Şəhrizadə (Rimski-Korsakov)
Şəhrizadə (rus. "Шехерезада") – Nikolay Rimski-Korskov tərəfindən 1888-ci ildə bəstələnmiş op. 35 simfonik süita. Əsər daha sonra balet üçün uyğunlaşdırılmışdır.
| Şəhrizadə | |
|---|---|
| Шехеразада | |
 "Şəhrizadə öz hekayələrini danışarkən" (Gustaf Thomée tərəfindən çəkilmiş illüstrasiya) | |
| Tipi | klassik |
| Bəstəkar | Nikolay Rimski-Korsakov |
| Librettist | A. Benua, L. Bakst |
| Xoreoqraf | Mixail Fokin |
| Yaradılıb | Min bir gecə nağılları |
| Premyera |
|
| Balet şirkəti | Opera Qarnye |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Əsər qədim ərəb nağılları toplusu olan "Min bir gecə"nin motivləri əsasında yazılmışdır və bəzən "Ərəb Gecələri" də adlandırılır.[1] Əsər iki növ musiqi elementinin kombinasiyası – rus musiqisinin əsas elementləri və Rimski – Korsakovun xüsusi əlavələri – heyranedici əlvan orkestrasiya və Çar Rusiyasında Şərqşünaslığın inkişafının əsasını təşkil edən bütün sahələrdə Şərqə qarşı böyük maraqdan doğan şərq musiqisi elementləri – şəklində yazılmışdır. Şəhrizadə Rimski – Korsakovun ən məşhur əsəridir.
Kompozisiya
[redaktə | mənbəni redaktə et]1887-ci ilin qışında Rimski – Korsakov Aleksandr Borodinin yarımçıq qalmış "Şahzadə İqor" operasını tamamladıqdan sonra, Min bir gecə nağıllarının motivləri əsasında orkestral bir əsər yazmaq qərarına gəlmişdi.[2] İşləyəcəyi əsərin strukturunu hazırladıqdan sonra o ailəsi ilə birlikdə Çeryemenyetskoye gölü yaxınlığındakı Nejqovitsidə yerləşən Qlinki-Mavrini daçasına köçdü. Burada keçirdiyi yay boyunca o, Şəhrizadəni və Rus Şərq Fetivalı Üvertürasını tamamladı. Əsərin müəllif tərəfindən yazılmış əlyazma nüsxəsindəki qeyddən məlum olur ki, bəstəkar bu işi 1888-ci il 4 iyun – 7 avqust arasında tamamlamışdır.[3] Şəhrizadə bir – biri ilə bağlı dörd mövzudan ibarət simfonik süitadır. Əsər Şərq hekayələrinin daşıdığı fantastik hisslərin təsiri altında yazılmışdır.[4]
Başlanğıcda, Rimski – Korsakov əsəri hissələrə uyğun olaraq "Şəhrizadə: Preluda, Ballada, Adagio və Final" adlandırmağı nəzərdə tutmuşdu.[5] Lakin Anatoli Lyadov və başqaları ilə məsləhətləşdikdən sonra bəstəkar tematik başlıqları bir kənara qoyaraq Min bir gecə nağıllarından qaynaqlanan Şəhrizadə adına üstünlük vermişdir.[2]
Bəstəkar bilərəkdən o zamana qədər Min bir gecə nağılları ilə bağlı geniş yayılmış və bilinən ad və ifadələrdən istifadə etməmiş, əsərin spesifik Sindibad nağıllarından fərqlənməsini istəmişdir, lakin əsərin final hissəsində bəstəkar Şahzadə Acibin hekayəsindən istifadə etmişdir.[6] Sonrakı əlavələri zamanı bəstəkar ilkin addan tamamilə vaz keçərək, əsərə, dinləyicidə işin tamamilə bir şərq nağılı olması haqqında təsəvvür yarada biləcək bir ad qoymaq arzusunda olmuşdur.[3] O qeyd edir: "Arzu etdiyim yeganə şey dinləyicinin bu əsəri sevməsi idi və əgər bu əsər bəyənilibsə bunda şübhəsiz Şərq hekayələrinin və müxtəlif nağıllarının böyük rolu var və yalnız ona görə yox ki, əsərin dörd hissəsinin hərəsində bir şərq nağılına istinad edilir, ona görə ki, əsərin ümumilikdə mövzu bazisində Şərq dayanır."[3] Beləliklə, Rimski – Korsakov Min bir gecə nağıllarını və ən əsası Şərqi xatırlatdığına görə "Şəhrizadə" adını olduğu kimi saxlamaq qərarına gəlir.[3]
Əsərin hissələri
[redaktə | mənbəni redaktə et]| I | Dəniz və Sindibadın gəmisi (Largo e maestoso — Lento — Allegro non troppo — Tranquillo)
Bu hissə müxtəlif melodiyalar əsasında bəstələnsə də əsasən B C A1 B C1 şəklinə üstünlük verilmişdir. Eyni zamanda bu hissə onu digər hissələrlə bağlayan, melodik fiqurlara baxış mövqeyi ilə də fərqlənir. Həmçinin klassik simfoniyalarda olduğu kimi Rimski – Korsakov bu hissədə Antar əsərindəkinə bənzər motivdən faydalanmışdır. Antar, həmçinin gerçək ərəb melodiyaları, bu hissədə Rimski – Korsakovun şərq haqqında şəxsi düşüncələrinə qarşı çıxmışdır.[7] |
| II | Qələndər şahzadəsi (Lento — Andantino — Allegro molto — Vivace scherzando — Moderato assai — Allegro molto ed animato)
Bu hissə üçlük mövzu və dəyişimə malik olmaqla fantastik əhvalatdan bəhs edir. Dəyişimlər yalnız ifadə tərzlərində olmaqla, bəstəkarın əsas sadə musiqi xəttini və ən əsası şəffaf və parlaq orkestrasiyanı saxlandığını göstərir. Əsas melodik xəttin içərisində, trombon və trumpet ifa edilən giriş musiqisinin tez dəyişən tonallıq və strukturu nəzərə çarpmaqdadır.[7] of the fanfare motif, played by trombone and muted trumpet.[2] |
| III | Gənc şahzadə oğlan və şahzadə qız (Andantino quasi allegretto — Pochissimo più mosso — Come prima — Pochissimo più animato)
Bu hissə bir üçlük şəklində yazılmışdır və forma və melodik baxımdan sadə məzmun daşımaqdadır. Digər hissələrlə musiqi düzümü baxımından bağlı olan daxili hissə Tamaranın hekayəsi əsasında yazılmışdır. Ətraf mövzular da tempo və ümumi motiv vasitəsiylə əsas mövzuyla əlaqələndirilmiş, ümumilikdə əsərin bu hissəsi əsas motivə incə dönüşlə başa çatır.[7] |
| IV | Bağdad festivalı. (Allegro molto — Lento — Vivo — Allegro non troppo e maestoso — Tempo come I)
Özünəməxsus xüsusiyyətləri olmasına baxmayaraq, bu hissə ümumilikdə əvvəlki üç hissə ilə bağlıdır: digər hissələr kimi girişlə başlayan bu hissəni davam etdirən və Sultan Şəhriyarın əhvalatından bəhs edən "Vivace" parçasında Şəhrizadənin violinlə ifa edilən musiqisi təkrar edilir[7] və daha sonra giriş musiqisində təsvir edilmiş dağılmış gəmi səhnəsi canlandırılır.[2] Bu uyuşma melodiyaların təkrarlanması ilə yaradılmış və süitanın davamı boyunca davam etdirilmişdir. Finalda Şəhriyarın subdominant minor mövzusu Şəhrizadənin vurğulu major ritmli mövzusu ilə əvəzlənir və hissə fantastik, lirik və ən əsası sülhpərvər ruhda başa çatrıdılır.[7] |
Şəhrizadə bölümü
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Bəstəkar əsərin premyerasında istifadə edilməsi üçün kiçik bir giriş musiqisi yazmışdı:
Sultan Şəhriyar qadınların yalançı və xəyanətkar olmasını düşünməyə başlayır və zifaf gecəsini keçirdikdən sonra bütün hərəmlərini öldürməyə and içir, lakin Sultanə Şəhrizadə min bir gecə öz hökmdarına məftunedici və maraqlı nağıllar danışaraq özünün və hərəmdəki digər qızların həyatını qoruya bilir. Gecədən gecəyə maraqda saxlanılan sultan sonda öz qanlı əməlindən əl çəkərək hərəmlərini öldürmək fikrindən daşınır.[8]
Birinci hissə Sultanın dominantlığını və mərhəmətsizliyini göstərən musiqi ilə başlayır[3] (aşağıdakı not yazısına bax). Bu mövzu dairəvi formada azalan şəkildə düzülmüş dörd notla vurğulanmışdır: E-D-C-A#.[9] Lakin tezliklə, bir neçə akkorddan sonra, Mendelsonun Yaz ortası gecə yuxusu üverturasının açılış musiqisini xatırladan[6] və taxta nəfəsli alətlərlə ifa edilən əsas mövzu musiqisi başlayır, biz nağılları danışan şəxsin özünün leytmotiv musiqisini eşidirik və nəhayət Şəhrizadə, öz nağılları ilə hökmdarını qəddarlıqdan çəkindirə bilir. Bu mövzu arfanın müşayəti ilə solo skripkada ifa edilən parçadır.[10] accompanied by harp.[8] Bu mövzuların hər ikisi aşağıda göstərilir.
Rimski-Korsakov Şəhrizadə mövzusunu əsərin bütün hissələrini birləşdirən parça kimi düşünmüşdü və birinci, ikinci və dördüncü hissələrin qısa girişində, üçüncü hissənin isə intermezzo hissəsində istifadə edilmiş solo skripka ilə ifa edilən bu musiqi parçası Şəhrizadənin özünü və onun mükəmməl nağıllar danışdığı sərt sultan Şəhriyarı təsvir edir. Dördüncü hissənin final bölməsində də Şəhrizadə mövzusu eyni artistik məqsədlə istifadə edilmişdir. Rimski-Korsakov qeyd edir: "Ümumi şəkildə desək, süitanın başlanğıcında və Qələndər şahzadəsi haqqında hekayənin əvvəlində Şəhrizadənin qəddar əri Şəhriyarı xatırlatmamaq da olardı, lakin Şəhrizadənin mövzusunun istifadə edildiyi hissələrin heç birində Şəhriyarın mövzusu buraxılmamışdır. Bu biçimdə, musiqi parçası olduqca sərbəst şəkildə inkişaf etdirilə bilərdi, mən bunda dörd hissəli orkestral süitanın yaranmasını gördüm, bu üsulla Şərq personajları və nağılları ilə zəngin əsər yaradıla bilərdi…"[2] Rimski – Korsakovun yaradıcılığında E və C major açarları ilə yaxın olan açarların istifadəsi tendensiyası vardır. Bu, onun sadə melodiyaların orkestrasiyası, ritmlərin düzümlənməsi və Şəhrizadə kimi solo parçaların yazılmasında qoyduğu imza kimi görünür.[7]
Əsərin hissələri birinci, ikinci və dördüncü hissələrdə qısa giriş, üçüncü hissədə isə intermezzo ilə bir – birinə bağlanmışdır. Sonuncu Şəhrizadəni təsvir edən, solo skripkada ifa edilən və dördüncü hissənin sonunu xatırladan musiqi parçasıdır.[3] Tədqiqatçılar qeyd edirər ki, Rimskinin erkən dəniz zabiti karyerası ona süitanı dəniz mövzusu ilə açmağa və bağlamağa imkan vermişdir.[8] Final hissədəki Şəhrizadəni təmsil sakit əhval, bəstəkara Şəhrizadənin son qazancını – sakit gecə yuxusu çərçivəsində Sultanın ürəyini qazanmasını təsvir etməyə imkan vermişdir.
Əsər iki fleyta və pikkolo (II fleyta az müddətdə II pikkolo ilə əvəz edilir), iki qoboy (II bəzən ingilis rojoku ilə əvəz edilir), iki klarnet, iki faqot, dörd F valtorna, iki A və B-flat truba, üç trombon, tuba, litavra, böyük baraban, kiçik baraban, tava, üçbucaq, dəf, qonq, arfa və skripkalar vasitəsiylə ifa edilir.[11] Əsərin premyerası 1888-ci il, 28 oktyabr tarixində Rimski – Korsakovun rəhbərliyi ilə Sankt-Peterburqda həyata keçirilmişdir.[11]
Əsərin tez bir zamanda məşhurlaşmasının səbəbi kifayət qədər aydın idi: bu rəngarəng orkestrasiya, incə şərq elementləri ilə zəngin təzə və təsirli melodiyalar, XIX əsrin əksər orkestral əsərlərinə xas olan böyük ritmiklik və strukturun və məzmunun qarışıqlığı.[7]
Adaptasiyalar
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Əsərin balet adaptasiyasının premyerası 4 iyun, 1910-cu ildə "Ballets Russes" şirkəti tərəfindən Parisdə, Opera Qarnierdə həyata keçirilmişdir. Baletə xareoqrafik quruluş Mixail Fokin, librettosu Fokin və Leon Bakst, kostyum və səhnə dizaynı Bakst tərəfindən hazırlanmışdır, lakin dul Rimski – Korsakov ərinin musiqisinin bu cür qarışıq xareoqrafik dramada istifadə edilməsinə qarşı çıxmışdı.[12]
Sonrakı dövrdə baletin motivləri əsasında, baş rolunu İvonne De Karlonun oynadığı "Şəhrizadənin musiqisi" bədii filmi çəkilmişdir.[13] Filmdə bəstəkarın həyatının dəniz qüvvətlərində çalışdığı dövrünün təsvirinə üstünlük verilmişdir. Onun rolu Jan-Piyer Oumont tərəfindən canlandırılmışdır.[14]
Əsər eyni zamanda Bb klarnet və pianoda ifa üçün Oriol Lopez Kalli tərəfindən aranjiman edilmişdir. E major açarı üzərində qurulmuş bu versiyada skripkanın solo ifası klarnetə verilmiş, skripka və orkestr arasındakı dialoq şəraiti saxlansa da, orkestr pianino ilə əvəz edilmişdir.
Əsər 30 yanvar, 2011-ci ildə Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrında balet kimi səhnələşdirilmişdir.
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Jacobson, Julius H. The classical music experience: discover the music of the world's greatest composers. New York: Sourcebooks. 2002. səh. 181. ISBN 9781570719509.
- ↑ 1 2 3 4 5 Rimsky-Korsakov, Nikolay Andreyevich (1942). My Musical Life. translated by Judah A. Joffe (3rd edition ed.). Alfred A. Knopf.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 Rimsky-Korsakov (1942:291–294).
- ↑ Abraham, Gerald, redaktorThe New Oxford History of Music, Volume IX, Romanticism (1830–1890). Oxford University Press. 1990. 508, 560–562. ISBN 0-19-316309-8.
- ↑ Lieberson, Goddard. Goddard Lieberson (redaktor). The Columbia Book of Musical Masterworks. New York: Allen, Towne & Heath. 1947. səh. 377.
- ↑ 1 2 Mason, Daniel Gregory. The Appreciation of Music, Vol. III: Short Studies of Great Masterpieces. New York: H.W. Gray Co. 1918. İstifadə tarixi: 2008-11-02.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Griffiths, Steven. (1989) A Critical Study of the Music of Rimsky-Korsakov,1844–1890. New York: Garland, 1989.
- ↑ 1 2 3 "Scheherazade, Op. 35". The Kennedy Center. 2021-02-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-10-28.
- ↑ Taruskin, Richard. Stravinsky and the Russian Traditions: A Biography of the Works Through Mavra. Oxford University Press. 1996. səh. 740. ISBN 0198162502.
- ↑ Phillips, Rick. The essential classical recordings: 101 CDs. Random House, Inc. 2004. səh. 150. ISBN 0771070012.
- ↑ 1 2 Schiavo, Paul. "Program Notes". Saint Louis Symphony Orchestra. 2007-10-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-07-06.
- ↑ Programme, Thirty-Eighth Season. Boston: Boston Symphony Orchestra. 1918–1919. səh. 829. 2020-08-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-10-30.
- ↑ Anonymous. "Song of Scheherezade". IMDB. 2022-09-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-06-18.
- ↑ Hare, William. L.A. noir: nine dark visions of the City of Angels. McFarland. 2004. 28–29. ISBN 078641801X.