Əfşar imperiyasının hərbi donanması

Əfşar imperiyasının hərbi donanması — 1734-cü ildən etibarən Nadir xan (1736-cı ildən etibarən şah) dövlətin hərbi donanma sistemini yenidən təşkil etdi. Bu donanma özünün ən yaxşı fəaliyyəti dövrünü Əfşar imperiyasının bölünməsinə qədərki 10 il müddətində yaşadı. Əfşar imperiyasının hərbi donanması əsas təhlükələrdən biri kimi qəbul edilən ruslara qarşı Xəzər dənizində də fəaliyyət göstərirdi.[1] Hərbi donanmanın mərkəzi Buşehrdə yerləşirdi və əsas fəaliyyət sahəsini İran körfəzi, habelə, Oman dənizi təşkil edirdi. Burada əsas mübarizə isə Maskat sultanlığı, Oman imamlığı, sonradan Atəşkəs dövlətləri adlanan ərazilərin sahillərində məskunlaşan quldurlarla, üsyançılarla aparılırdı. Əfşar hərbi donanması tez-tez hollandiyalılar və britaniyalılarla əməkdaşlıq edirdi.[2]

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Emanuel Bowen's 1747 map of Caspian sea

Başlanğıc

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əfşarlara qədər dövlətdə hərbi donanma yaradılması üçün sonuncu cəhd 1718-ci ildə edilmişdi.[3] Bu cəhd də Səfəvi şahının donanma yaratmaqda istəksiz olması səbəbindən baş tutmamışdı.[4]

Yaradılması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yaradılmasından sonra keçən 10 il ərzində Əfşar imperiyasının hərbi donanması uğurlu eksponsionist siyasət həyata keçirirdi. Bu donanma Maskatı və İran körfəzindəki bir çox adanı ələ keçirməyi bacarmış, lakin şimalda Osmanlı və Rusiya donanmaları ilə rəqabər aparmaqda uğursuz olmuşdu.[2] 1745-ci ildən etibarən Əfşarların donanması tədricən tənəzzül etməyə başladı və 1747-ci ildə Nadirin qətlə yetirilməsindən sonra tamamilə süqut etdi. Bu süqutun səbəbi gəmilər üçün lazım olan detalların azlığı və ya tamamilə yoxluğu idi.[5]

Nəticə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kərim xan Zənd hökmdar olduqdan sonra Oman imamlığından Əfşarların gəmisi olmuş Rəhmanini geri istədi. Bunu ərəb tayfası olan Bəni Mainlərdən ələ keçirmiş olan Oman Kərim xanın tələbini rədd etdi və bu müharibəyə səbəb oldu. Kərim xan Zənd 1773-cü ildə Omana hücum etsə də, uğur qazana bilmədi. Kaveh Fərrux iddiasına görə bu hadisə artıq mərkəzi hökumətin İran körfəzinin cənub sahillərinə əlinin çatmadığının göstərir. 1820-ci illərdə Qacarlar dövləti də Qeşm və Hörmüz adalarını da Omanın əlinə keçməsinə əngəl ola bilmirlər.[6]

Uilyam Teylor 1811-ci ildi bildirirdi ki, 1738-ci ildı iranlılar tərəfindən tikilmiş gəmilərdən biri indi Osmanlıların əlindədir və "Bəsrədəki türk donanmasının bayraqdarı kimi istifadə edilir...və 8 il bundan əvvəl Bombey limanına təmir üçün gətirildiyi zaman ağaclarının mükəmməl şəkildə sağlam olduğu müəyyən edildi".[7]

Bayraq

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müasir qaynaqların bildirdiyinə görə 1737-ci ildə donanma ağ fonda üzərində Zülfüqar əks edilmiş bayraq istifadə etmişdir.[8]

Şəxsi heyət

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hərbi donanmanın dənizçiləri adətən Huvala tayfasından toplanırdı.[9] Həmçinin donanmada Avropa donanmalarından qaçmış dənizçilərdən də yararlanılırdı.[10]

Komandanlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Məhəmməd Lətif xan - donanmanın 1734-cü ildəki qurucusu və dəryabəyi. O, 1735-ci ildə Osmanlı donanmasına qarşı məğlubiyyətdən sonra vəzifəsindən azad edilmiş, lakin 1736-cı ildə yenidən vəzifəsinə bərpa edilmiş və bu vəzifədə 1737-ci ildə zəhərlənərək öldürülməsinə qədər xidmət etmişdir.[11]
  • Kapitan Riçard Kuk - ingilis olan bu zabit Məhəmməd Lətif xanın köməkçisi olmuş və 1737-ci ildə döyüşdə ölmüşdür.[12]
  • Molla Əlişah - Bəndər-Abbasda yerləşən şərq bölməsinin komandanı.[13]
  • Mirəli xan Türkman - 1740-cı ildə döyüşdə öldürülmüş dəryabəyi.[14]
  • Məhəmmədtağı xan Məşhədi = 1742-cı ildən sonra fəaliyyət göstərmiş dəryabəyi.[14][15]

Avadanlıq

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şimal donanması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şimal donanması Xəzər dənizində fəaliyyət göstərirdi. 1745-ci ildə iki freqat və 4 kiçik gəmi (hamısı yerli istehsal) donanma daxilində xidmət etməkdə idi.[1] Qaynaqların bildirdiyinə görə, bu donanmaya daxil olan gəmilərdən biri 1752-ci ildə Rəşt yaxınlığında yandırılmışdır. Şimal donanması yaradılmamışdan əvvəl, Nadir ruslardan gəmi ala bilmək üçün böyük məbləğlərdə pullar ödəmişdir. Bu gəmilərdən Nadirin Dağıstan yürüşü zamanı maddi-texniki təminat göndərmək üçün istifadə edilmişdir.[16]

Cənub donanması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Cənub donanmasının əsas üzdüyü məkan İran kərfəzi və Oman körfəzi idi. Lakin bu donanmanın Ərəbistan dənizində də fəaliyyə etdiyi dövrlər olmuşdur.

1734-1736-cı illər: 1734-cü ildə Nadir ingilislərdən iki briqantin gəmisi aldı. Bundan başqa, yerli ərəb şeyxindən də iki ədəd briqanin əldə edildi.[2] Patna və Ruperall adlandırılan ingilis briqantinlərinə müvafiq olaraq Veddell və Kuk komandan təyin edildi.[17] Əfşarlar 1736-cı ildə Buşehrdə saxladıqları Ost-Hind şirkətinə məxsus olan Northuberland gəmisinin kapitanını gəmini onlara satmağa məcbur etdilər.[18] "Böyük məbləğ qarşılığlnda satın alınan" gəmi döyüş gəmisinə dönüşdürüldü. Gəmi o dövrdə pis vəziyyətdə idi və buna görə də, Ost-Hind şirkəti "potensial Əfşar iddialarından özlərini qorumaq üçün addımlar atdılar".[16] Həmin ilin oktyabrında donanma ingilislərdən 8 min tümənə satın alınmış 20 silahlı 2 freqat daha əldə etdi və onlardan biri Cavan adlandırıldı.[19] Arxiv sənədlərində isə, yalnız bir gəminin satıldığı göstərilmişdir.[20] Cavan daha sonra Fəth-i Şah adlandırıldı və donanmanın bayraqdar gəmisi oldu.[20][21] Lakin baqa bir qaynağa görə isə, Fəth-i Şah gəmisi əvvəlki Northumberland gəmisi olmuşdur.[22] Cavan şəxsi olaraq Bombeydə yerləşən EİC şirkəti tərəfindən Əfşarlara satılmaq üçün əldə edilmişdi və şirkət bu satışdan 200 faiz mənfəət əldə etmişdi.[20] Donanmaya daxil olan başqa bir gəmi isə fransız tacirlərdən satın alınmış l'Heureux gəmisi idi.[22]

1737-ci il: 1737-ci ilə aid holland qaynağı donanmanın inventarını belə təqdim etmişdir:

Gəmi Kökən Qeydlər
Fəth-i Şah ingilis 7.000 tümənə alınmışdır.
Capitaine ingilis Purchased for 4.000 tümənə alınmışdır.
Fatta Mamoedieb ingilis 400 tümənə alınmışdır.
Nastar Chanie ingilis 300 tümənə alınmışdır.
Toeckelc Basidu Şeyx Rəşiddən 3.000 tümənə alınmışdır.
Fattilhaije Basidu Şeyx Rəşiddən 1.300 tümənə alınmışdır.
Fatta Rhamhanied ərəb 400 tümənə alınmışdır.
Illhaiji Basidu Şeyx Rəşiddən 400 tümənə alınmışdır.
Bilinmir Basaydu Şeyx Rəşiddən alınmışdır.
Bilinmir Basaydu Şeyx Rəşiddən alınmışdır.
Bilinmir Yerli Məhəmməd Lətif xan tərəfindən tikilmişdir.
Bilinmir Yerli Məhəmməd Lətif xan tərəfindən tikilmişdir.
a also spelt Fattishahi (fars. فتح شاهی‎) b (fars. فتح محمودی‎)
c also spelt Tawakkul (fars. توکل‎) d (fars. فتح رحمانی‎)
Mənbə: Villem Floor (1987)[23]

1741-1742-ci illər: 1.100 tonluq Bombey mərkəzli gəmi olan Şavallum onu hazırlayan konsortium (Con Lambton, parsi tacir Bhomanji Rüstəmci və Manoji Novroji və bombeyli Şivan Set Dharam Set) tərəfindən satılmış və Rəhimi adlandırılmışdır. Bu gəmi Əfşar donanmasının bayraqdarı kimi xidmət etmişdir.[24] 1742-cı ildə cənub donanmasına 15 gəmi daxil idi və onların çoxu Kambey körfəzindəki Suratda hazırlanmışdı.[25] Əfşarlar Suratdakı gəmi hazırlayanlara daha 11 gəmi sifariş verdilər və bu sifarişlərdən birincisi 1741-ci ildə hazır edildi. Bu gəmilər tik ağacından hazırlanmışdılar və öz davamlılıqları ilə seçilirdilər.[26] 1742-ci ildə Robert Qalley gəmisi ingilis Eusteys Pikokdan 1000 tümə qarşılığında satın alındı.[20] Daha iki gəmi - Meri və Pembrok Suratdakı EIC tərəfindən hazırlandı və 186.251 rupiyə (9.312 tümənə və ya 23.280 pounda bərabər idi) Əfşarlara satıldı.[27] Pembrok lazimi təchizatlardan məhrum idi, Meri isə su sızmasına məruz qaldığı üçün gündəlik nasosa ehtiyyacı var idi.[28]

1745-ci ildə: 1745-ci ildə donanmada 30 gəmi mövcud idi.[26]

1747-ci ildə: 1747-ci ildə cənub donanmasında 20-25 gəmi mövcud idi.[16]

İcarəyə götürülmüş gəmilər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əfşarid donanması aşağıdakı gəmiləri məhdud müddətə icarəyə götürmüşdü:

Gəmi Ölkə bayrağı Qeydlər
Britaniya Böyük Britaniya krallığı 1734-cü ildə Bəndər-Abbasda sahil-mühafizə işlərində istifadə edilmişdir.[29]
de Rithem Hollandiya 1736-cı ildə antiquldur patrulu üçün istifadə edilmişdir.[19]
Robert Galley Böyük Britaniya krallığı 1734 və 1736-cı illərdə sərnişin daşınması üçün istifadə edilmişdir.[30]
de Anthonia Hollandiya 1737-ci ildə Maskat sultanlığına hücum üçün istifadə edilmişdir.[12]
tHuys Foreest Hollandiya 1737-ci ildə Maskat sultanlığına qarşı döyüşən orduya ərzaq göndərmək üçün istifadə edilmişdir.[12]
Rose Galley Böyük Britaniya krallığı 1738-ci ildə maddi-texniki təminat daşımaq üçün istifadə edilmişdir.[31]
tHof niet altijd Somer Hollandiya 1738-ci ildə Culfara qarşı maddi-texniki təminat daşımaq üçün istifadə edilmişdir.[32]
de Valk Hollandiya Kişdəki 1740-cı il qiyamını yatırmaq üçün istifadə edilmişdir.[14]
de Middenrak Hollandiya
de Croonenburgh Hollandiya
Rusiya imperatriçası Rusiya imperiyası 1742-ci ildə Nadir şahın ordusu üçün düyü göndərmək üçün istifadə edilmişdir.[16]
de Ridderkerk Hollandiya 1742-cı ildə Tattaya səyahət üçün istifadə edilmişdir.[33]

Bəzi hallarda, Nadir şah gəmiləri icarəyə götürməkdə uuğrlu ola bilmirdi. Yelizavetanın taxta çıxmasından qısa müddət sonra - 1771-ci ilin dekabrında ondan Dağıstan yürüşünün maddi-texniki təminatını həyata keçirmək üçün 10 gəmini icarəyə verməsi istənildi. Rus səfirinin məsləhəti ilə bu təklif rədd edildi. Rus səfiri bu gəmilərin heç vaxt geri qaytarılmayacağından qorxurdu. 1730-cu illərdə britaniyalı birinin şəxsi mülkü olan Severn və Edvard gəmilərinin də icarə təklifləri rədd edilmişdi.

Gəmi hazırlanması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1743-cü ildə Nadir şah ingilis taciri Con Eltonu İranın şimalında dəniz gəmiqayırma idarəsinin rəisi təyin etdi və ona Camal Beiq titulu verdi. Eltonun baş ofisi Lahican və Ləngəruddakı gəmiçilik obyektlərində yerləşirdi.

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 Axworthy, 2018. səh. 174
  2. ↑ 1 2 3 Axworthy, 2000
  3. ↑ Floor, 1987. səh. 31
  4. ↑ Floor, 1987. səh. 33
  5. ↑ Floor, 1987. səh. 52
  6. ↑ Farrokh, 2011. səh. 154
  7. ↑ Bulley, 2013. səh. 29
  8. ↑ Shapur Shahbazi, 1999
  9. ↑ Floor, 1987. səh. 44
  10. ↑ Good, 2018. səh. 229
  11. ↑ Floor, 1987. səh. 38, 40–41, 45
  12. ↑ 1 2 3 Floor, 1987. səh. 43
  13. ↑ Davies, 1997. səh. 174–175
  14. ↑ 1 2 3 Floor, 1987. səh. 47
  15. ↑ Ward, 2014. səh. 54
  16. ↑ 1 2 3 4 Mirfendereski, 2001. səh. 18
  17. ↑ Floor, 1987. səh. 39
  18. ↑ Floor, 1987. səh. 41
  19. ↑ 1 2 Floor, 1987. səh. 42
  20. ↑ 1 2 3 4 Good, 2018. səh. 227
  21. ↑ Black, 2004. səh. 73
  22. ↑ 1 2 Barendse, 2009. səh. 294
  23. ↑ Floor, 1987. səh. 41–42
  24. ↑ Barendse, 2009. səh. 295–296
  25. ↑ Axworthy, 2000
  26. ↑ 1 2 Ward, 2014. səh. 53
  27. ↑ Good, 2018. səh. 228
  28. ↑ Good, 2018. səh. 230
  29. ↑ Good, 2018. səh. 217–218
  30. ↑ Good, 2018. səh. 220–221, 227
  31. ↑ Good, 2018. səh. 220–221
  32. ↑ Floor, 1987. səh. 46
  33. ↑ Floor, 1987. səh. 49

Mənbə

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Axworthy, Michael. NAVY i. Nāder Shah and the Iranian Navy // Yarshater, Ehsan (redaktor). Encyclopædia Iranica (Online). 20 December 2012 [1 January 2000].
  • Axworthy, Michael. Crisis, Collapse, Militarism and Civil War: The History and Historiography of 18th Century Iran. Oxford University Press. 2018. ISBN 9780190250324.
  • Axworthy, Michael. "Nader Shah and Persian Naval Expansion in the Persian Gulf, 1700–1747". Journal of Research in Ayurvedic Sciences. 21 (1). 2011: 31–39. doi:10.1017/S1356186310000362. hdl:10871/9435. JSTOR 23011520.
  • Barendse, Rene J. Arabian Seas 1700–1763. Leiden: BRILL. 2009. ISBN 978-90-04-17661-4.
  • Black, Edwin. Banking on Baghdad: Inside Iraq's 7,000-Year History of War, Profit, and Conflict. John Wiley and Sons. 2004. ISBN 9780471708957.
  • Bulley, Anne. The Bombay Country Ships, 1790–1833. Routledge. 2013. ISBN 978-0700712366.
  • Davies, Charles E. The Blood-red Arab Flag: An Investigation Into Qasimi Piracy, 1797-1820. University of Exeter Press. 1997. ISBN 9780859895095.
  • Farrokh, Kaveh. Iran at War: 1500-1988. Bloomsbury Publishing. 2011. ISBN 9781780962214.
  • Floor, Willem. "The Iranian Navy in the Gulf during the Eighteenth Century". Iranian Studies. 20 (1). 1987: 31–53. doi:10.1080/00210868708701690. JSTOR 26842784.
  • Good, Peter. The East India Company and the foundation of Persian Naval Power in the Gulf under Nader Shah, 1734-47 // Clulow, Adam; Mostert, Tristan (redaktorlar ). The Dutch and English East India Companies: Diplomacy, Trade and Violence in Early Modern Asia. Amsterdam University Press. 2018. doi:10.5117/9789462983298. ISBN 978-90-4853-338-1. JSTOR j.ctv9hvqf2.13.
  • Mirfendereski, Guive. A Diplomatic History of the Caspian Sea. Springer. 2001. doi:10.1057/9780230107571_4. ISBN 978-0-230-10757-1.
  • Shapur Shahbazi, A. FLAGS i. Of Persia // Yarshater, Ehsan (redaktor). Encyclopædia Iranica. Fasc. 1. X (Online). New York City: Bibliotheca Persica Press. 31 January 2012 [15 December 1999]. 12–27.
  • Ward, Steven R. Immortal: A Military History of Iran and Its Armed Forces (Updated). Georgetown University Press. 2014. ISBN 9781626160651.