İordaniyadakı Yəhudilərin tarixi

İordaniya xəritəsi

İordaniyadakı Yəhudilərin tarixi — çox qədim dövrlərə gedib çıxır, çünki bugünkü İordaniya coğrafiyasının çoxu İsrail torpaqlarında yəhudilərin tarixi ilə üst-üstə düşür.

İsrail qəbilələri[redaktə | mənbəni redaktə et]

1759-cu ildə tərtib edilmiş qəbilələrin ilk yaşayış xəritəsi - fərqlər Birləşmiş Monarxiya dövründə meydana gəldi..

Tövrata görə, qədim İsrail övladlarının Reuben, Qad və Menasse qəbilələri bugünkü İordaniya torpaqlarında yaşayırdılar[1]. Bu qəbilələrin üçü də nadir hallarda İordan çayı vadisindən şərqdə yerləşirdi. Yəhudilərlə əlaqəli olan Edomitlər İordaniyanın cənubunda, Aqaba körfəzi ilə Ölü dəniz arasında yaşayırdılar. Yəhudilər Hashmonayim adı ilə müstəqil olduqları zaman Edom ilhaq edildi və Yəhudeyaya qoşuldu. Yehuda Makkabi Edom e.ə.163-cü ildə fəth etdi[2]. Yohanan Hurkanus tərəfindən Edomitlər eə.125-ci ildə repressiya edildi və Halaha qaydalarına riayət etmək məcburiyyətində qaldı[3]. O vaxtdan bəri, yəhudi milləti ilə birlikdə xatırlandı. Edomdan Hashmonayim rəsmisi I.Antipa Edom . Roma fəthindən sonra Hirod, Yəhudeyanı idarə edən Herodiya krallığının əcdadı idi. Herodun qardaşı Yosef I Antipa və qayınanası Kostobarusa hökmranlıq etdi. 70-ci ildə Tit tərəfindən Qüdsün mühasirəsi ilə, Yohanan, Şimon, Pinhas və Yaakov başda olmaqla 20000 Edom əsgəri, Qüds Məbədində dindarları xilas etmək üçün döyüşmək üçün Yerusəlimə gəldi[4]. Yəhudi-Roma müharibələrindən sonra Edom xalqı tarixdə xatırlanmadı, ancaq Müqəddəs Jeromun zamanına qədər coğrafi bölgə "Edomya" adı istifadə edilməyə davam etdi.

Roma əsri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bölgədəki Roma hökmranlığı, General Pompey Judeayı e.ə.63-cü ildə başladı. İllər keçdikcə Yəhuda padşahlığında Romanın gücü artdı. Onların arasında Yahya da var idi; Şayiələrə görə, Maharus qalasındakı Yəhyanın başı Heroda təqdim edildi. 66-cı il Birinci Yəhudi-Roma Müharibəsində Maharus qalası yəhudilər tərəfindən tutuldu və onlar 72 illik mühasirənin sonunadək onu saxlaya bildilər. Sonuncu müstəqillik üçün yəhudilərin səyləri uğursuz olduqda, Romalılar Yəhudeyanı, Suriyanın Fələstin adı altında Samariya və Qalileyanı vahid bir vilayət halına gətirdilər. Roma fəthindən sonra İordaniya və ətraf ərazilərdəki yəhudilər onu idarə edən padşah və hökmdarların əmrləri altında yaşayırdılar. Əsrlər boyu indiki İordaniya torpağında yəhudilərin sayı azaldı və nəticədə artıq yoxdur.

Osmanlı hökmranlığı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Osmanlı hakimiyyəti dövründə (1516-1917) türklər bölgələri öz paytaxtları adlandırdıqları üçün rəsmi qeydlərdə "Fələstin" adı istifadə edilmədi. 1516-cı ildə Osmanlılar Fələstin taxtını ələkeçirəndə, Fələstin Sayda vilayətiylə yanaşı, 1660-cı ilə qədər Dəməşq Suriyaya bağlı əyalət oldu. Fransızların Yaffa, Hayfa və Kasaryanı 7 Mart 1799 - 1799 İyul tarixləri arasında işğalı ilə qısa müddət kəsildi. 1799-cu ildə Napoleon un Akka mühasirəsindən sonra, Fələstində bir [[Yəhudi dövlətinin qurulması haqqında bəyannamə hazırladı. 10 may 1832-ci ildə Kavalalı Mehmed Əli Paşa Osmanlılara qarşı üsyan etdi və ili ilhaq etdi.

Britaniya İmperiyası[redaktə | mənbəni redaktə et]

Birləşmiş Krallıq Fələstin Mandatı

1917-ci ildə İngiltərə Balfur Bəyannaməsi ilə Fələstində bir Yəhudi dövləti ideyası dəstəkləndi və İordan çayının hər iki tərəfi Millətlər Liqası tərəfindən Birləşmiş Krallıq Fələstin Mandatı na hakim olmaq üçün qaldı. Versal sülh müqaviləsindən əvvəl, Dünya Sionist Təşkilatı (WZO), İordan çayının şərqini və Ölü dənizi, Hicaz Dəmiryolunu sərhəd kimi göstərən və qalan əraziləri müstəqil Ərəb dövləti kimi göstərəcək bir xəritə hazırlamış və təklif etmişdir. Bu sənədə görə:

"İordaniyanın şərqindəki düzənliklər qədim dövrlərdən bəri İordaniyanın qərb əraziləri ilə iqtisadi və siyasi cəhətdən əlaqələndirilmişdi. Roma dövründə böyük əhalini dəstəkləyən ərazilərdə əhali indi çox azdır. Ədalətli olmaq üçün Hicaz Dəmiryolunun uzunluğu boyunca hər iki hökumətin sərbəst istifadəsi nəzərdə tutulur"[5].

1921-ci ildə Çörçillin Ağ Səhifəsi və İngilis Mandatı ərazilərini Fələstinə və Transurdinə böldü. İki bölgə arasındakı sərhəd İordan çayı, Ölü dəniz və Avtomobil Vadisi idi.

Yəhudilər və İordaniya vətəndaşlığı[redaktə | mənbəni redaktə et]

1954-cü il İordaniya qanununa əsasən, 15 may 1948-ci il tarixindən əvvəl Fələstin millətinə mənsub olan şəxslər, yəhudilər istisna olmaqla, 20 dekabr 1949 - 16 fevral 1954 tarixləri arasında İordaniya Haşimit Krallığının vətəndaşı sayılırdı.

İordaniya və İsrail[redaktə | mənbəni redaktə et]

İordaniya, 1947-ci ildə BMT paylaşma planından sonra yeni qurulan İsrail dövlətinə hücum edən ərəb ölkələrindən biri idi. Qərb sahilinə nəzarəti ələ keçirdi və yəhudiləri qovdu. İordaniya 1967-ci ildə Altı günlük müharibə əsnasında Qərb Sahilini itirdi, lakin 1988-ci ilə qədər bu torpaqlara olan hüquqlarından imtina etmədi. 1973-cü ildə Yom Kippur müharibəsi zamanı İordaniya, Suriya və Misirə qoşulmadı. 1994-cü ildə imzalanan İsrail-İordaniya Sülh Müqaviləsi ilə iki ölkə arasında münasibətlər normallaşdı.

Ticarət və turizm[redaktə | mənbəni redaktə et]

İordaniya, İsrail müəssisələrinə investisiya qoymaq üçün qapılarını açdı. Dünyanın digər ölkələrindəki israillilər və yəhudilər İordaniyaya turistik səyahətlər edirlər. Səudiyyə Ərəbistanından fərqli olaraq İordaniya ərazisini yəhudilərə qadağan etməyib. 1994-cü ildə imzalanan sülh sazişindən sonra İordaniyaya 60-80.000 israilli turist gəldi. İki ölkədə yaxınlaşma perspektivləri Ammanda kaşrut restoranının açılmasına imkan verdi. Bu restoran ərəb müştərilərin restorana gələ bilmədikləri, daha yaxşı bir sertifikat ala bilməmələri və turistlərin laqeyd qalması səbəbindən bağlanmalı idi[6].

Ərəbistan Yarımadasındaki Yəhudilərin tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ "Terra Sancta sive Palæstina exhibens...": English Translation: The Holy Land or Palestine Showing not only the Old Kingdoms of Judea and Israel but also the 12 Tribes Distinctly, Confirming their Locations Diversely in their Ancient Condition and Doing So as the Holy Scriptures Indicate.
  2. ↑ Josephus, "Ant." xii. 8, §§ 1, 6
  3. ↑ ib. xiii. 9, § 1; xiv. 4, § 4
  4. ↑ Josephus, Jewish Wars iv. 4, § 5
  5. ↑ "Statement of the Zionist Organization Regarding Palestine Presented to the Paris Peace Conference (with proposed map of Zionist borders)" (İngilis). mideastweb.org. 2019-11-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  6. ↑ "Amman Journal; Kosher in Jordan, an Idea Whose Time It Wasn't" (İngilis). nytimes.com. 2019-11-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.