Bu, yaxşı məqalədir. Daha çox məlumat üçün klikləyin.

Zeynəb Bəyim: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktə
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Redaktənin izahı yoxdur
Bluelink 1 book for Vikipediya:Yoxlanılabilərlik (20240205)) #IABot (v2.0.9.5) (GreenC bot
 
(14 istifadəçi tərəfindən edilmiş 47 dəyişiklik göstərilmir)
Sətir 1: Sətir 1:
{{Yaxşı məqalə}}
{{mənbə azlığı}}{{vikiləşdirmək}}
{{Siyasətçi
{{Dövlət xadimi
|orijinal adı = '''زئینب بییم'''
| azəraycan dlində adı = Zeynəb Sultan
| adın orijinalı = ''Zeynəb Sultan Şah Təhmasib qızı Səfəvi''
|vəzifə = [[Kaşan (İran)|Kaşan]] hakimi
| portret =
|bayraq = Safavid Flag.svg
| izah = Zeynəb Sultan ( soldakı) İsfahanda Yaxşən Sultan (sağdakı) ilə
|bayraq2 = Lion and Sun Emblem of Persia.svg
| titul_2 = [[Səfəvi]] Sultanı
|başlanğıc = 1592/1593
| bayraq_2 = Safavid Flag.svg
|son = 1613/1614
| dövr əvvəl_2 = [[1572]]
|monarx = [[I Abbas]]
| dövr son_2 = [[1641]]
|doğum yeri = [[Qəzvin]]
| sələfi_1 =
|vəfat yeri = [[Qəzvin]]
| xələfi_1 =
|dini = [[Şiəlik|şiə]] [[İslam|islam]]
| titul_3 = [[Səfəvilər Dövləti]]nin Naibəsi
|dəfn yeri = [[İmam Rza məqbərəsi]], [[Məşhəd]]
| bayraq_3 = Safavid Flag.svg
|sülalə = [[Səfəvi xanədanı|Səfəvi]]
| dövr əvvəl_3 = [[1608]]
|anası = Hurixan xanım
| dövr son_3 = [[1641]]
| sələfi_3 = [[Məryəm Sultan]]
| xələfi_3 = [[Cahanbanu Sultan]]
| imzası =
| sülalə = [[Səfəvilər]]
| doğum tarixi = [[1572]]
| doğum yeri = [[Qəzvin]]
| ölüm tarixi = [[1641]] (14 may)
| ölüm yeri = [[İsfahan]]
| dəfn yeri = [[Məşhəd]]
| atası = [[I Təhmasib]]
| anası = Hurixan xanım
| həyat yoldaşı = yoxdur
| uşaqları = yoxdur
| dini = [[İslam]]
| təhsili =
| sayt =
| elm sahəsi = Ədəbiyyat
| tanınır = Diplomat
}}
}}


'''Zeynəb Bəyim''' ({{dil-az2|زئینب بییم}}; {{dil-fa|زینب بیگم}}; {{DVTY}}) — [[Səfəvilər|Səfəvi]] [[Səfəvi monarxlarının siyahısı|şahı]] [[I Təhmasib]]in (1524–1576-cı illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) dördüncü qızı. O, Səfəvi dövrünün ən nüfuzlu və güclü şahzadələrindən biri hesab olunur. Zeynəb Bəyim ardıcıl beş Səfəvi monarxının hakimiyyəti dövründə yaşamış, müxtəlif funksiyaları yerinə yetirmək və imperiyanın bürokratik sisteminin zirvəsində olmaqla yanaşı, həm də uzun illər saray [[hərəm]]ində baş [[Matriarxat|matriarx]] kimi fəaliyyət göstərmiş və bəzi dövrlərdə taxt-tac uğrunda münaqişələrdə mühüm rol oynamışdır. O, şah [[I Səfi]]nin erkən hakimiyyəti dövründə (1629–1649-cu illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) nüfuzunun zirvəsinə çatmışdır. Zeynəb Bəyim çoxsaylı müasir mənbələrdə "Səfəvi saray siyasətində siyasi mötədillik və müdriklik sütunu" kimi təriflənmişdir.{{sfn|Ghereghlou|2016}}
'''Zeynəb Sultan''' (tam titulu: ''Bilqüs-zamani Ülyacənab, Naibəyi -Nəvvabi Səfəviyyə Zeynəb Sultan Səfəvi)


== Erkən illəri ==
==Həyatı==
[[Fayl:Tahmasb-1.jpg|thumb|right|180px|[[I Təhmasib]]in [[Çəhəl Sütun Sarayı]]ndakı portreti.]]
Zeynəb Sultan Şah I Təhmasibin son övladıdır. 1572- də [[Qəzvin]]də doğulmuşdur. Anası Hurixan xanımdır. Zeynəb Sultanın uşaqlığı çox gərgin saray intriqalarının içində keçmiçdir. Hələ Məhdi ülyanın zamanında bacısı Məryəm Sultanla Gilana gedən Zeynəb orda bir il qaldıqdan sonra təkrar paytaxta qayıdırlar. Məhdi ülyanın öldürülməsindən sonra Şah tərəfindən qovulan bacılar bir də 1587 paytaxta dönə bilirlər. Zeynəb Sultan ailə həyatı qurmamış 3 şahın dönəmini görmüşdür. Şeyx Səfi ilə münasibətləri yaxşı olmayan Zeynəb sürgündən sonra paytaxta qayıtsa da, bir il sonra vəfat etmişdir. Məzarı Məşhəddə [[Məryəm Sultan]]ın yanındadır.
==Fəaliyyəti==
Zeynəb Sultanın siyasi fəaliyyəti Şah I Abbasın dövrünə təsadüf edir. Bir neçə uğurlu müharibələrin məhz səbəbkarı Zeynəb Sultandır. Diplomatik qadın olaraq həm şərq, həm də qərb cəbhəsində özünü doğrultmuşdur.[[Əkbər şah]]ın anası Həmidə Banu bəyimlə görüşən Zeynəb sultan diplomatik yolla sülh yaratmışdır.
{{Sitat|Həmidə Banu Bəyim'in Zeynəb Sultanla bağlı danışığı 1605- ci il


Zeynəb Bəyim, şah [[I Təhmasib]]in [[Gürcülər|gürcü]] əsilli şahzadə Hurixan xanımdan olan qızıdır.{{sfn|Ghereghlou|2016}}{{sfn|Szuppe|2003|page=149}} Onun doğum tarixi məlum deyil. [[Şamlı (tayfa)|Şamlı]] [[qızılbaş]] tayfasının yüksək rütbəli nümayəndəsi Şahqulu bəy Zeynəb Bəyimə hələ o gənc yaşlarında ikən [[lələ]] təyin edilmişdir. Atası 1576-cı ildə vəfat edəndə və yerinə [[II İsmayıl]] (1576–1577-ci illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) keçəndə o, [[Durmuş xan Şamlı]]nın nəvəsi [[Əliqulu xan Şamlı]] ilə evlənmişdir. Nikah 7 dekabr 1577-ci il tarixindən bir qədər əvvəl baş tutmuşdur. Buna baxmayaraq, Zeynəb Bəyim Səfəvilərin paytaxtı [[Qəzvin|Qəzvin şəhərinin]] saray [[hərəm]]ində yaşamağa davam etdiyinə görə bu, müasir tarixçilərin fikrincə, başa çatdırılmamışdır.{{sfn|Ghereghlou|2016}}{{sfn|Babaie|Babayan|Baghdiantz-McCabe|Farhad|2004|page=35}}
Həmidə Banu Bəyim : Mən xatırlayıram uzun-uzun illər bundan qabaq sənin bibin Məhinbanu ilə bacın Pərixan Sultanla görüşmüşdük. Onları gördüyüm zaman əsl dövlət qadınları olduqlarını görmüşdüm. Bacın Pərixan hələ çox cavan idi. Lakin danışdıqca onun da eyni bibisi kimi ağıllı və savadlı biri olduğunu sezmişdim. Nə deyək Allah hər ikisinə də rəhmət eləsin. Digər bacın Məryəm haqqında da duymuşam. Onun barəsində də da xoş sözlər qulağıma çatır. İndi isə sən. Onlarda olan o duruşdan səndə də var. İnanıram ki, sən də onlartək ağıllı bir dövlət sultanısan. Mənim 80 -ə yaxın yaşım var və bu illərdə bir həqiqəti anladım, böyük dövlətləri böyük hökmdarlar, böyük hökmüdarları isə böyük qadınlar idarə edir. Sənin dediklərin ağlıma batdı. Sən çox yaxşı natiqsən. Mən oğlumu başa salacam. Əminəm ki, sən də İran şahını yola gətirə biləcəksən. Sənin kimi bir qızın hələ də evlənməməsi mən çox təəccüb edir. Əkbər şah çox güman ki, sənin kimi ağıllı bir qadını görmək istəyəcək. Buyur gedək...}}


Zeynəb Bəyim qardaşı oğlu, Səfəvi taxt-tacının zahiri varisi [[Həmzə Mirzə Səfəvi|Həmzə Mirzəni]] dəstəkləməklə dövrün siyasətində əsas rol oynamışdır. [[İsgəndər bəy Münşi]]nin qeydlərinə görə, 1580-ci illərin sonunda, [[Səfəvi-Osmanlı müharibəsi (1578-1590)|1578–1590-cı illər Səfəvi–Osmanlı müharibəsinin]] mühüm mərhələsində səltənəti bürüyən qızğın vətəndaş müharibəsi zamanı Zeynəb Bəyim saray hərəminin başında dayanmışdır.{{sfn|Ghereghlou|2016}} 1586-cı ilin sonunda Həmzə Mirzənin öldürülməsindən sonrakı dövrdə ona şəxsi [[vəzir]]i, sonradan dövlətin baş vəziri olmuş Mirzə Lütfullah Şirazi kömək etmişdir.{{sfn|Szuppe|2003|pages=153–154}} Bundan sonra o, şah [[Məhəmməd Xudabəndə]]nin (1578–1587-ci illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) hakimiyyətinin son bir neçə ilində başlayan varislik uğrunda müharibə zamanı gənc şahzadə [[I Abbas|Abbasın]] (1588–1629-cu illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) ən mühüm dəstəkçilərindən biri kimi çıxış etmişdir.{{sfn|Ghereghlou|2016}}
*"Həmidə Banu Bəyim" əsərindən
Və bir dövr sakit keçmiçdir. Fəqət Zeynəb Sultan Osmanlılara qarşı çox qəddar idi. Səbəb 1578-1590 da İranda törədilmiş dəhşətlərə şahidlik etmişdi. Safiyə sultana yazdığı məktubda da bu aydın sezilir.
{{Sitat|Zeynəb Sultan'ın Safiyə Sultana cavab məktubu 1610- cu il


== Güclənməsi ==
Ülya-cənab hasəki validə Safiyə Sultan, sizə əvvəla dərin hörmətlərimiz və sevgilərimiz ilə salamlayırıq. Məktubunuz bizə vardı və biz yazdıqlarınız ilə tanış olduq. Fəqət sizin yazmağınız elə göstərir ki, sanki bu müharibəyə biz səbəb olmuşuq. Yerinizdə olsam, Ali-Osman dəftərxanalarına gedər və müharibənin kimi çıxardığını dərindən öyrənərdim. Halbuki o dönəmlərə siz də şahid olmusunuz. Bizim "qonaqpərvərliy"imizdən istinad edib sizə qarşı qeyri-səmimi olduğumuzu iddia edirsiniz. Sizcə illərlə torpaqlarımıza göz tikən və də tikməkdə olan xotkar ordularına hələ qonaqlıq da mı verməliyik? Safiyə Sultan, biz istəmərik ki, müsəlmanların qanlı müharibələrinə səbəb olaq, fəqət böyük bir həqiqət vardır, torpaqdan əsla və əsla pay olmaz. Fikir sizindir ya ordularınız bizim əzəli torpaqlarımızdan xoşluqla çəkilər ya da hərbi seçərlər qan tökərik. Məsləhət sizindir, Ülya həzrət. Allah amanında xoşluqla qalın.
[[Fayl:Abbas_I_of_Persia.jpg|thumb|right|180px|[[I Abbas]]ın Çəhəl Sütün Sarayındakı portreti.]]
*1603-1618 Səfəvi-Osmanlı müharibələri
*Ali-Səfəviyyə İsfahan əl yazmaları II Cild}}


Şah [[I Abbas]]ın hakimiyyətinin ilk illərində Zeynəb Bəyim onun yaxın müttəfiqi olmağa davam etmiş və [[İtalyanlar|italyan]] səyyahı [[Petra della Valle]]nin qeydlərinə görə, onun mənəvi anasına çevrilmişdir. Hətta bu dövrdən sonra belə, şah I Abbasın hakimiyyətinin ilk iki onilliyində Zeynəb Bəyim onun "əsas məsləhətçiləri"ndən biri olaraq qalmışdı.{{sfn|Ghereghlou|2016}}{{sfn|Szuppe|2003|page=160}} O, [[hərəm]]də baş [[Matriarxat|matriarx]] olmağa davam etmiş və Abbasın oğullarının təlim-tərbiyəsini öz üzərində götürmüşdü. Yerli hakimlər və hərbi rəhbərlər ondan I Abbasın adından müəyyən məsələlərdə siyasi müdaxilə etməsini xahiş edirdilər.{{sfn|Ghereghlou|2016}}
Zeynəb Sultan Şah I Abbasdan sonra çətin dövrə daxil oldu. [[I Səfi]]nin üzərində anasının təsiri böyük idi. Dilarə sultan Zeynəb sultanı iqtidara kölgə sayıb oğlunun vasitəsilə sürgünə göndərmişdi. Sürgündən qayıtsa da, Zeynəb sultan 1 il sonra vəfat etmişdir.

*"Ali-Səfəviyyə XVII əsr"
Zeynəb Bəyim, I Abbasın hakimiyyəti dövründə Səfəvi bürokratiyası daxilində taxt-taca məxsus mülkiyyətin, yəni xassənin müxtəlif inzibati məsələlərində yaxından iştirak edirdi. 1592/1593-cü və 1613/1614-cü illər arasında o, [[Kaşan (İran)|Kaşan]] xassəsinin hakimi olmuş və onun müavini kimi çıxış edən iki bürokrat var idi. Mənbələrdə bu illər ərzində onun [[Yəzd|Yəzd şəhərinin]] cənub hissəsində bir neçə kəndin hakimi olduğu qeyd edilir. Bu, onun üçün I Abbasın hakimiyyət dövrünün böyük bir hissəsində hakimlik etdiyi ərazilərdə yaşayan [[Zərdüştilik|zərdüşti]] icmasına qoyulan adambaşına vergini toplamaq və bunu özündə saxlamaq imkanını yaratmışdır. Vergidən gələn gəlirlər sayəsində o, 1601-ci və ya 1602-ci ildə [[İsfahan]]–Kaşan yolu boyu azı bir [[karvansara]] tikə bilmişdir. Bir il sonra ona səltənət tərəfindən verilən bütün fərmanlar üçün istifadə olunan [[möhrdar]] vəzifəsi verilmişdir.{{sfn|Ghereghlou|2016}}

Zeynəb Bəyim 1605-ci ildə, [[Səfəvi-Osmanlı müharibəsi (1603-1618)|1603–1618-ci illər Səfəvi–Osmanlı müharibəsi]] zamanı şah I Abbasa [[Sufiyan döyüşü|Sufiyanda]] [[Osmanlı ordusu]]na hücum etməyi tövsiyə etmiş, nəticədə I Abbasın ən böyük hərbi qələbələrindən biri baş tutmuşdur. Zeynəb Bəyim vaxtaşırı ali məşvərət orqanı olan "Dövlət Şurası"na daxil edilirdi, hətta 1606-cı ildəki toplanışdakı yeganə qadın o idi.{{sfn|Blow|2009|page=173}}{{sfn|Szuppe|2003|page=160}} Portuqaliyalı diplomat [[Antonio de Quvea]]nın qeydlərinə görə, "o, bu şərəfə layiq olduğunu çox açıq şəkildə göstərmişdi".{{sfn|Blow|2009|page=173}} Zeynəb Bəyim bir neçə il sonra, 1611-ci və ya 1612-ci ildə [[Xarəzm]]də vətəndaş müharibəsinin başlanmasından sonra Səfəvi səltənətinə qaçan [[Ürgənc (Özbəkistan)|Ürgəncin]] [[Özbəklər|özbək]] hakimi Vəliməhəmməd xanın gəlişi münasibətilə verilən ziyafətin başında dayanmışdı.{{sfn|Ghereghlou|2016}}

== Süqutu ==
[[Fayl:Zeynab's will (Safavid).jpg|thumb|110px|Zeynəb Bəyimin 1629-cu ildə yazdığı [[vəsiyyətnamə]]si.]]

Buna baxmayaraq, Zeynəb Bəyim 1613-cü və ya 1614-cü ildə nüfuzdan düşmüşdür. O, [[hərəm]]dən qovulmuş, bütün vəzifələri əlindən alınmışdır. Zeynəb Bəyim bunun ardınca [[Qəzvin]]ə sürgün edilmiş, burada ev dustaqlığına məhkum olunmuşdur.{{sfn|Ghereghlou|2016}}{{sfn|Matthee|2012|pages=37, 203}} Bu hadisələr [[İsfahan]]dakı məhkəmədə iştirak edən bir neçə başqa yüksək rütbəli Səfəvi məmurları və hərbi rəhbərlərinin təmizlənmə prosesi zamanı baş vermişdi. Tarixçi [[Fəzli İsfahani Xuzani|Fəzli Xuzaniyə]] görə, bu, Səfəvi sarayının baş müctəhidi [[Mir Damad|Mir Məhəmməd Bağır Damadın]] hərəkətlərinin nəticəsi idi.{{sfn|Ghereghlou|2016}}

Zeynəb Bəyimə təxminən dörd ildən sonra yenidən saraya daxil olmağa icazə verilmişdir. [[Petra della Valle]] öz qeydlərində yazmışdır ki, onu 1617-ci ildə İsfahanda saray hərəminə başçılıq edərkən görmüşdü.{{sfn|Ghereghlou|2016}} Zeynəb Bəyim 1627-ci ilin yazında [[I Abbas]] tərəfindən [[Fərəhabad (Mazandaran)|Fərəhabad]] və İsfahanda saray hərəminin başçısı vəzifəsinə bərpa edilmişdir. O, Abbasın ağır xəstəliyi zamanı saray həkimləri ilə sıx əlaqədə olmuş və Fərəhabadda onun müalicəsinə nəzarət etmişdir.{{sfn|Ghereghlou|2016}} Zeynəb Bəyim, Abbas 19 yanvar 1629-cu ildə, səhər saatlarında vəfat edəndə onun nəşinin Fərəhabaddan [[Kaşan (İran)|Kaşana]] köçürülməsinə, eləcə də saray hərəminin Fərəhabaddan İsfahana köçürülməsinin maddi-texniki təminatına şəxsən nəzarət etmişdir.{{sfn|Ghereghlou|2016}}

Zeynəb Bəyim bir çox halda I Abbasın dövründə çox böyük nüfuza, səlahiyyət və təsirə malik olsa da, əslində onun varisi [[I Səfi]]nin (1629–1642-ci illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) hakimiyyətinin ilk bir neçə ilində nüfuz və qüdrətinin zirvəsinə çatmışdır.{{sfn|Ghereghlou|2016}} Müasirlərinin yazdığı salnamələrə görə, o, Abbasın ölüm döşəyində ikən nəvəsi Sam Mirzəni taxt-taca vəliəhd təyin etməsində mühüm rol oynamışdır.{{sfn|Ghereghlou|2016}} I Səfinin hakimiyyətinin ilk aylarında Zeynəb Bəyim gündəlik olaraq ölkənin bütün inzibati orqanının başında dayanmış və dövlətin idarəetməsi üzərində tam nəzarət qurmuşdu. Elə həmin il o, [[Səfəvi-Osmanlı müharibəsi (1623-1639)|1623–1639-cu illər Səfəvi–Osmanlı müharibəsində]] I Səfiyə qoşulmuşdur. Zeynəb Bəyim 28 may 1630-cu ildə, Mərivan döyüşündən əvvəl saray hərəmini [[Gülpayigan]]a aparmışdır.{{sfn|Ghereghlou|2016}}

12 fevral 1632-ci ildə, I Səfi özünün başlatdığı geniş qanlı təmizləmə kampaniyası zamanı Zeynəb Bəyimə İsfahandan Qəzvinə köçməyi əmr edərək onu saraydan qovmuşdur.{{sfn|Szuppe|2003|page=160}} Bununla da Zeynəb Bəyimin şöhrətli və imtiyazlı mövqeyinə son qoyulmuşdur. Zeynəb Bəyimin sağlığında yazılmış hesablara görə, o, ömrünün son günlərini İsfahanda keçirmişdir, lakin yenə də var-dövləti və böyük sərvətini özündə saxlamış və ölümünə qədər qeyri-müəyyən və təhlükəli siyasi hadisələrdən uzaq, dinc bir həyat sürmüşdür. O, [[Məhəmməd Bağır Mirzə]]nin dul həyat yoldaşı [[Dilaram Sultan]] tərəfindən saray hərəmində aparıcı [[Matriarxat|matriarx]] kimi əvəz edilmişdir.{{sfn|Blow|2009|page=232}} Zeynəb Bəyim 31 may 1640-cı ildə Qəzvində vəfat etmiş və [[Məşhəd|Məşhəd şəhərindəki]] [[İmam Rza məqbərəsi]]ndə dəfn edilmişdir.{{sfn|Ghereghlou|2016}}

== Mənbə ==

=== İstinadlar ===
{{İstinad siyahısı|3}}

=== Ədəbiyyat ===
* {{cite book|last1=Babaie|first1=Sussan|last2=Babayan|first2=Kathryn|last3=Baghdiantz-McCabe|first3=Ina|last4=Farhad|first4=Massumeh|title=Slaves of the Shah: New Elites of Safavid Iran|chapter = The Safavid Household Reconfigured: Concubines, Eunuchs, and Military Slaves|date=2004|publisher=I.B.Tauris|isbn=978-0857716866 | language= en }}
* {{cite book | last = Blow | first = David | title = Shah Abbas: The Ruthless King Who became an Iranian Legend | year = 2009 | isbn = 978-1845119898 | publisher = I. B.Tauris | location = London, UK | lccn = 2009464064 | url = https://books.google.com/books?id=K_kBAwAAQBAJ | language= en }}
* {{cite encyclopedia |last=Ghereghlou |first=Kioumars | year = 2016 | title = ZAYNAB BEGUM | url = http://www.iranicaonline.org/articles/zaynab-begum |editor-last = Yarshater |editor-first = Ehsan |encyclopedia = Encyclopædia Iranica |edition=Online Edition |publisher=Encyclopædia Iranica Foundation | language= en }}
* {{cite book|last1=Matthee|first1=Rudi|title=Persia in Crisis: Safavid Decline and the Fall of Isfahan|url=https://archive.org/details/persiaincrisissa0000matt|date=2012|publisher=I.B.Tauris|isbn=978-1845117450 | language= en }}
* {{cite book | title = Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire | year = 2008 | publisher = I.B.Tauris | last = Newman | first = Andrew J. | page = 66 | isbn = 978-0857716613 | url = https://books.google.com/books?id=KPgBAwAAQBAJ&q=false | language= en }}
* {{cite book|last=Szuppe|first=Maria|chapter=Status, Knowledge, and Politics: Women in Sixteenth-Century Safavid Iran|title=Women in Iran from the Rise of Islam to 1800|publisher=University of Illinois Press|year=2003|isbn=978-0252071218| editor-first1 = Guity | editor-last1 = Nashat | editor-first2 = Lois | editor-last2 = Beck | language= en }}

== Əlavə ədəbiyyat ==
* {{cite encyclopedia | title = Zaynab Begum | first1 = Vera B. | last1 = Moreen | encyclopedia = Encyclopedia of Jews in the Islamic World | editor = Norman A. Stillman | publisher = Brill Online | url = https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopedia-of-jews-in-the-islamic-world/zaynab-begum-SIM_0022580?s.num=15&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopedia-of-jews-in-the-islamic-world&s.q=safavid | year = 2010 | language= en }}



[[Kateqoriya:İran gürcüləri]]
[[Kateqoriya:Səfəvi şahzadələri]]
[[Kateqoriya:Səfəvilərin dövlət qulluqçuları]]

Səhifəsinin 02:34, 6 fevral 2024 tarixinə olan son versiyası

Zeynəb Bəyim
زئینب بییم
bayraq
Kaşan hakimi
bayraq2
1592/1593 – 1613/1614
MonarxI Abbas
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi XVI əsr
Doğum yeri Qəzvin
Vəfat tarixi 31 may 1640(1640-05-31)
Vəfat yeri Qəzvin
Dəfn yeri İmam Rza məqbərəsi, Məşhəd
Atası Şah Təhmasib Səfəvi
Anası Hurixan xanım
Həyat yoldaşı
Ailəsi Səfəvilər
Dini şiə islam
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Zeynəb Bəyim (az-əbcəd. زئینب بییم‎; fars. زینب بیگم‎; XVI əsr, Qəzvin – 31 may 1640, Qəzvin) — Səfəvi şahı I Təhmasibin (1524–1576-cı illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) dördüncü qızı. O, Səfəvi dövrünün ən nüfuzlu və güclü şahzadələrindən biri hesab olunur. Zeynəb Bəyim ardıcıl beş Səfəvi monarxının hakimiyyəti dövründə yaşamış, müxtəlif funksiyaları yerinə yetirmək və imperiyanın bürokratik sisteminin zirvəsində olmaqla yanaşı, həm də uzun illər saray hərəmində baş matriarx kimi fəaliyyət göstərmiş və bəzi dövrlərdə taxt-tac uğrunda münaqişələrdə mühüm rol oynamışdır. O, şah I Səfinin erkən hakimiyyəti dövründə (1629–1649-cu illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) nüfuzunun zirvəsinə çatmışdır. Zeynəb Bəyim çoxsaylı müasir mənbələrdə "Səfəvi saray siyasətində siyasi mötədillik və müdriklik sütunu" kimi təriflənmişdir.[1]

Erkən illəri[redaktə | mənbəni redaktə et]

I Təhmasibin Çəhəl Sütun Sarayındakı portreti.

Zeynəb Bəyim, şah I Təhmasibin gürcü əsilli şahzadə Hurixan xanımdan olan qızıdır.[1][2] Onun doğum tarixi məlum deyil. Şamlı qızılbaş tayfasının yüksək rütbəli nümayəndəsi Şahqulu bəy Zeynəb Bəyimə hələ o gənc yaşlarında ikən lələ təyin edilmişdir. Atası 1576-cı ildə vəfat edəndə və yerinə II İsmayıl (1576–1577-ci illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) keçəndə o, Durmuş xan Şamlının nəvəsi Əliqulu xan Şamlı ilə evlənmişdir. Nikah 7 dekabr 1577-ci il tarixindən bir qədər əvvəl baş tutmuşdur. Buna baxmayaraq, Zeynəb Bəyim Səfəvilərin paytaxtı Qəzvin şəhərinin saray hərəmində yaşamağa davam etdiyinə görə bu, müasir tarixçilərin fikrincə, başa çatdırılmamışdır.[1][3]

Zeynəb Bəyim qardaşı oğlu, Səfəvi taxt-tacının zahiri varisi Həmzə Mirzəni dəstəkləməklə dövrün siyasətində əsas rol oynamışdır. İsgəndər bəy Münşinin qeydlərinə görə, 1580-ci illərin sonunda, 1578–1590-cı illər Səfəvi–Osmanlı müharibəsinin mühüm mərhələsində səltənəti bürüyən qızğın vətəndaş müharibəsi zamanı Zeynəb Bəyim saray hərəminin başında dayanmışdır.[1] 1586-cı ilin sonunda Həmzə Mirzənin öldürülməsindən sonrakı dövrdə ona şəxsi vəziri, sonradan dövlətin baş vəziri olmuş Mirzə Lütfullah Şirazi kömək etmişdir.[4] Bundan sonra o, şah Məhəmməd Xudabəndənin (1578–1587-ci illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) hakimiyyətinin son bir neçə ilində başlayan varislik uğrunda müharibə zamanı gənc şahzadə Abbasın (1588–1629-cu illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) ən mühüm dəstəkçilərindən biri kimi çıxış etmişdir.[1]

Güclənməsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

I Abbasın Çəhəl Sütün Sarayındakı portreti.

Şah I Abbasın hakimiyyətinin ilk illərində Zeynəb Bəyim onun yaxın müttəfiqi olmağa davam etmiş və italyan səyyahı Petra della Vallenin qeydlərinə görə, onun mənəvi anasına çevrilmişdir. Hətta bu dövrdən sonra belə, şah I Abbasın hakimiyyətinin ilk iki onilliyində Zeynəb Bəyim onun "əsas məsləhətçiləri"ndən biri olaraq qalmışdı.[1][5] O, hərəmdə baş matriarx olmağa davam etmiş və Abbasın oğullarının təlim-tərbiyəsini öz üzərində götürmüşdü. Yerli hakimlər və hərbi rəhbərlər ondan I Abbasın adından müəyyən məsələlərdə siyasi müdaxilə etməsini xahiş edirdilər.[1]

Zeynəb Bəyim, I Abbasın hakimiyyəti dövründə Səfəvi bürokratiyası daxilində taxt-taca məxsus mülkiyyətin, yəni xassənin müxtəlif inzibati məsələlərində yaxından iştirak edirdi. 1592/1593-cü və 1613/1614-cü illər arasında o, Kaşan xassəsinin hakimi olmuş və onun müavini kimi çıxış edən iki bürokrat var idi. Mənbələrdə bu illər ərzində onun Yəzd şəhərinin cənub hissəsində bir neçə kəndin hakimi olduğu qeyd edilir. Bu, onun üçün I Abbasın hakimiyyət dövrünün böyük bir hissəsində hakimlik etdiyi ərazilərdə yaşayan zərdüşti icmasına qoyulan adambaşına vergini toplamaq və bunu özündə saxlamaq imkanını yaratmışdır. Vergidən gələn gəlirlər sayəsində o, 1601-ci və ya 1602-ci ildə İsfahan–Kaşan yolu boyu azı bir karvansara tikə bilmişdir. Bir il sonra ona səltənət tərəfindən verilən bütün fərmanlar üçün istifadə olunan möhrdar vəzifəsi verilmişdir.[1]

Zeynəb Bəyim 1605-ci ildə, 1603–1618-ci illər Səfəvi–Osmanlı müharibəsi zamanı şah I Abbasa Sufiyanda Osmanlı ordusuna hücum etməyi tövsiyə etmiş, nəticədə I Abbasın ən böyük hərbi qələbələrindən biri baş tutmuşdur. Zeynəb Bəyim vaxtaşırı ali məşvərət orqanı olan "Dövlət Şurası"na daxil edilirdi, hətta 1606-cı ildəki toplanışdakı yeganə qadın o idi.[6][5] Portuqaliyalı diplomat Antonio de Quveanın qeydlərinə görə, "o, bu şərəfə layiq olduğunu çox açıq şəkildə göstərmişdi".[6] Zeynəb Bəyim bir neçə il sonra, 1611-ci və ya 1612-ci ildə Xarəzmdə vətəndaş müharibəsinin başlanmasından sonra Səfəvi səltənətinə qaçan Ürgəncin özbək hakimi Vəliməhəmməd xanın gəlişi münasibətilə verilən ziyafətin başında dayanmışdı.[1]

Süqutu[redaktə | mənbəni redaktə et]

Zeynəb Bəyimin 1629-cu ildə yazdığı vəsiyyətnaməsi.

Buna baxmayaraq, Zeynəb Bəyim 1613-cü və ya 1614-cü ildə nüfuzdan düşmüşdür. O, hərəmdən qovulmuş, bütün vəzifələri əlindən alınmışdır. Zeynəb Bəyim bunun ardınca Qəzvinə sürgün edilmiş, burada ev dustaqlığına məhkum olunmuşdur.[1][7] Bu hadisələr İsfahandakı məhkəmədə iştirak edən bir neçə başqa yüksək rütbəli Səfəvi məmurları və hərbi rəhbərlərinin təmizlənmə prosesi zamanı baş vermişdi. Tarixçi Fəzli Xuzaniyə görə, bu, Səfəvi sarayının baş müctəhidi Mir Məhəmməd Bağır Damadın hərəkətlərinin nəticəsi idi.[1]

Zeynəb Bəyimə təxminən dörd ildən sonra yenidən saraya daxil olmağa icazə verilmişdir. Petra della Valle öz qeydlərində yazmışdır ki, onu 1617-ci ildə İsfahanda saray hərəminə başçılıq edərkən görmüşdü.[1] Zeynəb Bəyim 1627-ci ilin yazında I Abbas tərəfindən Fərəhabad və İsfahanda saray hərəminin başçısı vəzifəsinə bərpa edilmişdir. O, Abbasın ağır xəstəliyi zamanı saray həkimləri ilə sıx əlaqədə olmuş və Fərəhabadda onun müalicəsinə nəzarət etmişdir.[1] Zeynəb Bəyim, Abbas 19 yanvar 1629-cu ildə, səhər saatlarında vəfat edəndə onun nəşinin Fərəhabaddan Kaşana köçürülməsinə, eləcə də saray hərəminin Fərəhabaddan İsfahana köçürülməsinin maddi-texniki təminatına şəxsən nəzarət etmişdir.[1]

Zeynəb Bəyim bir çox halda I Abbasın dövründə çox böyük nüfuza, səlahiyyət və təsirə malik olsa da, əslində onun varisi I Səfinin (1629–1642-ci illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) hakimiyyətinin ilk bir neçə ilində nüfuz və qüdrətinin zirvəsinə çatmışdır.[1] Müasirlərinin yazdığı salnamələrə görə, o, Abbasın ölüm döşəyində ikən nəvəsi Sam Mirzəni taxt-taca vəliəhd təyin etməsində mühüm rol oynamışdır.[1] I Səfinin hakimiyyətinin ilk aylarında Zeynəb Bəyim gündəlik olaraq ölkənin bütün inzibati orqanının başında dayanmış və dövlətin idarəetməsi üzərində tam nəzarət qurmuşdu. Elə həmin il o, 1623–1639-cu illər Səfəvi–Osmanlı müharibəsində I Səfiyə qoşulmuşdur. Zeynəb Bəyim 28 may 1630-cu ildə, Mərivan döyüşündən əvvəl saray hərəmini Gülpayigana aparmışdır.[1]

12 fevral 1632-ci ildə, I Səfi özünün başlatdığı geniş qanlı təmizləmə kampaniyası zamanı Zeynəb Bəyimə İsfahandan Qəzvinə köçməyi əmr edərək onu saraydan qovmuşdur.[5] Bununla da Zeynəb Bəyimin şöhrətli və imtiyazlı mövqeyinə son qoyulmuşdur. Zeynəb Bəyimin sağlığında yazılmış hesablara görə, o, ömrünün son günlərini İsfahanda keçirmişdir, lakin yenə də var-dövləti və böyük sərvətini özündə saxlamış və ölümünə qədər qeyri-müəyyən və təhlükəli siyasi hadisələrdən uzaq, dinc bir həyat sürmüşdür. O, Məhəmməd Bağır Mirzənin dul həyat yoldaşı Dilaram Sultan tərəfindən saray hərəmində aparıcı matriarx kimi əvəz edilmişdir.[8] Zeynəb Bəyim 31 may 1640-cı ildə Qəzvində vəfat etmiş və Məşhəd şəhərindəki İmam Rza məqbərəsində dəfn edilmişdir.[1]

Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Ghereghlou, 2016
  2. ↑ Szuppe, 2003. səh. 149
  3. ↑ Babaie və b. 2004. səh. 35
  4. ↑ Szuppe, 2003. səh. 153–154
  5. ↑ 1 2 3 Szuppe, 2003. səh. 160
  6. ↑ 1 2 Blow, 2009. səh. 173
  7. ↑ Matthee, 2012. səh. 37, 203
  8. ↑ Blow, 2009. səh. 232

Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Babaie, Sussan; Babayan, Kathryn; Baghdiantz-McCabe, Ina; Farhad, Massumeh. The Safavid Household Reconfigured: Concubines, Eunuchs, and Military Slaves // Slaves of the Shah: New Elites of Safavid Iran (ingilis). I.B.Tauris. 2004. ISBN 978-0857716866.
  • Blow, David. Shah Abbas: The Ruthless King Who became an Iranian Legend (ingilis). London, UK: I. B.Tauris. 2009. ISBN 978-1845119898. LCCN 2009464064.
  • Ghereghlou, Kioumars. ZAYNAB BEGUM // Yarshater, Ehsan (redaktor). Encyclopædia Iranica (ingilis) (Online Edition). Encyclopædia Iranica Foundation. 2016.
  • Matthee, Rudi. Persia in Crisis: Safavid Decline and the Fall of Isfahan (ingilis). I.B.Tauris. 2012. ISBN 978-1845117450.
  • Newman, Andrew J. Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire (ingilis). I.B.Tauris. 2008. səh. 66. ISBN 978-0857716613.
  • Szuppe, Maria. Status, Knowledge, and Politics: Women in Sixteenth-Century Safavid Iran // Nashat, Guity; Beck, Lois (redaktorlar ). Women in Iran from the Rise of Islam to 1800 (ingilis). University of Illinois Press. 2003. ISBN 978-0252071218.

Əlavə ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Moreen, Vera B. Zaynab Begum // Norman A. Stillman (redaktor). Encyclopedia of Jews in the Islamic World (ingilis). Brill Online. 2010.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Zeynəb_Bəyim&oldid=7460093"