Aral dənizinin quruması

1960 – 2010-cu illər arasında Aral dənizinin səviyyəsinin enməsi.
2014-cü ilin avqustunda Aralqumun kosmosdan mənzərəsi.

Aral dənizinin səviyyəsinin aşağı düşməsi— 20-ci əsrin ikinci yarısında Aral dənizinin su həcminin 90%-nin itirilməsi və onun yerində Aralqum səhrasının yaranması ilə bağlı antropogen-təbii ekoloji fəlakətdir. Müasir alimlərin hesablamalarına görə, Aral dənizinin səviyyəsinin azalmasına antropogen amillərin təsiri 70%-dən çoxdur. Aral bölgəsində kənd təsərrüfatının inkişafı, ilk növbədə suvarılan sahələrdə pambıqçılığın intensiv becərilməsi ilə əlaqədar kəskin tənəzzül başlandı. Əkin sahələrini suvarmaq üçün 1960-cı illərə qədər Aral dənizini qidalandıran Amudərya və Sırdərya çaylarının bütün su ehtiyatı paylanmışdı, çoxsaylı su anbarları və kanallar su təchizatı və buxarlanma arasında balansı pozdu. 1985-1986-cı illərdə dəniz səviyyəsi 53 m-dən 41 m-ə (Baltik dənizinin səviyyəsinə nisbətən) düşdü, Berq boğazı qurudu, Aral iki müstəqil su anbarına - Böyük və Kiçik su anbarına bölündü. 2002-ci ilə qədər səviyyə daha 10 m aşağı düşdü, 2006-cı ildə Böyük Aral dənizindən dərin su hissəsi - keçmiş Tşe-Bas körfəzi ayrıldı. 1960-2009-cu illər arası Aral dənizinin sahəsi 67,499 km²-dən 6,700 km²-ə qədər azaldı.

Ümumdünya Meteorologiya Assosiasiyasının məlumatına görə, Aral dənizinin quruması 20-ci ən böyük antropogen ekoloji böhranlarından biridir. Dənizin keçmiş sərhədlərindən 100 km-ə qədər radiusda iqlim kəskin kontinental xarakter almış, yağıntıların miqdarı bir neçə dəfə azalmış, tuqay meşələri məhv olmuş, 130-dan çox heyvan və 30 növ balıq yox olmuşdur. Toz fırtınaları quru dəniz yatağından qumu və orada yığılmış kimyəvi çirkləndiriciləri uzun məsafələrə aparır. Tozun ötürülməsi Aral dənizi bölgəsinin əhalisi arasında tənəffüs, göz, xərçəng və digər xəstəliklərin dəfələrlə artmasına səbəb olub.

Bundan əlavə, balıqçılıq və gəmiqayırma sənayesinin dayanması səbəbindən sakinlər kütləvi işsizliklə üzləşiblər. Əgər Amudərya və Sırdərya səth axımı suyun istifadəsi tamamilə dayandırılsa, əvvəlki dəniz səviyyəsini bərpa etmək üçün 100 ildən çox vaxt lazım olacaq. Hövzənin beş ölkəsi - Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Tacikistan və Türkmənistan - Avropa İttifaqı və digər dövlətlərin dəstəyi ilə Aral dənizinin qismən bərpası üçün layihələr həyata keçirir, lakin siyasi və iqtisadi səbəblərdən səylərdə birlik əldə oluna bilmir. Müasir alimlər Aral dənizinin dirçəlməsini qeyri-mümkün hesab edirlər.

Qurumasının səbəbləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Aral dənizi qurumasına qədər sahəsinin böyüklüyünə görə Xəzər dənizi, Yuxarı göl (Şimali Amerika), Viktoriya gölündən (Şərqi Afrika) sonra dünyada 4-cü göl idi. Aral dənizinin quruması XX əsrin 60-cı illərində başlamışdır. Həmin vaxtlarda Sırdərya və Amudərya çaylarının suyunun çox hissəsinin kanallarla Türkmənistan, Özbəkistan və Qazaxıstanın cənubunun ehtiyacı üçün götürülməsinə, suvarma üçün istifadə edilməsinə başlanıldı. Nəticədə dəniz öz sahilindən nəzərəçarpacaq dərəcədə geri çəkildi və quruduğu yerlər dəniz duzu və digər kimyəvi maddələrlə örtüldü. 1993-cü ildə Aral dənizinin xilası üzrə beynəlxalq fond yaradılıb. Bu fond vasitəsilə indiyə qədər 300-dən artıq layihə həyata keçirilib (Özbəkistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan və Türkmənistan bu Fondun təsisçiləridirlər).

Ətraf mühitə təsiri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ümumdünya Meteorologiya Assosiasiyası Aral dənizinin quruması 20-ci ən böyük antropogen ekoloji böhranlarından biri adlandırır.[1] Dənizin yoxa çıxması Aral dənizi bölgəsinin florasına, faunasına, landşaftına və iqliminə sistemli şəkildə mənfi təsir göstərmişdir.[2] Dəniz Sibirdən əsən payız-qış soyuq küləklərini yumşaldır, yayın istisini sərinləşdirirdi.[3] Quruduqdan sonra keçmiş akvatoriya üzərində və ondan 50-100 km radiusda iqlim daha kontinentallaşdı və quraqlaşdı, qışlar 1-2 dərəcə soyudu, yayda temperatur 2-2,5 dərəcə yüksəldi.[4][2] Yağıntıların miqdarı bir neçə dəfə azalıb.[3] Qurumuş dəniz yatağında 6 milyon hektar ərazisi olan Aralqum qum-duz səhrası əmələ gəlmişdir ki, bunun da 3,2-si Özbəkistan, təxminən 2,8-i Qazaxıstan ərazisində yerləşir.[5][6][2]

Aral bölgəsinin Özbəkistan hissəsində Aral dənizinin qurumasından ən çox zərər çəkən zona Qaraqalpaqıstanın dörd rayonudur: Moynaq, Bozatau, Qonğurat, Taxtakupir, Qazaxıstan hissəsində - Qızılorda vilayətinin Aral və Qızılorda rayonları.[2] Qazaxıstanda, Qızılorda vilayətinin Aralsk və Xazali rayonları, Aqtöbe vilayətinin Şalkar rayonu ekoloji fəlakət zonaları, Qızılorda şəhəri və onun vilayətləri, Baykonur şəhəri ekoloji böhran zonaları elan edilib. Aqtöbe vilayətinin Arıs, Bayqanin, İrgiz, Muqaljar, Temir rayonları, Karağandı vilayətinin Ulıtau rayonu, həmçinin Cənubi Qazaxıstan vilayətinin Otırar, Sozak, Şardara rayonları və Türkistan şəhəri böhrandan öncəsi ərazilər hesab olunur.[3]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Гланц, Зонн, 2005
  2. ↑ 1 2 3 4 «Аральское море и Приаралье», 2017
  3. ↑ 1 2 3 Сакиев и др., 2015
  4. ↑ Эшмуродова, 2020
  5. ↑ Новицкий, З. "Зелёный щит осушенного дна Арала" (rus). «Газета.uz». 2021-04-30. 2021-09-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-05.
  6. ↑ Гланц, Зонн, 2008

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]