Qızılsu-Qırğız Muxtar dairəsi

Qızılsu-Qırğız Muxtar dairəsi (qırğız.قىزىلسۇۇ قىرعىز اپتونوم وبلاسى Кызылсуу Кыргыз аптоном обласы; çin. 克孜勒苏柯尔克孜自治州 pinyin. Kèzīlèsū Kē'ěrkèzī Zìzhìzhōu; uyğ. قىزىلسۇ قىرغىز ئاپتونوم ئوبلاستى) — ÇXR-nın Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonunun qərbində muxtar bölgə. Qırğız dilindən tərcümədə Dairənin adı "qızıl (qırmızı) su" deməkdir, bu da bölgədə axan Qızılsu çayının adı ilə eyniyyət təşkil edir. Muxtar Dairənin səlahiyyətli idarəetmə orqanları Artuş şəhərində yerləşir.

Qızılsu-Qırğız Muxtar dairəsi
Qırğız: قىزىلسۇۇ قىرعىز اپتونوم وبلاسى Кызылсуу Кыргыз аптоном обласы; çin. 克孜勒苏柯尔克孜自治州; uyğ. قىزىلسۇ قىرغىز ئاپتونوم ئوبلاستى
39°42′47″ şm. e. 76°10′18″ ş. u.
Ölkə	Çin
Daxildir	Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonu
İnzibati mərkəz	Artuş (şəhər)
Ən böyük şəhəri	Artuş (şəhər)
Tarixi və coğrafiyası
Sahəsi	69 845,8 km² km²
Saat qurşağı	UTC+8
Əhalisi
Əhalisi	525.570 nəf. (2010)[1]
Rəqəmsal identifikatorlar
Poçt indeksi	833400
Avtomobil nömrəsi	新P
Rəsmi sayt
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Qədim dövrlərdə Akçi nahiyəsinin ərazisində Yuitou knyazlığı yerləşirdi. Han Tarixi Kitabı "Han Şu"da (尉 頭) belə təsvir edilir: "300 ailə, 2300 nəfər, 800 döyüşçü, 4 Çinli məmur. Əhali köçəridirlər, onlar Külçə tərəfdə məskunlaşan Usunlar kimi geyinirlər". Uluğçat nahiyəsinin ərazisində isə Juandu knyazlığı var idi. Burada isə "Han Şu"ya (捐 毒) görə: "380 ailə, 1100 nəfər, 500 döyüşçü məskunlaşıb. Sakinləri köçərilərdir, adətləri sakların törəmələri olan Usunlara bənzəyir.

Qızılsu-Qırğız Muxtar dairəsi 14 iyul 1954-cü il tarixində qurulmuşdur. Bu, tarixdə ilk dəfə bütün bu torpaqların vahid inzibati ərazi daxilində birləşdirilməsi idi.

2010-cu il əhalinin siyahıya alınmasına görə, Qızılsu-Qırğız muxtar dairəsinin daimi əhalisi 525.570 nəfərdir. 2000-ci illə müqayisədə 10 ildə ümumi insan sayı 19,53% artaraq 85,882 nəfərə çatmışdır. Əhakinin ümumu artım tempi 1.80% -dir. Bunlardan kişi əhalisi 267 660 nəfərdir ki, bu da əhalinin 50.93%-ni, qadın əhalisi 257 910 nəfərdir ki, bu da 49.07%-ni təşkil edir. Ümumi cinslər arasında nisbət (qadın başına 100) 103.78-dir.

0-14 yaşlı əhali 146 343 nəfərdir ki, bu da 27,84%, 15-64 yaşlı əhali 354 774 nəfərdir ki, bu da 67,50%, 65 və yuxarı yaşda olanlar 24 453 nəfərdir ki, bu da 4,65 mindir.

Qızılsu-Qırğız Muxtar dairəsinin mahallarında yaşayan əhali haqda məlumat

Adı	Daimi yaşayan əhali (2010-cu il noyabr)
	Sayı	Artım faizi (%)	Əhali sıxlığı
Artuş (şəhər)	240 368	45,73	14,88
Akto nahiyəsi	199 065	37,88	8,11
Akçi nahiyəsi	38 876	7,40	3,05
Uluğçat nahiyəsi	47 261	8,99	2,48
Ümumi	525 570	100	7,25

Xalqlar	2000[2]		2010		2018
	Say	%	Say	%	Say	%
Uyğurlar	281 306	63.98 %	339 926	64.68 %	408 738	65,9%
Qırğızlar	124 533	28.32 %	143 582	27.32 %	162 774	26,2%
Hanlar	28 197	6.41 %	35 629	6.78 %	41 404	6,7%
Taciklər	4 662	1.06 %	5 547	1.06 %
Dunqanlar	432	0.10 %	447	0.09 %
Qazaxlar			88	0.02 %
Tibetlilər			51	0.01 %
Tucyalılar			49	0.01 %
Özbəklər			44	0.01 %
Monqollar			40	0.01 %
Başqaları	558	0.13 %	167	0.03 %	7 625	1,2%
Ümumi	439 688	100 %	525 570	100 %	620 591	100 %

Muxtar dairə 1 şəhər dairəsinə və 3 nahiyəyə bölünür.

#	Nahiyələrin adı	Heroqriflər	Pinyin	Uyğur dili (ərəb şrifti)	Uyğur dili (latın şrifti)	Qırğız dili (ərəb şrifti)	Qırğız dili (kiril şrifti	Qırğız dili (latın şrifti	Əhali (2010)	Sahəsi (km²)	Əhali sıxlığı (/km²)
1	Artur (şəhər)	阿图什市	Ātúshí shì	ئاتۇش شەھىرى	Atush shehiri	ارتىش شاارى	Артыш шаары	Artyş şaary	240,368	15,698	15.31
2	Akto nahiyəsi	阿克陶县	Ākètáo xiàn	ئاقتو ناھىيىسى	Aqto nahiyisi	ﺍﻗﺘﻮﻭ وودانى	Актоо ооданы	Aqtoo oodany	199,065	24,555	8.10
3	Akçi nahiyəsi	阿合奇县	Āhéqí xiàn	ئاقچى ناھىيىسى	Aqchi nahiyisi	اقچئي وودانى	Акчий ооданы	Aqçij oodany	38,876	11,545	3.36
4	Uluğçat nahiyəsi	乌恰县	Wūqià xiàn	ئۇلۇغچات ناھىيىسى	Ulughchat nahiyisi	ۇلۇۇچات وودانى	Улуучат ооданы	Uluuçat oodany	47,261	19,118	2.47

• Liu Huijun^[3]

• Yueerguli Jiapaer 约尔古丽 · 加帕尔 ^[4]
• Dilşat Kıdırxan^[3]

• Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonu
• İli-Qazax Muxtar dairəsi
• Qırğızıstan