Bohemiya və Moraviya protektoratı

Bohemiya və Moraviya protektoratlığı (alm. Protektorat Böhmen und Mähren‎; çex. Protektorát Čechy a Morava) — 15 mart 1939-cu ildə Almaniyanın Çexoslovakiyanı işğal etməsindən sonra 16 mart 1939-cu ildə yaradılmış Nasist Almaniyası protektoratı. Bundan əvvəl, 1938-ci ilin sentyabrında Münhen sazişinin imzalanmasından sonra Nasist Almaniyası Çexiyanın Sudet vilayətini öz tərkibinə daxil etmişdir.

Tarixi dövlət
Bohemiya və Moraviya protektoratı
Bayraq Gerb
Bayraq Gerb

Paytaxt Praqa
Dilləri alman dili, çex dili
Rəsmi dilləri
Dövlət dini Roma-Katolik kilsəsi
Ərazisi
  • 49.363 km²
Əhalisi
  • 7.380.000 nəf. (1939)
İdarəetmə forması protektorat
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Protektoratın əhalisi əsasən etnik çexlər, Sudetin əhalisi isə etnik almanlar idi. 14 mart 1939-cu ildə müstəqil Slovakiya respublikasının yaradılmasından və ertəsi gün Çex dövlətinin qalıqlarını Almaniyanın işğalından sonra Adolf Hitler 16 mart 1939-cu ildə Praqa qalasında protektorat qurduğunu elan etdi.

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

10 oktyabr 1938-ci ildə Münhen sazişinə əsasən, əsasən etnik almanların yaşadığı Çexoslovakiyanın Sudet vilayəti Nasist Almaniyası tərəfindən ilhaq edildi.

Bundan beş ay sonra, Slovakiya özünün müstəqilliyini elan etdi, Hitler Çexoslovakiya prezidenti Emil Qahunu Berlinə çağırdı və onu Çexiyanın alman işğalını qəbul etməyə dəvət etdi.

15 mart 1939-cu ildə Hitlerin fərdi fərmanı ilə Bohemiya və Moraviya Almaniyanın protektoratı elan edildi. Protektoratın icra hakimiyyətinin başçısı Fürer tərəfindən təyin olunmuş Reyxsprotektor (alman: Reichsprotektor) idi. İlk Reyx qoruyucusu 21 mart 1939-cu ildə Konstantin fon Neyrat təyin edildi. Emil Qaha tərəfindən işğal edilmiş protektorat prezidenti və bir neçə siyasətçinin yerini tutan hökumət başçısı vəzifəsi də var idi. Nazirliklərə bənzər şöbələr Alman məmurları tərəfindən hazırlanmışdı. Yəhudilər dövlət vəzifəsindən kənarlaşdırıldı və bütün hüquqlarından məhrum edildi. Siyasi partiyalar qadağan edildi, Çexoslovakiya Kommunist Partiyasının bir çox liderləri vətənlərini tərk etdi və SSRİ-də sona çatdı.

Protektoratın əhalisi Almaniyanın qələbəsi üçün çalışması lazım olan bir işçi qüvvəsi olaraq səfərbər edildi. Sənayeni idarə etmək üçün xüsusi şöbələr təşkil edildi. Çexlər kömür mədənlərində, metallurgiyada və silah istehsalında işləməli oldular; gənclərin bir hissəsi Almaniyaya göndərildi. İstehlak mallarının istehsalı azaldı və əsasən Alman silahlı qüvvələrini təmin etməyə yönəldildi. Protektorat əhalisinin təchizatı ciddi rasiona məruz qaldı.

İşğalın ilk aylarında alman hökuməti nisbətən mülayim idi. Gestaponun fəaliyyəti əsasən Çexiya siyasətçilərinə və ziyalılarına qarşı yönəldildi. Ancaq 28 oktyabr 1939-cu ildə Çexoslovakiyanın müstəqilliyinin ildönümündə çexlər işğala qarşı çıxdılar. Oktyabr ayında yaralanan tibb tələbəsi Yan Opletalın cənazəsi, 15 noyabr 1939-cu ildə Reyx reaksiyasından sonra tələbə nümayişləri səbəb oldu. Siyasətçilərin kütləvi həbsləri başladı və 1800 tələbə və müəllim də həbs olundu. Noyabrın 17-də protektoratdakı bütün universitetlər və kolleclər bağlandı, 9 tələbə lideri edam edildi, yüzlərlə insan konsentrasiya düşərgələrinə göndərildi.

1941-ci ilin payızında Almaniya protektoratda bir sıra radikal addımlar atdı. İmperiya Təhlükəsizlik Baş İdarəsinin rəisi Reynhard Heydrix Bohemiya və Moravia Reiyxrotektorunun müavini təyin edildi. Baş nazir Alois Eliaş tutuldu, sonra vuruldu, Çex hökuməti yenidən quruldu, bütün Çex mədəniyyət müəssisələri bağlandı. Gestapo həbslərə və edamlara başladı. Yəhudilərin konsentrasiya düşərgələrinə sürgün edilməsi təşkil edildi; Terezin şəhərində bir getto təşkil edildi. 4 iyun 1942-ci ildə Heydrix "Antropoid əməliyyatı" zamanı yaralanarkən öldü. Onun davamçısı general-polkovnik Kurt Daluge kütləvi həbslərə və edamlara başladı. Lidiçe və Lezak kəndləri dağıdıldı. 1943-cü ildə təxminən 350.000 çex işçisi Almaniyaya sürgün edildi. Protektorat daxilində, bütün qeyri-hərbi sənaye qadağan edildi.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]