İlham Tohti

İlham Tohti (uyğ. ئىلھام توختى; 25 oktyabr 1969[1][2], Artuş (şəhər), Sincan-Uyğur Muxtar Rayonu) — əslən uyğur məşhur Çin iqtisadçısı, alim. 2009-cu il iyulun 5-də Urumçidə baş verən Urumçi iğtişaşları ilə bağlı hadisələrdən sonra o, Çin hökumətinin Sincan-Uyğur Muxtar Rayonundakı uyğurlara qarşı siyasətini tənqid etdiyinə görə Çin hakimiyyəti tərəfindən həbs edilib.[3] O, sonradan azad edilib.[4] 2014-cü ilin yanvarında o, yenidən həbs edilib və ömürlük həbs cəzasına məhkum olunub. 2019-cu ildə o, “Çinlilər və uyğurlar arasında qarşılıqlı anlaşmanın yaxşılaşdırılması xidmətlərinə görə” Saxarov mükafatına və “ÇXR-də uyğurların vətəndaş hüquqlarının müdafiəsinə görə” Vatslav Havel mükafatına layiq görülüb.

İlham Tohti
uyğ. ئىلھام توختى
Doğum tarixi 25 oktyabr 1969(1969-10-25)[1][2] (54 yaş)
Doğum yeri
Vətəndaşlığı  ÇXR
Elm sahəsi iqtisadiyyat
İş yeri Minzu Unuvesiteti (Çin)
Alma-mater Şimal-Şərqi Pedaqoji Universiteti
Çinin Minzu Universiteti
Tanınır hüquq müdafiəçisi, universitet müəllimi, iqtisadçı
Mükafatları PEN/Barbara Goldsmit Yazma Azadlığı Mükafatı (2014)
Martin Ennals Mükafatı (2016)
İnsan Hüquqları üzrə Veymar Şəhər Mükafatı (2017)
Vatslav Havel adına mükafat (2019)
Saxarov mükafatı (2019)
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

25 oktyabr 1969-cu ildə Sincan-Uyğur Muxtar Rayonunun Artuş mahalında anadan olub. Şimal-Şərqi Normal Universitetinin və İqtisadiyyat fakültəsinin məzunudur. Sonradan o, Pekində Mərkəzi Millətlər Universitetində iqtisadiyyat professoru olub.[3]

Uyğurların hüquqları uğrunda mübarizə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

2006-cı ildə İlham Tohti han çinliləri ilə uyğurlar arasında anlaşmanı təşviq etmək üçün uyğur və çin dillərində məqalələr dərc etdirdiyi "Uyghur Online" saytını qurub.[3][5] Azad Asiya Radiosu onun bloqunu sosial mövzularda mötədil, intellektual resurs adlandırıb. 2008-ci ilin ortalarında hakimiyyət onun saytını bağladı.[3][5] 2009-cu ilin martında Azad Asiya radiosuna verdiyi müsahibədə Tohti Çin hökumətinin Sincan muxtariyyətindəki siyasətini açıq şəkildə tənqid etdi. O, hanların Sincana miqrasiyasını təşviq etmək siyasətini tənqid edərək, bunun uyğurlar arasında işsizlik problemini daha da ağırlaşdırdığını qeyd edirdi.[5] Tohti yazılarında qeyd edirdi ki, 1990-cı illərdə hökumət üçün araşdırma apararkən, Sincanda 20 milyondan az əhalidən 1,5 milyon işsiz olduğunu aşkar edib.[6] Bundan əlavə, o, Uyğur muxtariyyətinin qubernatoru Nur Bəkrini tənqid edərək onu “ixtisassız” idarəçi adlandırıb. Tohti həmçinin ÇXR hökümətini “Etnik muxtariyyət hüququ haqqında” qanununun (1984) tam həyata keçirməsinə çağırıb.[5]

Hakimiyyət tərəfindən təqiblər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
İlham Tohtinin qızı Cövhər İlham Elliot Sperling ilə Lederman/PEN Amerika Mərkəzində, May 2014
İlham Tohtinin qızı Cövhər İlham 2019-cu il Saxarov mükafatını atası adından Avropa Parlamentinin sədri David Sassolidən qəbul edir

2009-cu ilin martında İlham Tohti təhlükəsizlik qüvvələri təərəfindən saxlanılıb.[3] O bildirib ki, dindirilmələr zamanı onu separatçılıqda ittiham ediblər.[3] 2009-cu ilin may ayında Azad Asiya radiosunun uyğur xidmətinə verdiyi müsahibədə Tohti bu haqda danışıb: "Azadlıq və demokratiya şəraitində Sincandakı vəziyyət Çinin digər bölgələri ilə müqayisədə ən pis vəziyyətdir. Hazırda yaşadıqlarım adi haldır. Saytım xəbərdarlıq edilmədən bağlandı. Dəfələrlə dindirildim, hədə-qorxu gəldilər. Mən Pekində qanuni sakiniyəm və qanunla Sincan polisi tərəfindən dindirilməməliydim, amma bu baş verdi. Məni separatçılıqda ittiham etdilər... Bəs muxtariyyət qanununun icrası separatçılıqdırmı?"[3]

2014-cü ildə Tohti ömürlük həbs cəzasına məhkum edilib.[7]

Beynəlxalq mükafatları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

2019-cu ildə ÇXR-də həbsdə olan İlham Tohti iki nüfuzlu beynəlxalq mükafata layiq görülüb. O, Vatslav Havel və Andrey Saxarov mükafatlarını alıb.

2019-cu ilin sentyabrında Avropa Şurası Parlament Assambleyası (AŞPA) Tohtini ÇXR-in uyğur əhalisinin hüquqlarını müdafiə etdiyinə görə Vatslav Havel adına hüquq mükafatı ilə təltif edib. Mükafat Tohti adından “İlham Tohti Təşəbbüsü” təşkilatından Enver Kan tərəfindən alınıb.[8]

2019-cu ildə Tohti Beynəlxalq Saxarov mükafatına layiq görülüb. Mükafat Tohtiyə "Çinlilər və Uyğurlar arasında qarşılıqlı anlaşmanı təşviq etmək səylərinə" görə verilib.[7] Avropa Parlamentinin sədri David Sassoli Çin rəhbərliyini Tohtini dərhal azad etməyə çağırıb.[7]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 Ilham Tohti // Munzinger Personen (alm.).
  2. ↑ 1 2 National Library of Israel Names and Subjects Authority File.
  3. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 "Outspoken Economist Presumed Detained". en:Radio Free Asia. 2012-07-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-07-12.
  4. ↑ Wines, Michael. "Without Explanation, China Releases 3 Activists". en:The New York Times. 2009-08-23. 2020-02-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-08-25.
  5. ↑ 1 2 3 4 "Uyghur Scholar Calls for Jobs". en:Radio Free Asia. 2012-07-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-07-15.
  6. ↑ Wong, Edward. "Intellectuals Call for Release of Uighur Economist". New York Times. 2009-07-15. 2020-02-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-07-17.
  7. ↑ 1 2 3 Sakharov Prize: Jailed Uighur academic Ilham Tohti wins award Arxivləşdirilib 2019-10-25 at the Wayback Machine, BBC, 24.10.2019
  8. ↑ "Премия имени Вацлава Гавела — 2019 присуждена Ильхаму Тохти и «Молодежной инициативе в поддержку прав человека»". 2020-01-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-24.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]