Adam Veishaupt

Adam Veishaupt (ˈjoːhan ˈaːdam ˈvaɪ̯s.haʊ̯pt) (6 fevral 1748[1][2][…], İnqolştadt – 18 noyabr 1830[1][3])[4][5][6] — Alman hüquq professoru, filosof və gizli İlluminati təşkilatının yaradıcısı.

Adam Veishaupt
Johann Adam Weishaupt
Doğum tarixi 6 fevral 1748(1748-02-06)[1][2][…]
Doğum yeri
Vəfat tarixi 18 noyabr 1830(1830-11-18)[1][3] (82 yaşında)
Dövr Maarifçilik dövrü
Əsas maraqları fəlsəfə, metafizika, epistemologiya, etika
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Adam Veishaupt 6 fevral 1748-ci ildə Bavariyanın Seçicilərində, İngolstadtda[4][7] anadan olub. Veishauptun atası Johann Georg Veishaupt (1717–1753) Adam 5 yaşında olanda vəfat etmişdi.[7] Atasının ölümündən sonra xaç atası olan Johann Adam Freiherr von Ickstattın[8] himayəsinə keçdi. İckstatt Adamın atası kimi İngolstadt Universitedində[9] hüquq professoru idi. İckstatt Kristian Volff və Aydınlanma fəlsəfələrinin müdafiəçisi idi və gənc Veishauptu öz rasionalizm ideyaları ilə yetişdirmişdi. Veishaupt öz formal təhsilinə 7 yaşındaykən Jesuit məktəbində başlamışdı. Daha sonra İngolstadt Universitedinə daxil oldu və 1768-ci il 20 yaşındaykən hüquq doktoru olaraq məzun oldu. 1772-ci ildə hüquq professoru adına layiq görülüb. Bir sonrakı il Eichstättlı Afra Sausenhoferlə evlənir.

1773-cü ildə XIV Papa Clement-in İsa Cəmiyyətinin basdırılmasından sonra, Veishaupt kanon hüququ professoru,[10] bu günə qədər yalnız cizvilər tərəfindən tutulan bir mövqenin sahibi oldu. 1775-ci ildə Veishaupt, Göttingen Universitetindən Johann Georg Heinrich Federin fəlsəfəsinə gətirildi.[11] Həm Feder, həm də Weishaupt Kantian idealizminə qarşı çıxırdı.[12]

İlluminatinin yaradıcısı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1 may 1776-ci il Veishaupt Bavariyada "İlluminati" cəmiyyətini yaratdı. O heç bir sərəncam olmadan " Qardaş Spartak" adını aldı.

Veishaupt 1771-ci il Münhendə "Theodor zum guten Rath" adlı Mason lojasına daxil oldu. Onun layihəsi, "işıqlandırma, anlayışın səbəblərlə çatdırılması və buna görə inanc və mövhumat buludlarının dağıdılması" gözlənilməyən islahat idi. O, təbiətlə bir ictimai dövlətə nail olmaq üçün yenidən təhsil vasitəsilə "insan təbiətini mükəmməlləşdirmək" məqsədi ilə Frimasonluğu öz hökumətdən və mütəşəkkil dindən azad edilmişdir yarı-masonik cəmiyyətini işə salmaq üçün istifadə etdi. Öz sistemlərini saf masonluq kimi qələmə verib, Veishaupt və onun ritual quruluşunu yaratmış Adolf fon Kniqqe gizli təşkilatı genişləndirdi.[13]

Veishauptun radikal rasionalizmi və sözləri müvəffəqiyyətli ola bilmədi. 1784-cü ildə ələ keçirilən yazılar təhrik olunmuş şəkildə izah olundu və cəmiyyət Karl Teodorun hökuməti tərəfindən bağlandı. Veishaupt Ingolstadt Universitetindəki vəzifəsini itirdi və Bavariyadan qaçdı.

Sürgündəki fəaliyyətləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Duke Ernest II of Saxe-Gotha-Altenburgdan (1745–1804) kömək alıb və Gothada yaşayıb İlluminati haqqında bir sıra əsərlər yazmışdır. Bunlara Bavariyada İlluminati zülumlarının tam tarixi (1785), İlluminizmin bir şəkli (1786), İlluminati üçün bir üzür (1786) və İnkişaf etdirilmiş İlluminizm sistemi (1787) aiddir. Adam Veishaupt 1830-cu il 18 noyabr Gothada vəfat edib. ref name="ADB Vol. 41"/>[5][6] İkinci həyat yoldaşı Anna Maria (ney Sausenhofer) və uşaqları Nanette, Charlotte, Ernst, Karl, Eduard və Alfred tərəfindən xilas oldu.[5] Weishaupt 1802-ci ildə vəfat edən oğlu Wilhelmin yanında dəfn edilmişdir. Veishauptun İlluminati ordeni qadağan olunduqdan və üzvləri dağıldıqdan sonra, gələcəkdə olduqca fərqli istiqamətlərdə inkişaf etmək üçün irəlidə gedən özündən əvvəlki üzvlərilə belə dözümlü əsərlər buraxmadı.[14]

Xarakter və fikirlərin qiymətləndirilməsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Adam Veishauptun ölü maskası

Veishauptun xarakter və fikirləri, onu "insan şeytan" adlandıran və onun missiyasını zərərli dağıdıcılıqlardan biri kimi görən Augustin Barruel və John Robison tərəfindən qiymətləndirilmişdir. Tomas Cefferson Ceyms Madisona yazdığı məktubda "Barruelin kitabdakı öz hissələri bir dəlinin uydurmalarıdır." deyilir və Veishauptu insanın qeyri-müəyyən mükəmməlliyinə inanan və niyyətini "təbii dini bərpa etmək və özümüzü idarə etməyi öyrətmək üçün onun mənəviyyatının işığını yaymaq" adına sadiq olan "cəsarətli bir xeyriyyəçi" olaraq qəbul etdi.[15]

Müdafiə olaraq Veishaupt 1787-ci ildə Kurze Rechtfertigung meiner Absichten[16] (Niyyətlərimin qısa bir əsaslandırması) əsərini yazdı. Dr. Tony Page tərəfindən tərcümə olunub, o yazırdı:

" Veishauptun məqsədi İlluminati tərəfdarlarını insanlığın və mənəviyyatın ən yüksək səviyyəsində yetişdirmək idi (Onun təlimlərini Səbəbi üstünlüyünə əsaslanaraq, Qızıl Qaydanın ruhu ilə, özünə baş verməsini istəmədiyin şeyi başqasına etmə qaydası ilə müttəfiq oldu). İlluminati məzunları sonradan əhəmiyyət və güc (məsələn, təhsil və siyasət sahələrində) mövqelərinə çatdıqda, cəmiyyətə xeyirxah və həssas təsir göstərə bilərdi. Onun layihəsi ütopik və sadəlövh optimist idi və onun xarakteri şüphəsiz nöqsanlı deyildi amma nə onlar nə də planları şeytani və ya şiddətli deyildi. Xeyirxahlıq, insanlıq, sosial ədalət və mənəviyyat aşılamağa çalışmış bir adamın 21. əsrdə nifrət edilən bir şəxsiyyətə çevrilməsi tarixin acınacaqlı və faciəli ironiyalarından biridir."[17]

Məşhur mədəniyyətdə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Adam Veishaupt Robert Shea və Robert Anton Wilson tərəfindən yazılmış İlluminatus! triologiyasında İlluminatinin qurucusu və Corc Vaşinqtonun qatili və onun yerinə ABŞ -ın birinci prezidenti olaraq dəfələrlə xatırlanır. ABŞ -ın bir dollarlıq əsginazındakı şəklin Vaşinqtona yox, Veishaupta aid olduğu bildirilir.

Adam Veishauptun üzə çımasının başqa bir versiyasını Veishaupt və Vaşinqtonun birləşməsi kimi, Deyv Simin geniş komediya romanı Cerebus the Aardvarkda görmək olar. O əvvəlcə Cerebus və Church & State I cildlərində görünür. Onun məqsədi Estariconda (sözdə Avropada) hökumət və ya kilsə sıxılmayan bir yerdə respublika qurmaq idi.

Veishauptun adı İlluminatinin yaradıcısı və Deus Ex (2000) oyununda sui-qəsdçi kimi bir çox yerlərdə anılıb. Baş qəhrəman VersaLife Corporation ilə onun 13 və 27. qatlarında molekulyar quruluşun hazırladığı bir virus aşkar edir. Qəhrəmanın bir müttəfiqi Veishauptun 1748-ci ildə doğulmasına baxmayaraq, "1723. Adam Veishauptun doğulduğu tarix" olaraq qeyd edir.[18]

İşləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Fəlsəfi işləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • (1775) De Lapsu Academiarum Commentatio Politica.
  • (1786) Über die Schrecken des Todes – eine philosophische Rede.
    • (fransızca) Discours Philosophique sur les Frayeurs de la Mort (1788). Gallica
  • (1786) Über Materialismus und Idealismus. Torino
  • (1788) Geschichte der Vervollkommnung des menschlichen Geschlechts.
  • (1788) Über die Gründe und Gewißheit der Menschlichen Erkenntniß.
  • (1788) Über die Kantischen Anschauungen und Erscheinungen.
  • (1788) Zweifel über die Kantischen Begriffe von Zeit und Raum.
  • (1793) Über Wahrheit und sittliche Vollkommenheit.
  • (1794) Über die Lehre von den Gründen und Ursachen aller Dinge.
  • (1794) Über die Selbsterkenntnis, ihre Hindernisse und Vorteile.
  • (1797) Über die Zwecke oder Finalursachen.
  • (1802) Über die Hindernisse der baierischen Industrie und Bevölkerung.
  • (1804) Die Leuchte des Diogenes.
  • (1817) Über die Staats-Ausgaben und Auflagen. Google Books
  • (1818) Über das Besteuerungs-System.

İlluminatiyə aid işləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • (1786) Apologie der Illuminaten, ISBN 978-3-7448-1853-7.
  • (1786) Vollständige Geschichte der Verfolgung der Illuminaten in Bayern.
  • (1786) Schilderung der Illuminaten.
  • (1787) Einleitung zu meiner Apologie.
  • (1787) [Einige Originalschriften des Illuminatenordens…]
  • (1787) [Nachtrage von weitern Originalschriften…] Google Books
  • (1787) Kurze Rechtfertigung meiner Absichten.
  • (1787) Nachtrag zur Rechtfertigung meiner Absichten.
  • (1787) Apologie des Mißvergnügens und des Übels.
  • (1787) Das Verbesserte System der Illuminaten.
  • (1788) Der ächte Illuminat, oder die wahren, unverbesserten Rituale der Illuminaten.
  • (1795) Pythagoras, oder Betrachtungen über die geheime Welt- und Regierungs-Kunst.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 4 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
  2. ↑ 1 2 Spartacus // CERL Thesaurus (ing.). Consortium of European Research Libraries.
  3. ↑ 1 2 Adam Weishaupt // Brockhauz Ensiklopediyası (alm.).
  4. ↑ 1 2 Allgemeine Deutsche Biographie Vol. 41, p. 539.
  5. ↑ 1 2 3 Engel, Leopold. Geschichte des Illuminaten-ordens. Berlin: H. Bermühler Verlag, 1906.
  6. ↑ 1 2 van Dülmen, Richard. Der Geheimbund der Illuminaten. Stuttgart: Frommann-Holzboog, 1975.
  7. ↑ 1 2 Engel 22 Arxivləşdirilib 2014-06-26 at the Wayback Machine.
  8. ↑ Allgemeine Deutsche Biographie Vol. 13, pp. 740–741.
  9. ↑ Freninger, Franz Xaver, ed. Das Matrikelbuch der Universitaet Ingolstadt-Landshut-München. München: A. Eichleiter, 1872. 31.
  10. ↑ Engel 33 Arxivləşdirilib 2014-06-26 at the Wayback Machine. Also, Allgemeine Deutsche Biographie Vol. 41, p. 540.
  11. ↑ Engel 61–62 Arxivləşdirilib 2014-06-26 at the Wayback Machine.
  12. ↑ Beiser, Frederick C. The Fate of Reason. Harvard University Press, 1987. 186–88 Arxivləşdirilib 2014-10-31 at the Wayback Machine.
  13. ↑ Catholic Encyclopedia: Illuminati Arxivləşdirilib 2018-01-08 at the Wayback Machine,
  14. ↑ Dr. Eberhard Weis in Die Weimarer Klassik und ihre Geheimbünde, edited by Professor Walter Müller-Seidel and Professor Wolfgang Riedel, Königshausen und Neumann, 2003, pp. 100–101
  15. ↑ "From Thomas Jefferson to Bishop James Madison, 31 January 1800". 30 July 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 September 2018.
  16. ↑ "Kurze Rechtfertigung meiner Absichten - Adam Weishaupt". www.books.google.com.
  17. ↑ Dr. Tony Page (translator and editor), Supplement to the Justification of My Intentions by Adam Weishaupt, Justice Publications, Bangkok, Amazon Kindle, 2014, p. 1
  18. ↑ "Today in Masonic History - Johann Adam Weishaupt Passes Away". www.masonrytoday.com. 2021-09-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-08.
 Filosof ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.


П: "Fəlsəfə" portalı