Bayatı-Şiraz

Bayatı-Şiraz – Azərbaycan musiqisində 1) yeddi ladlardan (məqamlardan) biri, 2) yeddi əsas muğam dəstgahlarından biri.^[1][2]

Bayatı türk ədəbiyyatında lirik şeir, mahnı janrıdır. Bayat həm də qədim türk tayfalarının birinin adı olub. Dahi şair Məhəmməd Füzuli də bu tayfadan olub.

Bəhram Mansurov “Bayatı-Şiraz” muğamının müstəqil muğam kimi yalnız XIX əsrin axırlarından mövcud olduğunu və əvvəllər isə “Bayatı - İsfahan” dəstgahı kimi tanındığını söyləyir. "Bayatı-İsfahan" klassik Şərq musiqisində ”İsfahan” adlanaraq 12 əsas muğamdan biri olub ^[3]. Hazırda Bayatı-İsfahan şöbəsi Bayatı–Şiraz dəstgahının əsas şöbələrindən biri.^[4]

Məcmusu: “Bərdaşt”, “Mayeyi-Bayatı-Şiraz”, “Nişibi–fəraz”, “Bayatı–İsfahan”, “Zil Bayatı-Şiraz”, “Xavəran”, “Üzzal”, “Dilrüba” və “Bayatı-Şiraza ayaq (kadensiya)” kimi şöbə və guşələrdən ibarətdir.^[5]

Bu muğam dəstgah “sol” bayatı-şiraz məqam kökündə (tonallığında) ifa olunur. “Bayatı-Şiraz” muğamı öz gözəl, axıcı melodikasına və dərin təsir qüvvəsinə görə musiqiçilər tərəfindən çox zaman “ərusi – musiqi” (“musiqinin gəlini”) adlandırılır. Ü. Hacıbəyov “Bayatı-Şiraz”ı emosional baxımdan qəmli əhvali-ruhiyyə daşıyan muğam kimi xarakterizə etmişdir.

Üzeyir Hacıbəyov Bayatı–Şiraz haqqında yazır: "Bədii – ruhi təsir cəhətdən... Bayatı – Şiraz dinləyicidə qəmginlik hissi oyadır." Mirzə Fərəcin tərtib etdiyi muğam dəstgahları içərisində Bayatı – Şiraz dəstgahı 17 şöbə və guşədən ibarətdir:

“Bayatı-Şiraz” muğamını instrumental şəkildə Nəriman Məmmədov tarzən Əhməd Bakıxanovun ifasından (1962), Arif Əsədullayev tarzən Elxan Mirzəfərovun ifasından (2003) nota yazmışdır.^[6] Bu dəstgah əsasında yazılmış simfonik bəstələr:

• Fikrət Əmirov - simfonik muğam "Gülüstan-Bayatı-Şiraz"
• Süleyman Ələsgərov - simfonik muğam "Bayatı–Şiraz"
• Nazim Əliverdibəyov - a kapella (müşayiətsiz) xor üçün "Bayatı–Şiraz"
• Polad Bülbüloğlu - “Bayatı-Şiraz” simfoniyası.

Muğam şöbələri arasında ifa olunan rənglər də əsas muğamın adını daşıyır.^[7]

• Əhsən Dadaşov adına "Xatirə" xalq çalğı alətləri ansamblı - "Bayatı-İsfahan" rəngi

Quruluşu: 1-1-1/2 ton formullu iki tetraxordun k.3 intervalı məsafəsində birləşməsindən ibarətdir; səssırası 9 pilləlidir, IV pillə mayə (tonika) pilləsidir. Məqamın səssırasının II, IV, VI, VIII pillələri istinad-dayaq pilləsi kimi “Bayatı-Şiraz” muğamının şöbələrinin əsasını təşkil edir; bu məqamda qurulan musiqi nümunələri həmin pillələrə əsaslanır.^[8]

• Xalq mahnıları
  • Küçələrə su səpmişəm
  • Laçın
• Aşıq havaları
  • Mansırı
• Bəstəkar mahnıları
  • Tofiq Quliyev - "Bakı" mahnısı Rəşid Behbudovun ifasında
  • Əfrasiyab Bədəlbəyli - "Qız qalası" baletindən Gülyanaq ilə Poladın adajiosu ^[9][10]
• Rəqslər
  • Nəlbəki ^[11]

1. Gülüstan bayatı-şiraz (film, 1972)
2. Muğam (film, 1995)
3. Bayatı şiraz (film, 2002)

• "Ustad dərsi" verilişi - Bayatı Şiraz (Video)
• Muğam festivalı Arxivləşdirilib 2016-03-13 at the Wayback Machine
• Bayatı Şiraz - Tacir Şahmalıoğlu (Uşaqlığı) (Bayati Siraz)[1]

• Azərbaycan musiqisi
• Muğam
• Simfonik muğam