Aral dənizinin quruması: Redaktələr arasındakı fərq
Redaktənin izahı yoxdur |
Redaktənin izahı yoxdur |
||
Sətir 1: | Sətir 1: | ||
{{iş gedir}} |
|||
[[File:Aralsee.gif|right|thumb|1960 – 2010-cu illər arasında Aral dənizinin səviyyəsinin enməsi.]] |
[[File:Aralsee.gif|right|thumb|1960 – 2010-cu illər arasında Aral dənizinin səviyyəsinin enməsi.]] |
||
[[File:Aralsea tmo 2014231 lrg.jpg|thumb|350px|2014-cü ilin avqustunda [[Aralqum]]un kosmosdan mənzərəsi.]] |
[[File:Aralsea tmo 2014231 lrg.jpg|thumb|350px|2014-cü ilin avqustunda [[Aralqum]]un kosmosdan mənzərəsi.]] |
||
Sətir 9: | Sətir 8: | ||
1985-1986-cı illərdə dəniz səviyyəsi 53 m-dən 41 m-ə ([[Baltik dənizi]]nin səviyyəsinə nisbətən) düşdü, [[Berq boğazı]] qurudu, Aral iki müstəqil su anbarına - [[Böyük Aral|Böyük]] və [[Kiçik Aral|Kiçik]] su anbarına bölündü. |
1985-1986-cı illərdə dəniz səviyyəsi 53 m-dən 41 m-ə ([[Baltik dənizi]]nin səviyyəsinə nisbətən) düşdü, [[Berq boğazı]] qurudu, Aral iki müstəqil su anbarına - [[Böyük Aral|Böyük]] və [[Kiçik Aral|Kiçik]] su anbarına bölündü. |
||
2002-ci ilə qədər səviyyə daha 10 m aşağı düşdü, 2006-cı ildə Böyük Aral dənizindən dərin su hissəsi - keçmiş Tşe-Bas körfəzi ayrıldı. |
2002-ci ilə qədər səviyyə daha 10 m aşağı düşdü, 2006-cı ildə Böyük Aral dənizindən dərin su hissəsi - keçmiş Tşe-Bas körfəzi ayrıldı. |
||
1960-2009-cu illər arası Aral dənizinin sahəsi 67,499 km²-dən 6,700 km²-ə qədər azaldı. |
|||
⚫ | |||
⚫ | |||
Dənizin keçmiş sərhədlərindən 100 km-ə qədər radiusda iqlim kəskin kontinental xarakter almış, yağıntıların miqdarı bir neçə dəfə azalmış, [[Tuqay meşələri|tuqay meşələri]] məhv olmuş, 130-dan çox heyvan və 30 növ balıq yox olmuşdur. |
Dənizin keçmiş sərhədlərindən 100 km-ə qədər radiusda iqlim kəskin kontinental xarakter almış, yağıntıların miqdarı bir neçə dəfə azalmış, [[Tuqay meşələri|tuqay meşələri]] məhv olmuş, 130-dan çox heyvan və 30 növ balıq yox olmuşdur. |
||
Toz fırtınaları quru dəniz yatağından qumu və orada yığılmış kimyəvi çirkləndiriciləri uzun məsafələrə aparır. |
Toz fırtınaları quru dəniz yatağından qumu və orada yığılmış kimyəvi çirkləndiriciləri uzun məsafələrə aparır. |
07:53, 13 may 2024 tarixindəki versiya
Aral dənizinin səviyyəsinin aşağı düşməsi— 20-ci əsrin ikinci yarısında Aral dənizinin su həcminin 90%-nin itirilməsi və onun yerində Aralqum səhrasının yaranması ilə bağlı antropogen-təbii ekoloji fəlakətdir. Müasir alimlərin hesablamalarına görə, Aral dənizinin səviyyəsinin azalmasına antropogen amillərin təsiri 70%-dən çoxdur. Aral bölgəsində kənd təsərrüfatının inkişafı, ilk növbədə suvarılan sahələrdə pambıqçılığın intensiv becərilməsi ilə əlaqədar kəskin tənəzzül başlandı. Əkin sahələrini suvarmaq üçün 1960-cı illərə qədər Aral dənizini qidalandıran Amudərya və Sırdərya çaylarının bütün su ehtiyatı paylanmışdı, çoxsaylı su anbarları və kanallar su təchizatı və buxarlanma arasında balansı pozdu. 1985-1986-cı illərdə dəniz səviyyəsi 53 m-dən 41 m-ə (Baltik dənizinin səviyyəsinə nisbətən) düşdü, Berq boğazı qurudu, Aral iki müstəqil su anbarına - Böyük və Kiçik su anbarına bölündü. 2002-ci ilə qədər səviyyə daha 10 m aşağı düşdü, 2006-cı ildə Böyük Aral dənizindən dərin su hissəsi - keçmiş Tşe-Bas körfəzi ayrıldı. 1960-2009-cu illər arası Aral dənizinin sahəsi 67,499 km²-dən 6,700 km²-ə qədər azaldı.
Ümumdünya Meteorologiya Assosiasiyasının məlumatına görə, Aral dənizinin quruması 20-ci ən böyük antropogen ekoloji böhranlarından biridir. Dənizin keçmiş sərhədlərindən 100 km-ə qədər radiusda iqlim kəskin kontinental xarakter almış, yağıntıların miqdarı bir neçə dəfə azalmış, tuqay meşələri məhv olmuş, 130-dan çox heyvan və 30 növ balıq yox olmuşdur. Toz fırtınaları quru dəniz yatağından qumu və orada yığılmış kimyəvi çirkləndiriciləri uzun məsafələrə aparır. Tozun ötürülməsi Aral dənizi bölgəsinin əhalisi arasında tənəffüs, göz, xərçəng və digər xəstəliklərin dəfələrlə artmasına səbəb olub.
Bundan əlavə, balıqçılıq və gəmiqayırma sənayesinin dayanması səbəbindən sakinlər kütləvi işsizliklə üzləşiblər. Əgər Amudərya və Sırdərya səth axımı suyun istifadəsi tamamilə dayandırılsa, əvvəlki dəniz səviyyəsini bərpa etmək üçün 100 ildən çox vaxt lazım olacaq. Hövzənin beş ölkəsi - Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Tacikistan və Türkmənistan - Avropa İttifaqı və digər dövlətlərin dəstəyi ilə Aral dənizinin qismən bərpası üçün layihələr həyata keçirir, lakin siyasi və iqtisadi səbəblərdən səylərdə birlik əldə oluna bilmir. Müasir alimlər Aral dənizinin dirçəlməsini qeyri-mümkün hesab edirlər.
Qurumasının səbəbləri
Aral dənizi qurumasına qədər sahəsinin böyüklüyünə görə Xəzər dənizi, Yuxarı göl (Şimali Amerika), Viktoriya gölündən (Şərqi Afrika) sonra dünyada 4-cü göl idi. Aral dənizinin quruması XX əsrin 60-cı illərində başlamışdır. Həmin vaxtlarda Sırdərya və Amudərya çaylarının suyunun çox hissəsinin kanallarla Türkmənistan, Özbəkistan və Qazaxıstanın cənubunun ehtiyacı üçün götürülməsinə, suvarma üçün istifadə edilməsinə başlanıldı. Nəticədə dəniz öz sahilindən nəzərəçarpacaq dərəcədə geri çəkildi və quruduğu yerlər dəniz duzu və digər kimyəvi maddələrlə örtüldü. 1993-cü ildə Aral dənizinin xilası üzrə beynəlxalq fond yaradılıb. Bu fond vasitəsilə indiyə qədər 300-dən artıq layihə həyata keçirilib (Özbəkistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan və Türkmənistan bu Fondun təsisçiləridirlər).
İstinadlar
Xarici keçidlər
- Aral dənizinin «səssiz ölüm»ü.
- Aral dənizi hövzəsi regionunda ekoloji fəlakətin aradan qaldırılmasına 3,5 milyard dollar ayrılıb.
- В.Рахманов: Самая молодая пустыня в мире — Аралкум Arxivləşdirilib 2014-01-16 at the Wayback Machine.
- Siegmar-W. Breckle Combating desertification and rehabilitation of the salt deserts in the region at the Aral Sea Arxivləşdirilib 2010-03-05 at the Wayback Machine.
- "Evaporation of the Aral Sea : Feature Articles" (ingilis). Earth Observatory. İstifadə tarixi: 20.05.2009..
- О Барсакельмесском заповеднике — «Пойти, чтобы вернуться» Arxivləşdirilib 2011-07-17 at the Wayback Machine, Инна БЕКЕЕВА, № 430 (16817) от 28.08.2009.
- Кладбище кораблей (фотоальбом южной части Аральского моря, апрель 2010 года).