I
сущ. вертолёт. Vertolyotun uçması полёт вертолёта, vertolyota minmək сесть на вертолёт, vertolyotlarla desant çıxarmaq выбросить (высадить) десант с вертолётов
II
прил. вертолётный. Vertolyot meydançası вертолётная площадка, vertolyot texnikası вертолётная техника
Vertolyot
Vertolyot və ya helikopter — şaquli hərəkət edən, havada dayana bilən və istənilən istiqamətdə hərəkət etmək imkanına malik olan aerodinamik uçuş aparatı. Lazımi qaldırıcı qüvvə reaktiv və ya porşenli mühərriklə hərəkətə gələn pərlər vasitəsilə əldə edilir.
Vertolyot sözü ilk dəfə 1929-cu ildə Nikolay Kamov tərəfindən istifadə edilmişdir. "Vertikal" və rus dilində uçmaq mənasını verən "letat" (летать) sözlərinin birləşməsindən yaranmışdır.
Həmçinin, "helikopter" sözü XIX əsrin sonlarında fransız dilində istifadə olunmağa başlamış və öz növbəsində yunan dilindəki hélikos — spiral, vint və pterón — qanad sözlərinin birləşməsindən yaranmışdır.
Azərbaycan xalq yazıçısı Anar "helikopter" sözünə "dikuçar" azərbaycanca qaşılığı təklif eləmişdir.
Təbii ki, vertolyotun icadından bu yana uçuşu asanlaşdıracaq bir çox sistem inkişaf etdirilmişdir, lakin mahiyyət etibarilə bütün vertolyotların uçuş prinsipi eynidir. Pərlər süni burulğan yaradaraq vertolyotu yuxarı qaldırır.
Pərlər vertolyotun mühərrikinin təsiri ilə fırlanır, təyyarə qanadlarında da olduğu kimi onların altından və üstündən keçən hava axınlarının qət etdiyi məsafə fərqlidir. Üstdən keçən hava daha sürətli, altından keçən hava daha yavaş hərəkət etmək məcburiyyətində qalır.
Hərbi vertolyot
Hərbi vertolyot, hərbi qüvvələrin istifadəsi üçün xüsusi olaraq istehsal edilmiş və ya dəyişdirilmiş bir vertolyotdur. Hərbi helikopterin missiyası onun dizaynının və ya dəyişdirilməsinin funksiyasıdır. Hərbi helikopterlərin ən çox istifadə edildiyi sahə qoşunların daşınmasıdır, lakin nəqliyyat helikopterləri döyüş axtarış-xilasetmə (CSAR), sanitar evakuasiya (MEDEVAC), hava komandanlığı mərkəzi kimi digər vəzifələri yerinə yetirmək üçün dəyişdirilə və ya modifikasiya edilə bilər. Bundan əlavə, yer hədəflərinə hücum etmək üçün silahlandırıla bilər. Xüsusi hərbi helikopterlər müəyyən tapşırıqları yerinə yetirmək üçün hazırlanmışdırlar. Xüsusi hərbi helikopterlərə misal olaraq hücum vertolyotları, müşahidə vertolyotları və sualtı dəniz döyüşü helikopterlərini göstərmək olar.
== Növləri və funksiyaları ==
Hərbi helikopterlər müasir orduların dəniz, quru və hava əməliyyatlarında ayrılmaz rol oynayırlar. Ümumiyyətlə, istehsalçılar, müxtəlif xüsusi çəki/ölçü siniflərinə aid gövdələr inkişaf etdirirlər ki, bu da tapşırıqlar zamanı xüsusi avadanlıqlardan istifadə edərək müxtəlif rollara uyğunlaşdırılmağa kömək edir. İnkişaf xərclərini minimuma endirmək üçün əsas gövdələr uzadıla və qısaldıla bilər, yeni mühərriklər və elektron cihazlarla yenilənə bilər və bütün mexaniki və uçuş sistemləri yeni təyyarə yaratmaq üçün yeni gövdələrə uyğunlaşdırıla bilər.
Müasir vertolyotlarda eyni gəmi gövdəsinin fərqli rollarda konfiqurasiya olunmasına imkan verən modul sistemlər mövcuddur.
Vertolyot rotoru
Vertolyotun rotor sistemi və ya vertolyot rotoru bir vertolyotu havaya qaldırmaq üçün tələb olunan aerodinamik qalxma qüvvəsi yaradan rotor sistemidir. Tək rotorlu vertolyotlarda əsas rotor gövdənin yuxarı hissəsinin ortasında yerləşir. Quyruq hissəsinin sonunda isə bir quyruq rotoru mövcuddur.
Amfibiya vertolyot
Amfibiya vertolyotu həm quruya, həm də suya enmə və qalxma edə bilən bir vertolyotdur. Amfibiya helikopterləri hər hansı bir amfibiya olmayan vertolyot ilə yerinə yetirilə bilinən digər işlər yanaşı hava-dəniz xilasetmə, dəniz xilasetmə və okeanoqrafiya kimi müxtəlif xüsusi məqsədlər üçün istifadə olunur. Amfibiya helikopterləri uçan gəmi kimi suya davamlı və ya hidroizolyasiyalı bir gövdə ilə dizayn edilə bilərlər.
Amfibiya helikopterləri hava-dəniz xilasetmə, sualtı döyüş müharibəsi, xüsusi təyinatlı qüvvələrin əməliyyatlarına dəstək və ABŞ prezidentlərinin daşınması da daxil olmaqla müxtəlif rollarda istifadə edilmişdirlər.
Kazan Vertolyot Zavodu
"Kazan Vertolyot Zavodu" (tam adı "Kazan Vertolyot Zavodu" Açıq Səhmdar Cəmiyyəti) — Rusiya Federasiyasının Tatarıstan Respublikasının paytaxtı Kazan şəhərində fəaliyyət göstərən istehsalat müəssisəsi.
== Tarixi ==
Zavod 1940-cı ildən fəaliyyət göstərir.
== Fəaliyyəti ==
Burada müxtəlif təyinatlı, o cümlədən səhiyyədə, idman yarışlarında, mülki aviasiyada, yükdaşımada, eləcə də müdafiə sahəsində istifadə olunan vertolyotlar, "KamAZ" avtotexnikası, avtobuslar və s. istehsal edilir.
Zavodun istehsal etdiyi məşhur Mi-17, Mi-38, müasir tipli "Aktay", "Kazan", "Ansat", "Ansat-U" vertolyotların əsas xüsusiyyətləri yüksək etibarlılıq və təhlükəsizlikdir.
== Rəhbərləri ==
İ.V.Fedin (1941—45)
M.P.Semyonov (1945—48)
V.P.Maksimov (1948—61)
F.S.Aristov (1961—75)
V.Y.Bivoyno (1975—83)
A.P.Lavrentyev (1984—2007)
V.A.Liqay (2007-ci ildən)
== Rəsmi qonaqları ==
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Tatarıstan Respublikasının Prezidenti Rustam Minnixanovun müşayiəti ilə 24 iyun 2011-ci ildə "Kazan Vertolyot Zavodu" ASC ilə tanış olmuşdur.
Qaraheybət yaxınlığında vertolyot qəzası
Qaraheybət helikopter qəzası və ya Qaraheybət faciəsi — Azərbaycan Respublikası Dövlət Sərhəd Xidmətinin (DSX) hərbi helikopterinin Xızı rayonu ərazisində yerləşən "Qaraheybət" aviasiya poliqonunda təlim uçuşları yerinə yetirərkən qəzaya uğraması. İlkin məlumatlara görə, helikopterin qəzaya uğraması nəticəsində 14 nəfər həlak olmuş, 2 nəfər isə yaralanmışdır. Bu, Azərbaycanın hüquq-mühafizə orqanlarının tarixindəki ən böyük aviasiya qəzasıdır.
Qəzadan dərhal sonra DSX-nin və Baş Prokurorluğun rəhbər heyəti hadisə yerinə getmişdir. Baş Prokurorun birinci müavini ədliyyə general-mayoru Elçin Məmmədovun rəhbərliyi ilə hadisə haqqında istintaq başlanılmışdır. Hadisənin səbəbi hələ də araşdırılır.
Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və vitse-prezident Mehriban Əliyeva, Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan və ölkədəki digər siyasi xadimlər, xarici ölkələrin Azərbaycandakı səfirlikləri, eləcə də beynəlxalq qurumlar tərəfindən hadisədə həlak olan şəxslərin doğmalarına və yaxınlarına başsağlığı verilmişdir.
"Mi-17" tipli hərbi helikopter DSX-nin arsenalına təxminən 2011-ci ildə daxil edilmişdir. Bu helikopterin təyinatı quru qoşunların mobilliyinin artırılmasına və döyüş meydanında atəş dəstəyinin verilməsinə hesablanmışdır. DSX-nin aviasiya sistemində "Mi-17" bütün variantlarda istifadə olunur.
AS532 vertolyotunun qəzası (2021)
AS532 vertolyotunun qəzası — Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələrinə məxsus "Eurocopter AS532 Cougar" vertolyotunun 4 mart 2021-ci il tarixində, Türkiyənin Bitlis vilayətində yerləşən Tatvan qəsəbəsinin yaxınlıqlarında qəzaya uğraması ilə baş verən aviasiya hadisəsi. Qəza nəticəsində vertolyotdakı 11 Türkiyə hərbçisi həlak olmuş, ikisi isə yaralanmışdır. Qəza zamanı ilk öncə yaralanan dörd hərbi qulluqçu xəstəxanaya yerləşdirilmiş, onlardan 8-ci Korpus komandiri general-leytenant Osman Erbaş da daxil olmaqla ikisi aldığı yaralardan vəfat etmişdir.
== Qəza ==
Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələrinə məxsus "Eurocopter AS532 Cougar" vertolyotu Qrinviç saatı ilə 10:55-də Türkiyənin şərqində yerləşən Bingöldən havaya qalxmışdır. Helikopter türk ordusunun ABŞ və Avropa İttifaqı tərəfindən terror təşkilatı olaraq təyin edilmiş Kürdüstan Fəhlə Partiyasının (PKK) silahlılarına qarşı mübarizə apardığı regiona, Türkiyənin əsasən kürdlərin yaşadığı Bitlis vilayətindəki Tatvan qəsəbəsinə gedirdi. Qrinviç saatı ilə 11:25 radələrində vertolyot ilə əlaqə kəsilmişdir. Türkiyə Milli Müdafiə Nazirliyi (MMN) vertolyotun Tatvan qəsəbəsi yaxınlığındakı kənd ərazisinə düşdüyünü açıqlamışdır. Qəza qarla örtülmüş və dumanlı dağlıq bölgədə baş vermişdir.
Qəza nəticəsində 8 türk hərbçisi yerindəcə həlak olmuş, digər 5 hərbçi isə yaralanmışdır. Yaralanan hərbçilər dərhal xəstəxanaya yerləşdirilmiş, onlardan 8-ci Korpus komandiri general-leytenant Osman Erbaş da daxil olmaqla ikisi aldığı yaralardan vəfat etmişdir.
Mi-24 vertolyotunun vurulması (1992)
Mi-24 helikopterinin vurulması — 6 avqust 1992-ci il tarixdə Qarabağ müharibəsi zamanı Azərbaycana məxsus döyüş helikopterinin Qasapet yaxınlığında ermənilər tərəfindən raketlə vurulması hadisəsi.
Zakir Məcidov — vertolyotun baş komandiri
Ruslan Polovinko — təyyarəçi operator
Cavanşir Rəhimov — sərrast nişançı-snayperçi
Ağdərə döyüşü
Vüqar Əsgərov. "Azərbaycanın Milli Qəhrəmanları" (Yenidən işlənmiş II nəşr). Bakı: "Dərələyəz-M", 2010, səh. 238.
Mi-2 vertolyotunun vurulması (11.10.1992)
Mi-2 helikopterinin vurulması — 11 oktyabr 1992-ci il tarixdə Qarabağ müharibəsi zamanı Azərbaycana məxsus döyüş helikopterinin Səfiyan yaxınlığında ermənilər tərəfindən vurulması hadisəsi.
6 avqust 1992-ci il tarixdə Qarabağ müharibəsi gedişində Azərbaycana məxsus Mi-24 döyüş helikopterinin Qasapet yaxınlığında ermənilər tərəfindən raketlə vurulmuşdur.
Zakir Yusifov — Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı.
Laçın rayonu
Vüqar Əsgərov. "Azərbaycanın Milli Qəhrəmanları" (Yenidən işlənmiş II nəşr). Bakı: "Dərələyəz-M", 2010, səh. 279.
Mi-2 vertolyotunun vurulması (1992)
Mi-2 helikopterinin vurulması — 11 oktyabr 1992-ci il tarixdə Qarabağ müharibəsi zamanı Azərbaycana məxsus döyüş helikopterinin Səfiyan yaxınlığında ermənilər tərəfindən vurulması hadisəsi.
6 avqust 1992-ci il tarixdə Qarabağ müharibəsi gedişində Azərbaycana məxsus Mi-24 döyüş helikopterinin Qasapet yaxınlığında ermənilər tərəfindən raketlə vurulmuşdur.
Zakir Yusifov — Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı.
Laçın rayonu
Vüqar Əsgərov. "Azərbaycanın Milli Qəhrəmanları" (Yenidən işlənmiş II nəşr). Bakı: "Dərələyəz-M", 2010, səh. 279.
Seyidlər kəndi yaxınlığında Mi-26 vertolyotunun vurulması
Seyidlər kəndi yaxınlığında Mi-26 helikopterinin vurulması — 3 mart 1992-ci il tarixində Gülüstan kəndinə uçuş edən ruslara məxsus Mi-26 helikopteri ermənilər tərəfindən Azərbaycana məxsus olduğu güman edilərək vurulub. Helikopterdə elə ermənilərə yardım aparan 12 nəfər ölüb.
Hadisədən bir ay əvvəl - 1992-ci il yanvarın 28-də Ağdamdan Şuşaya uçan "Mİ-8" mülki helikopteri erməni terrorçuları tərəfindən Xankəndi istiqamətindən qumbaraatanla vurulmuşdu. Terror hadisəsi Şuşanın Xəlfəli kəndi yaxınlığında baş vermiş, hadisə nəticəsində əksəriyyəti qadın və uşaqlardan ibarət 41 sərnişin və 3 ekipaj üzvü, ümumilikdə 44 nəfər həlak olmuşdu.
Şuşa yaxınlığında Mi-8 vertolyotunun vurulması
Şuşa yaxınlığında Mi-8 helikopterinin vurulması — 1992-ci il yanvarın 28-də Ağdamdan Şuşaya uçan "Mİ-8" mülki helikopterinin erməni terrorçuları tərəfindən Xankəndi istiqamətindən Stinger raketi ilə vurulması hadisəsi. Terror hadisəsi Şuşanın Xəlfəli kəndi yaxınlığında baş vermiş, hadisə nəticəsində əksəriyyəti qadın və uşaqlardan ibarət 41 sərnişin və 3 ekipaj üzvü, ümumilikdə 44 nəfər həlak olmuşdur.
Hadisədən iki ay əvvəl - 20 noyabr 1991-ci ildə ermənilərin Xocavənd rayonunun Qarakənd kəndi yaxınlığında "Mİ-8" helikopterini atəşə tutması nəticəsində Azərbaycanın bir çox dövlət xadimləri və jurnalistlər həlak olmuşdular. Həlak olanların arasında dövlət katibi Tofiq İsmayılov, baş prokuror İsmət Qayıbov, dövlət müşaviri, sabiq daxili işlər naziri Məhəmməd Əsədov, millət vəkilləri Vaqif Cəfərov, Vəli Məmmədov, baş nazirin müavini Zülfü Hacıyev, Prezident Aparatının şöbə müdiri, jurnalist Osman Mirzəyev, Qazaxıstan daxili işlər nazirinin müavini Sanlal Serikov, Azərbaycan Dövlət Televiziyasının jurnalisti Alı Mustafayev vardı. Ümumilikdə qəza nəticəsində 22 nəfər həlak olmuşdu.
Abbasov Şahin Əli oğlu (d.01.06.1951, Ərikli, Laçın rayonu) — mülki
Abbasova Səadət Şahin qızı (d.1980) — mülki
Abbasova Sədaqət Kamran qızı (d.21.12.1959, Ağdam rayonu) — mülki
Axundov Səfa Fətulla oğlu (d.1958, Masallı rayonu) — pilot, Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı
Cabbarov Xıdır Sədrəddin oğlu (d.5 fevral, 1969, Arduşlu, Laçın rayonu) — mülki
Hüseynov Saleh Şahmar oğlu (d. 21 dekabr, 1936, Şuşa rayonu) — mülki.
Mahmudov Ərəstun İspəndi oğlu (d.1957, Pirəbülqasım, İsmayıllı rayonu) — Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı
Salahov Şakir Şamil oğlu (d.1966, Cəmilli, Xocalı rayonu) — Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı
Seryogin Viktor Vasilyeviç (d.23 mart 1944, Tbilisi) — pilot, Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı
Sevindikov Qara Ərşad oğlu (d.1935, Ərikli, Laçın rayonu) — mülki
Керимли Керим // Журналисты на войне в Карабахе / ред. — Илья Максаков. — М.: Права человека, 2002.
Ermənistanın Mİ-24 vertolyotunun vurulması (2014)
Erməni helikopterinin vurulması — 12 noyabr 2014-cü il 13:45 radələrində Ağdam rayonunun Kəngərli kəndi yaxınlığında Azərbaycan Silahlı Qüvvələri və Ermənistan Silahlı Qüvvələri arasında baş vermiş hadisə.
== Hadisə ==
Silahlı insident 12 noyabr 2014-cü ildə Ağdamın Kəngərli kəndi yaxınlığında baş verib. Beləki, qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikasına, daha dəqiq desək, Ermənistan Silahlı Qüvvələrinə məxsus 2 ədəd Mi-24 tipli döyüş helikopteri Ağdamın işğal olunmuş Uzundərə adlı poliqonunda keçirilən təlimlər zamanı qəflətən öz səmtini dəyişərək Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin təmas xəttinə doğru döyüş kursuna çıxıb və mövqeləri atəşə tutmağa cəhd ediblər. Nəticədə Azərbaycan Silahlı Qüvvələrində müddətdən artıq hərbi xidmət keçən manqa komadiri İlkin Muradov helikopterlərdən birini İQLA daşınan zenit-raket kompleksi vasitəsi ilə məhv edib. Digər helikopter isə hadisə yerindən uzaqlaşıb. Hadisə nəticəsində Ermənistan Silahlı qüvvələrində xidmət keçən üç nəfər pilot həlak olub. Azərbaycan Respublikasının işğal olunmuş ərazilərində döyüş uçuşları keçirərkən məhv edilən hərbi helikopter Ermənistan Silahlı Qüvvələrinin İrəvan yaxınlığındakı "Erebuni" hərbi aerodurumunda dislokasiya olunan 15-ci helikopter bazasına məxsusdur.
Erməni tərəfinin iddiasına görə, noyabrın 12-də erməni hərbi helikopterinin düşdüyü yerdə 8 saatdan artıq intensiv döyüş davam edib və ermənilər helikopterin düşdüyü yerə yaxınlaşa və üç pilotun cəsədini çıxara bilməyiblər. Azərbaycan Müdafiə Nazirliyinin mətbuat xidmətinin rəhbəri polkovnik Vaqif Dərgahlı isə öz növbəsində bu iddianı inkar edərək bildirib ki, "erməni hərbi helikopterinin vurulduğu ərazidə və qoşunların təmas xəttinin digər istiqamətlərində intensiv döyüşlər getmir", "həmişəki kimi, atəşkəs pozulur". Ermənilər ümid edirdi ki, vurulmuş helikopterin ekipaj üzvlərindən birinin sağ qalması mümkün ola bilər.