İskitlər

Məlumatı yoxla. Bu məqalədə verilən faktların dəqiqliyini və məlumatların etibarlılığını yoxlamaq lazımdır. Müzakirə səhifəsində aydınlaşdırılmalıdır.

Skiflər — antik dövrdə və orta əsrlərdə həm Şərqi Avropa, həm də Asiya ərazisində yaşayan xalqları adlandırmaq üçün istifadə edilən Qədim yunan mənşəli ekzoetnonim. Qədim yunanlar skiflər yaşayan ölkəni Skifiya adlandırırdılar.^[1] (q.yun. Σκυθική, yun. Σκυθία, lat. Scythia).

Skiflər haqqında ilkin məlumatlar antik dövr yazarlarının (Herodot və s.) əsərlərindən, eləcə də Dunayın aşağısından Tuvaya qədər olan ərazilərdə aparılmış arxeoloji qazıntılardan əldə edilmişdir.

Skif-sarmat dili İran dil qrupunun şərqi-iran yarımqrupuna aid olub.

Bəzi tədqiqatçılar skiflərin İran mənşəli olduğunu bildirir.^{[2][3][4][5][6][7][8][9][10][11][12][13][14][15][16][17][18][19][20][21][22][23][24][25]}

Bir assur mənbəsində e.ə. 674-cü ildə Mannada, e.ə. 673-cü ildə Midiyada başda İşpakay olmaqla İşquzay (yaxud Aşquzay) adlı etnos qeyd olunur. İ.M.Dyakonov yazır ki, İşquzay Ön Asiyaya gəlmiş bir etnosun konkret adı, özünüadlandırması idi. Bu etnosun Mannaya və Midiyaya gəldiyi vaxt dəqiq məlum deyil. Lakin İşquzay tayfasının gəlmə olması onunla izah olunur ki, qabaqkı illərdə mənbələrdə adı çəkilmir. İlk dolaşıqlıq da bununla yaranır: Herodot skiflərin Midiya hökmdarı Kiaksarın (e.ə.625-584) hakimiyyəti dövründə Midiya ərazisinə iki köçünü qeyd edir ^[26]. Amma işquzaylar ondan əvvəl – hələ 674-cü ildə artıq qeyd edilir. Deməli, işquzay etnosu Herodotun qeyd etdiyi Kiaksar dövründə şimaldan gələn etnos ola bilməz.

Manna və Midiyada yaşayan işquzayların adı qədim yunanlara və latınlara keçmiş, onlar, o cümlədən Herodot bu etnonimi skif (qədim yunanlarda, əslində skit) və skut (qədim latınlarda) kimi tələffüz etmiş, belə də yazmış və yaxından tanıdıqları Qara dənizin Şimal çöllərindəki tayfaları da bu adla adlandırmışlar. Bu da səbəbsiz deyildi. Belə ki, Manna və Midiyadakı işquzayların və Qara dənizin şimal çöllərindəki tayfaların həyat tərzləri oxşar və ya eyni idi: köçəri maldarlıq, at südü içmək, çadırlarda yurd salmaq^[27], adət-ənənələr və s. Beləliklə, Manna və Midiya ərazisindəki konkret işquzay etnonimi antik mənbələrdə ümumi skif (skut) etnoniminə çevrilmişdir. Herodotun Midiya hökmdarı Kiaksarın hakimiyyəti dövründə şimaldan köçüb gələn tayfaları skif adlandırması da bununla əlaqədardır.^[28]

XX əsrin əvvəllərinə aid Azərbaycandilli mənbələrdə iskitlər deyilirdi.^[29]

Tədqiqatçıların hələ də ortaq fikrə gələ bilmədikləri məsələlərdən biri də budur ki, semit mənşəli assur dilində İşquzay (yaxud Aşquzay) kimi yazılmış bu etnonim həqiqətən də bu adı daşıyanlar içərisində belə səslənirdi, yoxsa assur dilində fonetik təhrifə məruz qalmışdı. Bəziləri qeyd edir ki, bu etnonim əslində "skutay" kimi səslənmiş, onun işquzay yaxud aşquzay şəklinə düşməsi isə assur dilinin xüsusiyyətləri ilə əlaqədar olmuşdur: adın əvvəlinə "i" (İşquzay formasında) və "a" (Aşquzay formasında) səslər əlavə olunmuş, "s" səsi "ş" səsi kimi, "t" səsi isə "a" kimi yazılmış və beləliklə skutay adı işquzay yaxud aşquzay formasını kəsb etmişdir. Lakin sonrakı tədqiqatlar göstərdi ki, işquzay etnonimindəki "i" səsi köklüdür, yəni əlavə olunma deyil. Avestada bu etnonimin "İskata" kimi yazılması bunu sübut etdi. Bu abidədə İskata Zərdüşt peyğəmbərin fəaliyyət göstərdiyi ölkələrdən biri kimi qeyd edilir.

Q.Qeybullayev belə bir nəticəyə gəlir ki, yunanların və latınların skit və skut kimi yazdıqları etnonim əslində elə "işqutay"dır.

Lakin bu zaman belə bir sual yaranır. Şimali Qara dəniz çöllərində yaşayan və antik müəlliflərin skif adlandırdıqları tayfalar da özlərini işqutay adlandırırdılarmı? Bunun əksini sübut edən fakt var. Həmin skiflər haqqında hamıdan çox məlumat verən Herodot açıq yazır ki, onları "skif" adıyla ellinlər (yəni yunanlar) adlandırırlar, əslndə isə skiflər özlərinə "skolot" deyirlər^[30].

Herodot yazır ki, skif-aqrippilər yastıburun və enli buxaqlıdır. ^[31]

Antik müəllif İsidor qeyd edir ki, skiflərdə elə adamlar var ki, burunları yoxdur, gözlərindən və ağızlarından başqa üzləri hamardır. ^[32]

Bu iki məlumatda skiflərin monqoloid irqə məxsus əlamətləri verilmişdir. Belə olduqda skiflərin irandilli olması fikri özünü doğrultmur.

Skiflərin tayfa adları da onların türkmənşəli olduğunu göstərir. Herodot skiflərdə bir tayfanın "yirk" adlandığın qeyd edir ^[33]. İlk dəfə P.İ.Şafarik bu etnonimi türk hesab etmişdir. Bu fikri sonra E.Eyxvald, İ.Potolski və A.Herman qəbul etmişlər. Daha sonra Z.M.Yampolski bu fikri tutarlı elmi dəlillərlə əsaslandırmışdır. Bütün bunlarla yanaşı qədim türk tayfalarından birinin irk adlanması da məlumdur. Altayın türk tayfalarından biri irkin, digəri irkit adlanır. Sibirdə İrkutsk şəhərinin adı da bu etnonimi əks etdirir.

Bir skif tayfası Aqatirs (bu etnonimin sonundakı "s" səsi yunan dilində əlavə olunmuşdur) adlanırdı. Erkən orta əsrlərdə Cənubi rus çöllərində bu tayfa Akatsir kimi məludur. Yunan dilində "ç" səsi olmadığına görə müəlliflər onu "ts" ilə ifadə etmişlər. Q.Qeybullayev qeyd edir ki, bu etnonim səlcuq oğuzları içərisindəki Aqacəri tayfasının adı ilə eyni mənşəlidir.

Herodot skiflərin bir tayfasının adını arimaspi kimi qeyd edir ^[34]. Bu etnonim türkcə "arim" – yarım (türkologiyada qəbul edilib ki, saitdən əvvəl "y" səsi sonradan əlavə olunma səsdir) və "sepi" – qıyılmış göz sözlərindən ibarətdir. Aydın görünür ki, Arimaspi etnonimi monqoloid irqi üçün səciyyəvi qıyıqgöz adaları ifadə edən addır.

Bir skif tayfasının adını Herodot İssedon kimi çəkir ^[35]. Bu etnonim türkcə isti və don-paltar sözlərindəndir. Qeyd edilməlidir ki, geyim bildirən sözlərdən etnonim yaranması qədim türklər üçün səciyyəvi haldır: Qaradonlu, Ağköynəkli, Şişpapaqlar və s.

Herodota görə skiflərin böyük bir hissəsi skolot adlanır ^[36]. Skolot etnonimi iskulut, yaxud da eskolot adının qədim yunanca yazılışıdır ki, iskil, iskul, eskol adından və türk-monqol dillərində cəm bildirən "-ut" şəkilçisindən ibarətdir. Erkən orta əsrlərdə iskil, esqel formasında bu tayfa türk bolqarların tərkibində qeyd olunmuşdur. Özbəklərdə və qaraqalpaqlarda eşkil, qrğızlarda eskil adlı tayfa indi də vardır.

Skiflərin bir tayfası Paralat kimi qeyd olunur ^[30]. Qədim yunanca paralat kimi yazılmış bu etnonim türkcə "bor" – boz sözündən və olet, ələt etnonimindən ibarətdir. Skiflərdə paralat, Midiyada paratagenlər, erkən orta əsrlərdə peçeneklərdə borotolmat tayfalarının adlarındakı "para" və "boro" komponentlərini Q.Qeybullayev eyni mənşəli sayır.

Antik mənbələrdə qeyd edilmiş bütün skif sözləri türk mənşəlidir. Məşhur yunan alimi Hippokrat yazır ki, skiflər piyə vutir deyirlər ^[37]. Bu söz türk dillərindəki "ava", "uva" – yemək və "turi" süd sözlərindən ibarət olub "süddən yemək" mənasını verir. Skiflər maldar ellər olduqlarına görə yeməklərində süd məhsulları mühüm yer tuturdu. Müəllif qeyd edir ki, vutir yalnız at südündən hazırlanır; bunun üçün at südünü ağac qaba tökür və çalxalayırlar (müəllif görünür, türklərdə geniş yayılmış ağac nehrəni nəzərdə tutur), süd köpüklənir və yağ hissə üzə qalxır, bu vutir adlanır. Südün qatı və ağır hissəsi aşağı çökür, həmin çökmüş hissəni ayırıb qurudurlar. Hippokrat sonra yazır ki, bu qurudulmuş hissəyə skiflər ippaka deyirlər. Qədim türk dillərindəki "ipi" – çörək, yemək sözündən yaranmış ippaka Azərbaycan türkcəsində işlənən "əppək" sözündə də qalmışdır.

Bəzi antik müəlliflər skiflərin adətləri haqqında da məlumat verirlər. Skiflərin səciyyəvi adətlərindən biri at südü içmək idi. Hələ Homer kimmerləri "at südü içənlər" adlandırmışdı. Maldar türk tayfaları tarix boyu at südü içmiş və at əti yemişlər. Bir antik mənbədə deyilir ki, "skiflərin böyük əksəriyyəti yalnız at südü ilə qidalanırlar". İrandilli xalqların heç birində bu adət olmamışdır. Arxeoloqlar skiflər üçün səciyyəvi ox ucluqlarının və "skif heyvan stili"nin Altayda və Qərbi Sibirdə təşəkkül tapdığını artıq sübut etmişlər. Altayda və Sibirdə irandilli etnosların heç zaman yaşamadığını sübut etməyə isə ehtiyac yoxdur. Bu skiflərlə Altay tayfalarının mənşəcə eyni olduğunu sübut edən tutarlı faktdır.

Herodot yazır ki, skiflərdə çar öləndən sonra dörd künc çala qazır və meyiti mumyalayıb dəfn edirlər ^[38]. Altayda arxeoloji qazıntılar zamanı bu adəti S.A.Rudenko aşkar etmişdir. Tuva ərazisində isə bu dəfn adətini M.P.Qryaznov müəyyən etmişdir. Ölülərin mumyalanması adəti Midiyada da vardı.

Herodot yazır ki, skiflərdən olan aqrippilər ağ keçə ilə örtülmüş ağac altında yaşayırlar ^[39]. Bununla antik müəllif bu tayfanın ağ keçə ilə örtülmüş alaçıqlarda yaşadığını göstərmişdir.

Herodot yazır ki, skiflər əti heyvanın qursağına doldurub bişirirlər ^[40]. Bu adəti türk xalqlarının əksəriyyətində və buryatlarda da müşahidə etmək mümkündür.

Skiflərin qədim türklər olduğunu göstərən başqa bir fakt isə onların tanrı adlarıdır.

• Api (Yer ilahəsi) – İlk tədqiqatçıları bu adı İranmənşəli ad saymışlar və fars dilindəki "ab" – "su" sözü ilə əlaqələndirmişlər. Türkcə "ebi", "əbi" – ulu nənə, böyük ana sözündəndir. Qədim türklərdə aba həm ana, həm də ulu əcdad anlamında idi. İ.Miziyevin yazdığına görə Şimali Qafqazda türk qaraçay-balkarlarda indi də Apisat adlı tanrıya inam qalmaqdadır.^[41]
• Papay (Baş tanrı) – İlkin tədqiqatlar zamanı İran mənşəli ad sayılmış və fars mənşəli "papak" – qoruyucu sözü ilə əlaqələndirilmişdir. Sonra isə aydınlaşdırıldı ki, bu ad əslində türkcə "baba" – soybaşı sözündəndir. Qədim türklərin məişətində əcdada sitayiş mühüm yer tuturdu. Herodot madaylarda, Strabon isə Qafqaz albanlarında əcdada sitayişin olması haqqında məlumat verir.
• Qoytosir (tanrı adı)- Bu ad da ilkin tədqiqatlarda İran mənşəli ad sayılmışdı. Sonrakı geniş tədqiqatlar göstərdi ki, türkcə "qoy", "qok" – göy, mavi səma və "tesir", "teşir" – yarmaq, yarıb keçmək sözlərindəndir. Ad ümumilikdə "göyü yarıb gələn", "Günəş şüası" mənasını daşıyır. Bu fikri təsdiqləyən daha bir dəlil odur ki, Herodot göstərir ki, skiflərdə Qoytosir, yunanlarda Apollondur. Yunanlarda isə Apollon tanrısı "Günəş işığı","Günəş ziyası" anlamındadır.

Taksak - skiflərdə çar adı. (e.ə. 513) V.İ.Abayev bu adı osetin dilində "sürətli maral" kimi izah edib. Bu adın sonunda türkcə "uşaq" sözünün olduğu fikri bir neçə mənbədə göstərilməkdədir. Q.Qeybullayev qeyd edir ki, Taksak şəxs adı qədim türkcə "tanq" valehedici və "sak", "çak" - ayıq, yaxud "caq" – böyük, qüvvətli sözlərindən ibarətdir. Quruluşca X əsrdə Çin Türküstanında Kaşqar əyalətinin hakimi Oğulçak, Səlcuq oğuzlarından Turşak, İqor polku dastanında qıpçaq xanı Konçak və s. şəxs adları ilə müqayisə olunur.

Atey – e.ə. IV əsrdə skiflərdə çar adı ^[42]. E.ə. 330-cu ildə 90 yaşında ikən Makedoniya çarı Filipp ilə döyüşdə öldürülmüşdür. İlk əvvəl İran mənşəli ad sayılmış və osetin dilində "ədə" sözü ilə əlaqələndirilmişdir. E.ə. 881-880-ci ildə Mannada bir hakimin adının Ata olması da məlumdur. Oğuznamələrdə Oğuz xaqanın nəslindən Ata-xaqan şəxs adı ilə müqayisə olunur.

Skifarb – skiflərdə bir çarın adı ^[43]. Bu ad da ilkin tədqiqatlarda İran mənşəli ad sayılırdı. Sonra sübut edildi ki, ad türkcə "es" – ağıllı, "kat" – möhkəm, "ər" – kişi və "əb – bacarıqlı sözlərindəndir. Bütünlükdə ad "Ağıllı, möhkəm və fərasətli igid" mənasını verir.

Qeyd edək ki, skiflərə məxsus bütün şəxs adları və toponimlər Q.Qeybullayev tərəfindən "Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən" əsərində ətraflı şəkildə şərh edilmiş, eyni zamanda digər alimlərin də fikir və təklifləri qeyd edilmişdir.

Skiflərin türk mənşəli olduğunu göstərən ən tutarlı sübut skif ox ucluqlarının və "skif heyvan stili"ni əks etdirən əşyaların arxeoloji qazıntılar nəticəsində Altayda və Cənub-Qərbi Sibirdə e.ə. I minilliyin əvvəlindən VII əsrədədək Karasuk və Taqar mədəniyyətlərində aşkar olunmasıdır. Aydındır ki, göstərilən regionda İran mənşəli əhali yaşamırdı və buranın əzəli sakinləri türklər idilər.

• Sergey Prokofyev - Skif süitası
• Aleksandr Blok - "Skiflər" şeiri.

1. Zaur Həsənov. Царские скифы Arxivləşdirilib 2010-04-13 at the Wayback Machine. N.Y.Liberty Publishing House, 2002.
2. Q.Ə.Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən^{[ölü keçid]}. Bakı: 1994,
3. Q.Ə.Qeybullayev. Qədim türklər və Ermənistan Arxivləşdirilib 2012-10-28 at the Wayback Machine. Bakı: 1993,
4. Дьяконов И. М. История Мидии (от древнейших времен до конца IV века до н. э.): I книга Arxivləşdirilib 2015-09-23 at the Wayback Machine, II книга Arxivləşdirilib 2013-01-17 at the Wayback Machine.
5. İ.Q.Əliyev. Midiya tarixi. Bakı: 1960.
6. Мубариз Халилов. Протоскифы и их потомки в Карабахе. Журнал İRS, 2-3(14-15), 2005.

1. ↑ Скифия. Arxivləşdirilib 2022-09-12 at the Wayback Machine // Энциклопедический словарь.
2. ↑ Херрманн, Unesco, Эрик Жüрчер, History of Humanity: From the seventh century BC to the seventh century AD, Routledge, 1996, ISBN 9789231028120, p. 181. Arxivləşdirilib 2013-03-13 at the Wayback Machine Scythians were Iranian peoples
3. ↑ Andrew Bell-Fialkoff, Andrew Villen Bell, The role of migration in the history of the Eurasian steppe: sedentary civilization vs. "barbarian" and nomad, Vol. 1: Role Migrant History Eurasian Step, Palgrave Macmillan, 2000, ISBN 978-0-312-21207-0, p. 379. Arxivləşdirilib 2013-03-13 at the Wayback Machine Eastern-Iranian nomadic peoples
4. ↑ Paul Robert Magocsi, A history of Ukraine, University of Toronto Press, 1996, ISBN 978-0-8020-7820-9, p. 28. Arxivləşdirilib 2013-03-13 at the Wayback Machine a branch of Iranian people
5. ↑ Mykhaĭlo Hrushevsʹkyĭ, Andrzej Poppe, Marta Skorupsky, Uliana M. Pasicznyk, Frank E. Sysyn, History of Ukraine-Rus': From prehistory to the eleventh century, Canadian Institute of Ukrainian Studies Press, 1997, ISBN 978-1-895571-22-6, p. 83. Arxivləşdirilib 2013-03-13 at the Wayback Machine Scythians were an Iranian people
6. ↑ Hermann Parzinger: Die Skythen (Almanca). Beck Yayınevi, Münih 2004. ISBN 3-406-50842-1
7. ↑ Scythians is pronounced /'sɪθɪən/ or /'sɪðɪən/. Scyths are pronounced /'sɪθs/ From Greek Σκύθης. Note Scytho- /'saɪθəʊ/ in composition (OED).
8. ↑ Scythian mummy shown in Germany Arxivləşdirilib 2010-03-01 at the Wayback Machine, BBC News
9. ↑ Mirfatih Zekiyev Türklerin ve Tatarların kökeni syf; 143-178 Selenge yayınları Ağustos 2007
10. ↑ Tarhan, M. Taner – "Ön Asya Dünyası'nda İlk Türkler Kimmerler ve İskitler" Türkler Ansiklopedisi, C. I, Ankara 2002, s. 597
11. ↑ Kazi Laypanov / İsmail Miziyev Türk Halklarının kökeni Selenge yaınları 2008 syf 77-101
12. ↑ GÜLER, Ali 2001 Türklük Bilgisi, Tamga Yayıncılık, ANKARA 34
13. ↑ MEMİŞ, Ekrem1987 İskitler’in Tarihi, Selçuk Üniversitesi Yayınları, KONYA syf 79-80
14. ↑ Cahill, Patricia A. Unto the breach: martial formations, historical trauma, and the early modern stage (2008), Oxford University Press, sf. 45 Arxivləşdirilib 2014-09-18 at the Wayback Machine
15. ↑ The ancient history of the east by Philip Smith, Page 474 : The Sacae were, in fact, the nomad race whom the Persians found on their northern frontier, along which they extended from Asterabad to Balkh, in the area, and probably as the ancestors, of the present "Turcomans and Uzbeks". The Sacaa appear to have belonged to the "Turkish stock", perhaps with a Mongolian inteimixture
16. ↑ The library of photius V1 , page 73 : The "Turks", formerly called "Massagetae" ( a tribe of Scythians) , and by the Persians Kirmikhiones, who live to the east of the Tanais (Don)
17. ↑ A History of All Nations from the Earliest Times by Samuel Griswold, page 357: The tribes of barbarians who inhabited the wide tract of country to the east of the Caspian Sea received from the ancients the general name of "Scythinans" they are now known to Europeans under the appellation of "Tartars". Although this country has been from time to time subject to a succession of warlike nations, they have probably all been derived from the same original stock for, though known to the rest of the world by various names, their habits and character have always been the same. The "Scythians" of the Greeks do not differ essentially from the modern "Tartars:. Before the time of Alexander, the region called Transoxiana was inhabited by a nation known under the general name of Sacae of these the Geta and Massaget were powerful tribes
18. ↑ Travels in Tartay, Thibet and China by M.Huc page 307: The "Tartars", descended from the ancient "Scythians", have preserved to this day the dexterity of their ancestors in archery and horsemanship
19. ↑ A history of India by Phd Augustus Frederic Rudolf, page 43: In the meantime there had appeared on the borders of India a formidable foe who soon overthrew the whole of the Graeco-Bactrian kingdoms. These were the "Sakas", a section of the great "Turki", or "Scythian" race
20. ↑ The story of the nations Parthia by Phd George Rawlinson, page 31
21. ↑ Hunted through central Asia , Paul Nazaroff, 2002 , Page 123: There is no doubt as Professor Mischenko thinks that the "Scythian" tribe of "Massagetae" where nothing more nor less than the ancestors of the "Kirghiz"(a Turki nation) of today in the Turagi province. Where the name survives in the river Massagatka and the mountain Mussagat"
22. ↑ Don García de Silva Figueroa, from book Totius legationis suae et Indicarum rerum Persidisque commentarii, Page 123: "There is no doubt that the "Turkmens" are of the "Scythian" or Asian Tatars, and they can not be doubted as they are "Turk", because in addition to the nominal and characteristic similarities, of when they had entered Persian empire from Asia minor, their Turkish origins is known and undoubtable for themselves and for the Persians"
23. ↑ Sir William Smith : Dictionary of Greek and Roman Geography: Abacaenum Hytanis : p 1097: "Now between these limits lay the Scythian of Herodotus, That the "Scythians" of Herodotus belonged to the great "Turk" " family
24. ↑ Alexanderian Mirror [ Persian Ayne Eskandari] by persian scholar Mirza Agha Khan Kermani , page 81 : This "tartarian" tribes who lived around the river Jaxartes divided into three branches: first Sac that are known by name Sit an Sac (Scythian), second Massagate , and the third tribe is Saget which is known by name Khetas
25. ↑ F. R. Grahame, the Empires of Scythia, Page 10, Such were the Monarchies of Huns, the Igours and, Avars ; The Chazars, Polotzi, and Mongols, While the Ottoman "Turks" who are also "Scythian" in origin and descent
26. ↑ Herodot, I, 73; Herodot, I, 103
27. ↑ I əsr müəllifi Kvint Horatsiy Flak yazır ki, skiflər adət üzrə evlərini özləri ilə daşıyırdılar; Odalar, III-24
28. ↑ Q.Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən. Bakı: 1994, səh.135.
29. ↑ Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin seçilmiş əsərləri, Bakı, Gənclik, 1991-ci il; İranilər yerləşdikdən sonra buralar təkrar Turanilərin hücumuna məruz qalmışdır. İran-Turan savaşlarının mühüm qismi Şimali İran ilə Cənub-Şərqi Qafqasyadan ibarət olan bu ərazi üzərində cərəyan etmişdir. İskitlərin, Xəzərlərin hücumuna məruz qalan buralar uzun müddət İranın mülkü olmuşdur. Dərbənddəki tarixi qala divarlarının binasını «Dərbəndnamə» Nuşirəvana aid edir.
30. ↑ ^{1 2} Herodot, IV, 6
31. ↑ Herodot,IV,23
32. ↑ İsidor, Etimologiya, IX, II, 65
33. ↑ Herodot, IV, 22
34. ↑ Herodot,IV,13
35. ↑ Herodot, IV, 13
36. ↑ Herodot,IV,6
37. ↑ Hippokrat, Xəstəliklər haqqında, 4, 20
38. ↑ Herodot, IV, 71
39. ↑ Herodot, IV, 23
40. ↑ Herodot, IV, 61
41. ↑ İ.M.Miziyev. Mərkəzi Qafqazın etnik tarixinin mənbələrinə doğru. Nalçik: 1986
42. ↑ Pompey Troq, IV, 2
43. ↑ Ktesiy, §16

• Atlı xalqlar
• Sak çarlığı