq həll yolları daxildir, lakin bununla məhdudlaşmır. Həmçinin, iştirakçılara rəhbərlik etdikləri bölmə daxilində qərarlar qəbul etmək və yeniliklər sayəsində baş verən dəyişiklikləri təcrübədən keçirmək imkanı verilir.

Qalaq informatika elmində — xüsusi şərtlərl çərçivəsində təşkil olunmuş ağac şəkilli verilənlər strukturuna deyilir. Gündəlik həyatımızda biz qalaq olaraq bir-birinə dirənərək konus və ya piramida formasında structur yaradan cisimlər (adətən eyni tipli) yığınına deyirik. Dilimizdə "tongal qalamaq" ifadəsi də yandırılacaq cisimlərin əvvəlcə qalaq şəklində yığılması ilə bağlıdır. Qalaq verilənlər strukturunun da forması qalağı xatırlatdığı üçün bu cür adlandırılıb. Qalağı digər ağaclardan fərqləndirən əsas əlaməti onun həmişə tam və ya tama yaxın olmasıdır, yəni onun çiyinləri kötükdən yarpağa qədər mümkün qədər bərabər hündürlükdə olmalıdır. Ancaq son səviyyə tam olmaya bilər, bu zaman isə son səviyyənin mövcud qovşaqları ağacın mümkün qədər sol yarpaqlarını təşkil etməlidir. Bu isə bir səviyyə tam doldurulmayanadək, növbəti səviyyəyə keçilməməklə təmin edilir. Bu tələblər bir tərəfdən ağacın mümkün olan ən kiçik hündürlüyünü təmin edir, belə ki, N sayda qovşaqdan ibarət ağacın hündürlüyü həmişə O ( l o g N ) {\displaystyle O(log\ N)} olur, digər tərəfədən isə qalağı xətti (bir ölçülü) massivdə yerləşdirməyə imkan verir. Qalaq strukturuna olan digər tələb, onun kiçik (min) və ya böyük (max) qalaq olmasından asılı olaraq, qovşağın hər bir törəməsinin özündən böyük ya bərabər və yaxud kiçik ya bərabər olmasıdır. Kiçik qalaq halında bu kötüyün ən kiçik, böyük qalaq halında isə ən böyük element olmasını təmin edir.

Relyasiyalı verilənlər bazası – verilənlər bazasının və verilənlər bazasının idarəolunması sisteminin elə növüdür ki, informasiya cədvəllərə yazılıb, cədvəldə verilənlərin axtarışı üçün isə başqa cədvəlin sütunlarındakı verilənlərdən istifadə olunur. Relyasiyalı verilənlər bazasında cədvəllərin sıraları yazılar (ayrıca element haqqında informasiya toplusu), sütunlar isə sahələrdir (yazının ayrı-ayrı atributları). Axtarış zamanı relyasiyalı verilənlər bazası bir cədvəlin sahəsinin informasiyasını başqa cədvəlin uyğun sahəsində olan informasiya ilə əlaqələndirir və nəticədə hər iki cədvəlin sorulan verilənlərinin kombinasiyasından ibarət üçüncü cədvəl yaranır. Məsələn, bir cədvəldə VƏZIFƏ, SOYAD, AD, STAJ sahələri, başqasında isə ŞÖBƏ, VƏZIFƏ və ƏMƏK HAQQI sahələri varsa, relyasiyalı baza hər iki VƏZIFƏ sahəsini elə əlaqələndirə bilər ki, müəyyən stajı olan bütün işçiləri, yaxud müəyyən tarixdən sonra işə qəbul olunmuş işçilər olan şöbələri tapmaq mümkün olsun. Başqa sözlə, relyasiyalı verilənlər bazası bir cədvəldəki informasiyanı başqa cədvəldəki informasiya ilə əlaqələndirmək üçün iki cədvəldəki uzlaşan qiymətlərdən istifadə edir. Bax: RDBMS. == Ədəbiyyat == İsmayıl Calallı (Sadıqov), “İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti”, 2017, “Bakı” nəşriyyatı, 996 s.

Verilənlər Bazası Marketinqi — məhsul və ya xidməti tanıtmaq üçün fərdiləşdirilmiş kommunikasiyalar yaratmaq üçün müştərilərin və ya potensial müştərilərin məlumat bazalarından istifadə edən birbaşa marketinq forması. Birbaşa marketinq və verilənlər bazası marketinqi arasındakı fərqlər məlumatların təhlilinə müxtəlif yanaşmalardadır. Verilənlər bazası marketinqi müştərilərin davranış modellərini inkişaf etdirmək üçün statistik metodların istifadəsinə diqqət yetirir, daha sonra ünsiyyət üçün müştərilərin seçimində istifadə olunur. Nəticədə, bu məkanda marketoloqlar informasiya anbarlarının aktiv istifadəçilərinə çevrilirlər, çünki istehlakçılar haqqında daha çox məlumatın olması daha dəqiq model yaratmaq ehtimalını əhəmiyyətli dərəcədə artırır. Marketinq məlumat bazalarının iki əsas növü var: 1) Müştəri verilənlər bazası (B2C) və 2) Korporativ verilənlər bazası (B2B). Müştəri bazaları məhsulu birbaşa istehlakçıya satan şirkətlər tərəfindən, yəni Business Customer (B2C) modelindən istifadə edilir. Korporativ verilənlər bazaları çox vaxt daha çox məlumat ehtiva edir. Bunun səbəbi müştəri məlumat bazalarını tərtib edərkən marketoloqların qarşılaşdıqları fərdi məlumatların qorunması qanunları şəklində maneələrin olmamasıdır. Verilənlər bazasına adətən ad, ünvan, daxili satış əməliyyatlarının tarixi, çatdırılma xidmətləri və ya digər şirkətlərdən alınmış müştəri siyahıları daxildir. Belə siyahıların mənbələri xeyriyyə proqramlarının iştirakçılarının profilləri, sınaq məhsulları üçün müraciətlər, müsabiqələr, zəmanət kuponları, xəbərlərə abunə formaları və kredit ərizə formalarıdır.

Verilənlər bazasının administratoru – verilənlər bazasına cavabdeh olan şəxs və ya şəxslər qrupu. Adətən, verilənlər bazasının administratorunun vəzifələri sırasına verilənlər bazasının informasiya tərkibinin müəyyənləşdirilməsi, verilənlərin saxlanmasının daxili strukturunu və onlara erişmənin strategiyasının müəyyənləşdirilməsi, verilənlərin qorunmasının və onların tamlığının təmin edilməsi, verilənlər bazasının səmərəliliyinə nazarət edilməsi və istifadəçilərin tələblərinə cavab verilməsi daxil olur. == Ədəbiyyat == İsmayıl Calallı (Sadıqov), “İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti”, 2017, “Bakı” nəşriyyatı, 996 s.

Şəbəkə verilənlər bazası (ing. network database) – yazıları bir neçə yolla quraşdırıla (bir-birilə əlaqələnə) bilən verilənlər bazası növü. Şəbəkə verilənlər bazasında, iyerarxik verilənlər bazasında olduğu kimi, bir yazıdan başqasına marşrut olur, ancaq onun strukturu o qədər də sərt olmur: hər hansı ayrıca yazı bir neçə başqa yazını göstərə bilər və ona bir neçə yazı istinad edə bilər. Şəbəkə verilənlər bazası faktiki olaraq istənilən iki yazı arasında çoxlu maşrutların olmasına imkan verir, iyerarxik verilənlər bazasında isə yalnız bir marşrut ola bilər. == Ədəbiyyat == İsmayıl Calallı (Sadıqov), “İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti”, 2017, “Bakı” nəşriyyatı, 996 s.

İntellektual veilənlər bazası (ing. intelligent database, rus. интеллектуальная база данных, türk. akıllı veritabanı) – sərbəst müəyyən olunmuş və birmənalı olmayan termin; adətən, informasiyanı məntiqi, təbii və əlverişli üsullarla emal edən verilənlər bazalarının idarəolunması sistemlərini təsvir etmək üçün istifadə olunur. Bundan başqa, intellektual verilənlər bazasında axtarış təkcə ənənəvi üsullarla deyil, həm də qabaqcadan göstərilmiş qaydaların, əlaqələrin və hətta verilənlərin təhlilinin köməyilə aparılır. İntellektual verilənlər bazalarına ekspert sistemləri, hipermedia və hipermətn sistemləri, eləcə də informasiyanın interaktiv seçilməsi vasitələri aiddir. == Ədəbiyyat == İsmayıl Calallı (Sadıqov), "İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti", 2017, "Bakı" nəşriyyatı, 996 s.

Onlayn verilənlər bazası, onlayn məlumat bazası, onlayn informasiya bazası və ya onlayn databaza — fərdi kompüterdə və ya ona əlavə edilmiş yaddaşda (məsələn, CD kimi) lokal formada saxlanılandan fərqli olaraq, lokal şəbəkədən və ya internetdən əldə edilə bilən verilənlər bazası. Onlayn verilənlər bazaları veb-saytlarda yerləşdirilir, veb-brauzer vasitəsilə əldə edilə bilən xidmət məhsulları kimi proqram təminatı kimi təqdim edilir. Onlar pulsuz ola bilər və ya aylıq abunəlik sistemi kimi ödəniş tələb edə bilər. Bəziləri birgə redaktə və e-poçt bildirişi kimi təkmilləşdirilmiş funksiyalara malikdir. == Bulud verilənlər bazası == Bulud verilənlər bazası lokal yox, internet üzərindən işlədilən və əldə edilən verilənlər bazasıdır. Beləliklə, müştəri verilənlər bazasını bir yerdə saxlamaq əvəzinə, hansısa biznes onun bütün departamentlərinin və ya bölmələrinin ona daxil ola bilməsi və yeniləməsi üçün onun internetdə yerləşdirilməsini seçə bilər. Əksər verilənlər bazası xidmətləri son istifadəçinin verilənlər bazası nümunələrini təminvə konfiqurasiya etmək üçün istifadə edə biləcəyi veb əsaslı konsollar təklif edir. == İstinadlar == == Əlavə ədəbiyyat == Robert J Muller. Productive Objects: An Applied Software Project Management Framework. Morgan Kaufmann Publishers.

Sosial verilənlər inqilabı — 2000-ci illərin əvvəllərində sosial şəbəkələrin yüksəlişi ilə mümkün olan insan kommunikasiyası modellərinin şəxsi verilənlər mübadiləsinin artmasına və bununla bağlı təsirlərinə doğru dəyişməsi hadisəsi. Bu fenomen görünməmiş miqdarda ictimai məlumatların toplanması ilə nəticələnmişdir. == İstifadəsi == Bu böyük və adətən yenilənən verilənlər mənbəyi sosial elmlər üçün yeni bir elmi alət növü kimi təsvir edilmişdir. Bir neçə müstəqil tədqiqatçı sosial məlumatlardan işsizlik, qrip epidemiyaları, bütün əhalinin əhval-ruhiyyəsi, səyahət xərcləri və siyasi fikirlər kimi tendensiyaları hökumət hesabatlarında mövcud olan standartdan daha sürətli, daha dəqiq və daha ucuz bir şəkildə müəyyən etmək və proqnozlaşdırmaq üçün istifadə etmişdir. Sosial verilənlər fərdlərin bilərəkdən və könüllü olaraq paylaşdıqları verilənlərə aiddir. Xərclər və əlavə məsrəflər əvvəllər bu yarı-ictimai ünsiyyət formasını qeyri-mümkün etmiş, lakin 2004-2010-cu illərdə sosial şəbəkə texnologiyasındakı irəliləyişlər daha geniş paylaşma konsepsiyalarını mümkün etmişdir. İstifadəçilərin paylaşdığı məlumat növlərinə geolokasiya, tibbi məlumatlar, tanışlıq seçimləri, açıq fikirlər, maraqlı xəbər məqalələri və s. daxildir. Sosial məlumat inqilabı təkcə "Amazon.com"dakı kimi yeni biznes modellərinə deyil, həm də dövlət siyasəti və beynəlxalq inkişaf üçün qərarların qəbulunu təkmilləşdirmək üçün geniş imkanlar təqdim edir. Böyük miqdarda sosial məlumatların təhlili hesablama sosial elm sahəsinə gətirib çıxarır.

Daşıyıcı kanart, kanart tipli təyyarələrdə daşıma vəzifəsini əsas qanadla birgə yerinə yetirən kanartlara verilən addır. Tandem təyyarələrdən fərqi kanart sahəsinin tandem təyyarələr ilə müqayisədə əsas qanad sahəsindən daha kiçik olmasıdır. Daşıyıcı kanartlar ya simmetrik bir qanad profilinə, ya da qarmaqlı qanad profili konfiqurasiyasına malikdirlər. Daşıyıcı kanartın istifadəsinin üstünlüyü, qaldırıcı qüvvənin kvadratına mütənasib olan induksiyalı sürüklənmənin, daşınmanın kanart və qanadlar arasında bölüşdürülərək azaldılmasıdır.

Daşıyıcı qüvvə, axışqanlar mexanikasında bir aerofoil boyunca axışqanın əmələ gətirdiyi səthi qüvvələrin nəticəsidir. Daşıma qüvvəsi, bir flüid daxilində yer alan cismə flüid tərəfindən tətbiq edilən bütün hidromexanika qüvvələrinin cəmidir. Bu qüvvənin istiqaməti flüidin daxilindəki cismin hərəkət xəttinə doğru düz bucaq yaradır.

Daşıyıcı raket (ing. carrier rocket) - Yer səthindən kosmosa, adətən, Yerin orbitinə və ondan uzağa yük daşıması üçün istifadə olunan raket. == Yükünə görə == NASA daşıyıcı raketləri Dünya orbitindən daşıdığı yük qabiliyyətinə görə aşağıdakı kimi təsnifatlandırmışdır: Kiçik daşıyıcı raket: < 2,000 kiloqram (4,400 funt) - misal üçün Vega Orta daşıyıcı raket: 2,000 to 20,000 kiloqram (4,400 to 44,100 funt) - misal üçün Soyuz ST Ağır daşıyıcı raket: > 20,000 to 50,000 kiloqram (44,000 to 110,000 funt) - misal üçün Ariane 5 Çox ağır daşıyıcı raket: > 50,000 kiloqram (110,000 funt) - misal üçün Saturn V == İstinadlar == == Xarici keçidlər == S. A. Kamal, A. Mirza: The Multi-Stage-Q System and the Inverse-Q System for Possible application in SLV, Proc. IBCAST 2005, Volume 3, Control and Simulation, Edited by Hussain SI, Munir A, Kiyani J, Samar R, Khan MA, National Center for Physics, Bhurban, KP, Pakistan, 2006, pp 27–33 Free Full Text S. A. Kamal: Incorporating Cross-Range Error in the Lambert Scheme, Proc. 10th National Aeronautical Conf., Edited by Sheikh SR, Khan AM, Pakistan Air Force Academy, Risalpur, KP, Pakistan, 2006, pp 255–263 Free Full Text S. A. Kamal: The Multi-Stage-Lambert Scheme for Steering a Satellite-Launch Vehicle, Proc. 12th IEEE INMIC, Edited by Anis MK, Khan MK, Zaidi SJH, Bahria Univ., Karachi, Pakistan, 2008, pp 294–300 (invited paper) Free Full Text S. A. Kamal: Incompleteness of Cross-Product Steering and a Mathematical Formulation of Extended-Cross-Product Steering, Proc. IBCAST 2002, Volume 1, Advanced Materials, Computational Fluid Dynamics and Control Engineering, Edited by Hoorani HR, Munir A, Samar R, Zahir S, National Center for Physics, Bhurban, KP, Pakistan, 2003, pp 167–177 Free Full Text S. A. Kamal: Dot-Product Steering: A New Control Law for Satellites and Spacecrafts [sic], Proc. IBCAST 2002, Volume 1, Advanced Materials, Computational Fluid Dynamics and Control Engineering, Edited by Hoorani HR, Munir A, Samar R, Zahir S, National Center for Physics, Bhurban, KP, Pakistan, 2003, pp 178–184 Free Full Text S. A. Kamal: Ellipse-Orientation Steering: A Control Law for Spacecrafts [sic] and Satellite-Launch Vehicles, Space Science and the Challenges of the twenty-First Century, ISPA-SUPARCO Collaborative Seminar, Univ.

Daşıyıcı tezlik(carrier frequency)– informasiyanın ötürülməsi üçün istifadə olunan modemlərdə və elektron şəbəkələrdə tətbiq olunan yüksək tezlikli siqnal. Bu siqnal Herslə (Hs) – bir saniyədəki rəqs dövrlərinin sayı ilə ölçülür və informasiyanı kodlaşdırmaq üçün tezliyə və ya amplituda görə modullaşır (müəyyən alqoritm üzrə dəyişir). == Ədəbiyyat == İsmayıl Calallı (Sadıqov), “İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti”, 2017, “Bakı” nəşriyyatı, 996 s. == Xarici keçidlər == What is carrier frequency?