Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının 2-ci maddəsi

Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının 2-ci maddəsi — yaşamaq hüququnun qorunmasını nəzərdə tutur. İnsan hüquqları və əsas azadlıqlarının müdafiəsi haqqında Avropa Konvensiyası Avropa regionunda insan hüquqlarının müdafiəsini nəzərdə tutan Konvensiyadır.

Maddə özündə qanunla nəzərdə tutulmuş edam halları ilə bağlı məhdudlaşdırılmış bir istisnanı əks etdirir və bununla yanaşı, həyatdan məhrumetmənin əsaslandırıla bilən olması ilə bağlı nəzarət edilməli hallar göstərilir. Qanunda nəzərdə tutulmuş edamların məhdudlaşdırılması ilə bağlı nəzərdə tutulmuş istisna Konvensiyaya əlavə olunmuş aşağıda göstərilən Protokolları imzalayan dövlətlər üçün daha sonra Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının 6 saylı ( ölüm cəzasının ləğvi) və 13 saylı ( bütün hallarda ölüm cəzasının ləğvi) Protokolları ilə məhdudlaşdırıldı. Qeyd etmək lazımdır ki, 6 saylı saylı protokolun 2-ci maddəsində göstərilir ki, dövlət müharibə dövründə və ya qaçılmaz müharibə təhdidi zamanı törədilmiş əməllərə görə öz qanunvericiliyində ölüm cəzasını nəzərdə tuta bilər; bu cür cəza yalnız qanunla müəyyən olunmuş hallarda və qanunun müddəalarına müvafiq olaraq tətbiq edilə bilər. Dövlət həmin qanunun müvafiq müddəaları haqqında Avropa Şurasının Baş katibinə məlumat verir. 13 saylı Prokol isə sonrasında ölüm cəzasının artıq bütün hallarda ləğvi nəzərdə tutulurdu. Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi qeyd edir ki, "2-ci Maddə, Konvensiyanın ən əsas müddəsı kimi öz yerini alır." 2-ci maddənın adı altında, bir dövlətin üzərinə götürdüyü öhdəliklər üç əsas aspektdən ibarətdir: qanunla nəzərdə tutulmayan həyatdan məhrumetmədən çəkinmək vəzifəsi; şübhəli ölümləri araşdırmaq vəzifəsi; və müəyyən hallarda, qarçınılmaz həyat itkilərinin qarşısını almaq üçün addımlar atmaq öhdəliyi (pozitiv öhdəlik).^[1]

Yaşamaq hüququ, Maddə 2

1. Hər kəsin yaşamaq hüququ qanunla qorunur. Heç kəs, qanunla ölüm cəzası nəzərdə tutulmuş cinayət törətməyə görə, məhkəmə tərəfindən çıxarılmış belə hökmün icrasından başqa, həyatından məhrum edilə bilməz.

2. Həyatdan məhrumetmə, aşağıdakı məqsədlər üçün güc tətbiqində mütləq zərurətin nəticəsi olduqda, bu maddənin pozulması hesab edilmir:

(a) istənilən şəxsin hüquqa zidd zorakılıqdan qorunması üçün;

(b) qanuni həbsi həyata keçirmək və ya qanuni əsaslarla həbsdə olan şəxsin qaçmasının qarşısını almaq üçün;

(c) qanuna müvafiq olaraq iğtişaş və ya qiyamın yatırılması üçün.

Konvensiyanın 2-ci maddəsinə əsasən dövlətin ən başlıca öhdəliyi onun nümayənlərinin həyatdan məhrum etməyə səbəb olmasından çəkinməkdir. Başqa sözlə, yerli qanunvericilik dövlət nümayəndələrinin insan ölümünə səbəb olacaq vasitələrdən istifadəs həddini tənzimləməlidir. Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi ( bundan sonra Məhkəmə) ilk dəfə dövlətin 2-ci maddə ilə müəyyən edilmiş öhdəliklərini MCCann və başqaları Böyük Britaniyaya qarşı işində nəzərdən keçirmişdir. Qeyd olunan iş Cəbəllütariq boğazında Böyük Britaniyanın Xüsusi Hava Xidməti tərəfindən güllələnmiş üç şəxsin yaxın qohumları tərəfindən Məhkəməyə təqdim olunmuşdur.

Bu iş dövlətin iki öhdəliyini özündə əks etdirir:

1. Dövlət orqanlarının hər hansı şəxsi nə üçün həyatdan məhrum etməsi ilə bağlı istintaqın tam, açıq və şəffaf şəkildə aparəlması. Bu istintaq ictimaiyyətə açıq, müstəqil olmalı və qurbanın ailə üzvləri işə cəlb olunmalıdır ( Bax: R (Amin) S.O.S. Home Deptə qarşı).
2. Qanunsuz şəkildə adam öldürmədən çəkinmə öhdəliyi ( pozitiv öhdəlik). Yəni “Əmr, nəzarət və təlim keçmə vəzifəsi” kimi vasitələrlə polis nişançıları kimi həyatdan məhrum edən dövlət nümanyəndələrinin hər zaman yüksək səviyyədə təlim və nəzarət altında olmasını dövlət təmin etməlidir.

Dövlət yuxarıda göstərilmiş öhdəliklərinə əməl etmədikdə bu hal qanunsuz adam öldürmə kimi qiymətləndiriləcək. Mövzu ilə bağlı oxunmalı işlər: Kelli və başqaları Böyük Britaniyaya qarşı, Osman Böyük Britaniyaya qarşı, McKerr Böyük Britaniyaya qarşı, İordaniya Böyük Britaniya qarşı, Şanaqan Böyük Britaniyaya qarşı, R(Amin) SOS Home Deptə qarşı.

İstintaq səmərəli, müstəqil olmalı və dərhal aparılmalıdır. Hər hansı bir şəxs dövlət orqanları tərəfindən tutularkən ölüm faktı olarsa, istintaqın aparılması vəzifəsi daha da önə çıxır. Məhkəmənin Salman Türkiyəyə qarşı qərarında qeyd olunur:

Sübutları qiymətləndirən zaman Məhkəmə “əsaslı şübhələr yaratmayan” sübut standartını qəbul edir. Belə sübut kifayət qədər inandırıcı, aydın və bir-birinə uyğun gələn məntiqi nəticələrin və ya faktla bağlı oxşar, təkzib edilməyən ehtimalların mövcudluğundan irəli gələ bilər (digər qərarlarla yanaşı baxın, “Avşar Türkiyəyə qarşı” (Avşar v. Turkey, no. 25657/94, § 282, ECHR 2001-VII (extracts)). Həbsdə baş verən hadisələrin böyük bir qismində, məsul şəxslərin müstəsna məlumatı olduğu təqdirdə, şəxslərin polis məntəqələrində olduqları zaman yaralanmaları və ya ölümləri ilə bağlı güclü ehtimallar ortaya çıxdıqda sübut etmə yükü qənaətbəxş və inandırıcı bir izahat vermələri üçün məsul şəxslərin üzərinə düşür.

Bu, dövlətin konvensiya üzrə neqativ öhdəliyini təşkil edir. Dövlətlər 2-ci maddəyə əsasən, təsadüfi bir şəkildə həyatdan məhrum etmədən çəkinməlidirlər. Lakin bu maddədə dövlətə öhdəliklərini həyata keçirərkən bəzi istisnalar verilir. Bu istisnalar dövlət orqanlarının gücdən istifadə etməsinə əsas versə də, onların şəxsləri həyatdan məhrum etməsinə heç bir şəkildə bəraət qazandırmır.

İstisnalar dəqiq şəkildə müəyyənləşdirilib və Məhkəmə tərəfindən dar şəkildə şərh olunur. Dövlətlər yalnız aşağıda göstərilən hallardan biri və ya bir neçəsi olduqda gücdən istifadə edə bilərlər: (a) Hər hansı şəxsin hüquqa zidd zorakılıqdan qorunması üçün; (b) qanuni həbsi həyata keçirmək və ya qanuni əsaslarla həbsdə olan şəxsin qaçmasının qarşısını almaq üçün; (c) qanuna müvafiq olaraq iğtişaş və ya qiyamın yatırılması üçün.

Həmçinin, güc tətbiqi mütləq zəruri olmalı, üçüncü bir şəxsin müdafiəsi üçün tətbiq edilməli, həm qərəzsiz, həm də müstəqil olan düzgün və səmərəli bir istintaq-araşdırmasının nəticəsi olmalıdır.

Əlaqəli qərarlar: McCann və başqaları Birləşmiş Krallığa qarşı, Makaratzis Yunanıstana qarşı, Nachova və başqaları Bolqarıstana qarşı.

• Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası

• Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının 8-ci maddəsi