Divanü Lüğat-it-Türk

Divanü Lüğat-it-Türk (ərəb. ديوان لغات الترك‎ - Türk dilləri lüğəti) — türk dünyasının ilk ensiklopedik əsəri. XI əsrdə yaşamış böyük türk alimi Mahmud Kaşğari tərəfindən Bağdadda 1072-1074-cü illər arasında yazılan türkcə-ərəbcə lüğətdir.

Divanü Lüğat-it-Türk
ديوان لغات الترك
Kitabın Azərbaycan dilinə tərcüməsinin 1-ci cildinin üz qabığı
Kitabın Azərbaycan dilinə tərcüməsinin 1-ci cildinin üz qabığı
Müəllif Mahmud Kaşğari
Janr Dilçilik
Orijinalın dili Ərəbcə
Ölkə Qaraxanlılar dövləti
Orijinalın nəşr ili 1072—1074
Tərcüməçi Ramiz Əskər
Nəşriyyat Ozan
Cild 4
Səhifə I: 512
II:
III: 400
IV: 752
Tiraj 1000
Əvvəlki Kitabu-cəvahirin-nəhv fi luğati-t-turk
ISBN ISBN 9952-426-00-X

"Divanü Lüğat-it-Türk" (DLT) həm XI əsrdə söz varlığının genişliyini, müxtəlifliyini nümayiş etdirir, həm də o dövrdə insan və cəmiyyət həyatıyla, türklərin maddi və mənəvi mədəniyyəti ilə bağlı maraqlı qeydləri özündə cəmləyir. Bu baxımdan zamanımızdan təxminən min il əvvəl yazılan DLT, Türkcənin ilk lüğəti olmaqdan kənar bir çox araşdırmaçının təslim etdiyi üzrə tarixi və mədəni müraciət qaynaqlarımızın da ilklərindəndir. Cəmiyyətlərin həyat formaları, dünyanı anlayışları o cəmiyyətin dilində də özünü göstərir. DLT, təxminən bir yüzillikdir ki, Türklük elminin başlıca araşdırma mövzularından biri olmuşdur. Bu əsər, ədəbiyyat baxımından əhəmiyyətli olduğu qədər mədəniyyət xüsusiyyətlərini əks etdirməsi baxımından da qiymətlidir.[1]

Türkcənin bizə məlum ən qədim lüğətidir, qiymətli və əhəmiyyətli topludur. Kitab ərəblərin türk dilini öyrənməsi üçün yazılmışdır. Quruluş etibarı ilə lüğətdir. Lakin, hikmətli sözlər, atalar sözləri, şeir, nəsr kimi nümunələrlə zəngindir. Səkkiz bölmədən (əsərdə "kitab") ibarət əsər ərəb dilinin lüğət qaydalarına uyğun yazılmışdır.

Əlyazması[redaktə | mənbəni redaktə et]

Orijinalı bilinməyən əsərin bizə məlum ən qədim əlyazması 1266-cı ildə Muhamməd ibn Əbu-Bəkr ibn Əbu-l-Fəth tərəfindən üzü köçürülmüş və hal-hazırda İstanbul Millət Kitabxanasında[2] saxlanılan nüsxəsidir.

Əsas məlumatlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • XI əsrdə yazılmışdır.
  • Türkcənin ilk lüğəti, antologiyası, ensiklopediyası və dil məlumatı kitabıdır.
  • Ərəblərə türkcə öyrətmək, Türk dilinin yayılmasını təmin etmək üçün yazılmışdır.
  • Mahmud Kaşğari o dövrdə yaşayan bütün türk xalqlarını gəzib öyrənmişdir.
  • Atalar sözləri və şeirlərdən istifadə edilmişdir (Bu xüsusiyətlər indiki türk xalqları həyatında da əhəmiyyətli bir yer tutmaqdadır).
  • Ümumi 7500 türk sözündən ibarətdir.
  • Qaraxanlı türkcəsi ilə yazılmışdır.

Ərəb dilində lüğətlər üçün xarakterik olan xüsusiyyəti Kaşqarlı Mahmudun lüğətində də görürük. Lüğətdə sözlər əlifba sırası ilə düzülməmişdir. Kaşqarlı Mahmud lüğətdə müqayisəli üsuldan istifadə edir. Əsər bizim indi qəbul etdiyimiz mənada lüğət deyildir. Bu və ya digər məsələ izah edildikdə şeir parçaları, atalar sözləri, xalq ifadələri misal gətirilir. Müəllif hansı dilə aid sözün ədəbi dil üçün düzgün olduğunu göstərir, yeri gəldikcə fonetik və qrammatik qanunları izah edir, sözlərin etimologiyasını araşdırır. Türk dillərində ahəng qanununun fəaliyyət göstərdiyini ilk dəfə Kaşqarlı Mahmud aşkar etmişdir. Kaşqarlı Mahmudun "Divanü Lüğat-it-Türk" əsəri türk dillərinin tarixi inkişafını, tarixi leksikologiyasını öyrənməkdə, müqayisəli qrammatikasını tərtib etməkdə əvəzsiz, ilkin mənbələrdən biridir. Tərtib edildiyi vaxtdan 900 il keçməsinə baxmayaraq bu əsərə olan maraq hələ də azalmamış, lüğət türkoloqların masaüstü kitabı olmuşdur.

Kitabın önsözü[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mahmud Kaşğarinin "Divanü Lüğat-it-Türk" əsəri belə başlayır:

Əsirgəyən, qoruyan Allahın adıyla

"Allahın, dövlət günəşini Türk bürclərindən doğmuş olduğunu və Türklərin ölkələsi üzərində göylərin bütün dairələrini döndərmiş olduğunu gördüm. Allah onlara Türk adını verdi. Və yer üzünə hakim qoydu. Dünya imperatorları türk irqindən çıxdı. Dünya millətlərinin yuları Türklərin əlinə verildi. Türklər Allah tərəfindən bütün millətlərə üstün qılındı. Haqdan ayrılmayan türklər, Allah tərəfindən haqq üzərinə qiymətləndirildilər. Türklər ilə birlikdə olan millətlər əziz oldu. Belə millətlər, Türklər tərəfindən hər arzularına çatdılar. Türklər, himayələrinə aldıqları millətləri, pislərin şərindən qorudular. Dünya hakimi olan türklərə hər kəs möhtacdır, onlara dərdini dinlətmək, bu surətlə hər cür arzuya nail ola bilmək üçün Türkcə öyrənmək lazımdır.."

Bölmələr[redaktə | mənbəni redaktə et]

"Mən bu kitabı hikmət, seci', atalar sözü, şeir, rəcəz vəzni, nəsr kimi şeylərlə bəzəyərək heca hərfləri sırasında tərtib etdim... Bu lüğət kitabını başdan sonuna kimi səkkiz bölmədə topladım."

  1. Həmzə kitabı,
  2. Salim kitabı,
  3. Muzaaf kitabı,
  4. Misal kitabı,
  5. Üçlülər kitabı,
  6. Dördlülər kitabı,
  7. Gunne kitabı,
  8. İki hərfin birləşməsi kitabı.

Xəritə[redaktə | mənbəni redaktə et]

"Divanü Lüğat-it-Türk"də olan xəritə

Mahmud Kaşğari əsərində "Dünya xəritəsi" başlıqlı bir xəritə vermişdir. Burada mərkəz Balasaqunu götürərək o zaman türklərin yaşadığı bütün ərazilər qeyd olunmuşur. Dairəvi şəkildə olan xəritənin çevrəsində cəhətlər (Şimal, Şərq, Cənub, Qərb) göstərilmişdir. Bəzi çaylar və göllərin adları qeyd edilərək göy rənglə işarələnmiş, dağlar isə qırmızı xətlərlə gösərilmişdir. Sərhədlər Qərbdə İdil çayına, Cənub-Qərbdə Həbəşistana (indiki Efiopiya), Cənubda Hindistan və Şərqdə Yaponiyaya qədər işarələnmişdir.

"Divanü Lüğat-it-Türk"də şamanizmlə bağlı sözlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mahmud Kaşğari bu çox qiymətli əsərini Türklərin bir dövlət olaraq İslam dinini qəbul etdiklərindən bir yarım əsr sonra İraqda, ehtimal Bağdadda oturduğu zaman yazmışdır. İslam dünyasının mədəniyyət mərkəzi olan İraqa nə vaxt gəldiyini bilmirik. 1069-74-ci illərdə ən fəsih və bəliğ ərəbcə ilə böyük bir əsər müəllif edə Kaşğarinin hər halda uzun müddət İslam mədəniyyəti mərkəzlərində tapılmış olduğuna şübhə yoxdur. Onun, 1041-ci ildə müsəlman türklərlə müşrik Yabaku və Basmıl Türkləri arasında cərəyan edən böyük döyüşə iştirak edən Türk qazilərini görmüş və onlarla danışmış olması (III, 227) əsərini yazdığı tarixdən aşağı-yuxarı otuz il əvvəl Türkistanda, Kaşğarda və ətrafında tapılmış olması lazımdır . Kaşğari tünd bir müsəlmandır. Müşrik türklərlə döyüşən, Budistlerin məbədlərini yıxıb bütlərə ən ağır təhqir edən qaziləri dastanlarından parçalar nəql (I, 343, 483). Bir müsəlman Türk bir budist Uygur'u öldürdüyünü öğünerek izah edir: "Mənə bir müşrik Uyğur gəldi, dedim: indi sən yat, quşlara olmaq ol, səni kərkəs və kurd istəyir" (I, 36). Bu kimi şeirlər nəql Kaşğari fanatik bir müsəlman həyacanıyla izah edir. Lakin müsəlman Türklərin köhnə şamanizm qalıqlarından olan sözləri və terminləri izah edərkən tam bir şamanist Türk kimi danışır. Bəzən, şamanist qalığı olan inancları ifadə edən sözləri və terminləri izah edərkən "Türklər belə inanırlar", "bu inanış çox məşhurdur" deməklə kifayətlənir. Kaşğarinin "umay" üzərinə verdiyi məlumatlar nəzərə dəyər. O bu dişi tanrını unutdurma səyini, bilərək göstərmişdir.[3]

Nəşrlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycanca[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ Adem,AYDEMİR,"DİVANÜ LÜGATİ'T-TÜRK'TE İŞ KAVRAMINA DAİR VERİLER Arxivləşdirilib 2016-02-05 at the Wayback Machine",Türkoloji Makaleleri Arxivləşdirilib 2016-03-31 at the Wayback Machine
  2. ↑ "Millet kütüphanesi". 2015-03-30 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-03-14.
  3. ↑ Abdulkadir,İNAN,"DİVANÜ LÛGAT-İT-TÜRK'TE ŞAMANİZME AİT KELİMELER Arxivləşdirilib 2016-02-14 at the Wayback Machine",Türkoloji Makaleleri Arxivləşdirilib 2016-03-31 at the Wayback Machine

Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • “Dilçilik tarixi” I hissə, Ə.Rəcəbli Bakı-2007

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]