Ensiklopediya

Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. Lütfən, məqaləni ümumvikipediya və redaktə qaydalarına uyğun şəkildə tərtib edin.

Bu məqalənin bəzi məlumatlarının mənbəsi göstərilməmişdir. Daha ətraflı məlumat üçün məqalənin müzakirə səhifəsinə baxa və məqaləyə uyğun formada mənbələr əlavə edib Vikipediyanı zənginləşdirə bilərsiniz.

Ensiklopediya (yun. enkýklios — "çevrə formalı"; paideí — "dərs", "bilik"; — sorğu kitabı olub insan biliyinin bütün sahələrini ardıcıl şəkildə və ətraflı əhatə edir.

Köhnə Azərbaycandilli mənbələrdə Qamus; az.-əbcəd قاموس‎)^[1]

Ensiklopediya – [yun. enkuklapaideia – biliklər dairəsi]

1. Biliyin bütün və yaxud müəyyən ayrı-ayrı sahələrinə dair (aid) lüğət şəklində sistemə salınmış məlumatlar toplusu (məlumat kitabı), qamus. Məsələn, Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, Tibb Ensiklopediyası;
2. Bütün elm və əməli fəaliyyət sahələrinə dair sistemli və yığcam məlumat verən elmi nəşr. Ensiklopediyalarda materiallar əlifba sırası ilə, tək-tək hallarda mövzuya görə düzülür. Məzmununa görə universal, universal-milli ensiklopediyalar və sahə ensiklopediyaları olur;
3. Lüğət formasında elmi sorğu vəsaiti;
4. Məcazi mənada həyatı geniş və hərtərəfli əks etdirən bədii əsər haqqında. Məsələn, canlı ensiklopediya – hər şeydən məlumat verə bilən, hər şey haqqında müraciət edilə bilən adam haqqında.

Ensiklopedik

1. Ensiklopediyaya məxsus;
2. Məcazi mənada hərtərəfli məlumata malik, hər şeydən məlumat verə bilən (adam);
3. Elmin bir çox sahələrini əhatə edən; hər şeyi qavrayan, çoxcəhətli. Məsələn, ensiklopedik məlumat, ensiklopedik bilik;
4. Ensiklopediya mahiyyətində olan. Məsələn, ensiklopedik lüğət.

Universal ensiklopediyalar insaniyyat üçün ümumi biliyi təsvir edir, xüsusi ensiklopediyalar isə yalnız müəyyən bir sahə üzrə məhdud ancaq dərinləməsinə məlumat verir.

Ensiklopediya problemləri Esiklopedika fənnində elmi tədqiq olunur.

Adı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ensiklopediya sözü Azərbaycan dilinə XX-ci əsrdə sovet hökuməti zamanı dilə yeridilmiş internasionalizmlərdən biridir. Azərbaycan dilində ilk dəfə 1930-cu ildə ruscadan tərcümə olunan "İbtidai riyaziyyat ensiklopediyası" kitabında işlənmişdir.^[2] Rus dilinə isə XVIII-ci əsrdən eyni mənadə fransızca encyclopédie sözündən keçib. Kökü yunanca ἐγκύκλιος (enkúklios, “dairəvi”) + παιδείᾱ (paideíā, “öyrənmə”) söz birləşməsidir; Avropa dillərinə latınca encyclopaedia yolu ilə daxil olub.

Qamus sözü ərəb dili vasitəsi ilə (ərəb. قاموس‎) yunanca ωκεανός (ōkeanós, “dərya, okean”) kəliməsindən gəlmişdir.^[1]

Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ensiklopediyanın yaranması qədimə, antik Yunan vaxtlarına gedib çıxır. İlk dəfə olaraq sistematik ensiklopediya yunan filosofu, Platonun qohumu Speusippos tərəfindən yaradılmışdır. E.ə. 370-ci ildə heyvanat və bitki aləmi üzrə də ensiklopediya — Homoia yaradılır.

Başqa filosoflardan, məsələn Aristotel öz dövründə mövcud olan bilikləri toplu şəklinə salmışlar, ancaq onlar hər hansı ensiklopediya yarada bilməmişlər.

Roma dövründə dövlət adamı Marcus Pocius Catoe.ə. 150-ci ildə die Libri ad Marcum filium (Marcusun oğlanlarına kitablar) adlı toplunu tərtib edir. Bu kitablar kənd təsərrüfatı, tibb, retorika, döyüş texnikası kimi sahələrin pedaqoqika baxımından bir ensiklopediyada cəmlənməsi idi.

Növbəti ensiklopedik kitab Marcus Terentius Varro tərəfindən yazılmış Disciplinarum libri IX idi. O məlum kitabları tibb və arxitektura ilə tamamlayır. Onun 41 kitabından yalnız fraqmentlər bizə gəlib çatmışdır.

Ən qədim, tam bizə qədər gəlib çatmış, latın dilidə olan sistematik ensiklopediya Roma tarixçisi Plinius tərəfəindən tərtib olunmuşdur. Onun təbiətin tarixi adlı kitabı 37 cilddə, 2493 fəsildən ibarət idi. Burada kosmologiya, coğrafiya, etnologiya, antropologiya, psixologiya, zoologiya, botanika, mineralogiya və metallurgiya haqqında məlumat verilmişdir.

Mənbələrin verdiyi məlumatlara əsasən bu kitabın tərtib olunmasında 500 müəllif iştrak etmişdir. 1469-cu ildə bu ensikloipediya Venesiyada yenidən nəşr olunur. 1543-cü ildə onun 11 cildi alman dilinə tərcümə olunur və Strasburqda buraxılır.

Orta əsrlərdə tərtib olunan əsərlər daha yaxşı tərkibə malik idilər. Onlar latın dilində yazılmışdılar. Milli ensiklopediyalar sonralar, orta əsrin sonunda və yeni tarixin əvvəlində meydana gəlir. Bizantiya dövründə yazılmış yeganə kitab olan Suda da yunan dilində idi. Suda kitabında coğrafiya və tarixçi antik müəlliflər haqqında 32000 məqalə cəmlənməşdir.

Yeni dövrün başlanğıcında ensiklopediya yaradılması üzrə pioner fransız filosofu Fransiz Bakon sayılır. O 1620-ci ildə öz "Preparative toward a Natural and Experimental History" kitabında 130 adda müxtəlif elmləri safalayır. Bu təsnifatlandırma ondan sonrakı alimlər üçün əsas götürülürdü. Ondan sonra yaşamış Diderot öz ensiklopediyasında Bakona istinad edir.

1704-cü ildə riyaziyyatçı Con Harris Londonda texnika haqqında ensiklopediyanı (Lexicon technicum) çap etdirir. Bu texnika sahəsində ilk əlifba sırası ilə düzülmüş, ingilis dilində yazılmış ümumi ensiklopediya idi.

1751-ci ildə fransız Denis Diderot və d'Alembert tərəfindən fransız dilində tərtib olunmuş ensiklopediya Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences,(Ağıllı şəkildə düzülmüş lüğət)işıq üzü görür.

1769 və 1771-ci illərdə Uilyam Smayl tərəfindən Encyclopædia Britannica üç cildə çap olunur.

Azərbaycan dilində ilk ensiklopediya 1976–1987-ci illərdə nəşr edilmiş 10 cildlik Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasıdır. Kiril əlifbası ilə çap olunan bu ensiklopediya hazırda Azərbaycan dilində ensiklopedik informasiya bazalarından ən mükəmməlidir.

Quruluşuna görə[redaktə | mənbəni redaktə et]

Quruluşuna görə əlifba üzrə və sistemli Ensiklopediyalar, həcminə görə isə böyük (bir neçə on cildlik), kiçik (10–12 cildlik), qısa (4–6 cildlik) və adətən ensiklopedik lüğət adlanan 1–3 cildlik Ensiklopediyalar olur. Ensiklopediyalar uyğun tematik plan (məqalələrin ümumi həcminin müxtəlif fənlər və məqalə tipi üzrə bölgüsü) və sözlük (məqalə həsr olunmuş terminlərin tam siyahısı) əsasında yaradılır. Ensiklopediyada məqalələr icmal, məlumat, şərh (yalnız definisiyadan və əgər digər dildən alınma sözdürsə, etimologiyadan ibarət) və isnad (digər terminə ünvanlama) formalarında verilir. Əsasən, həcmcə bir- birindən fərqlənən ilk iki məqalə növü Ensiklopediya üçün səciyyəvidir; onlar məsələnin məğzi barədə mühüm məlumatı (elmi nəzəriyyənin və ya tarixi hadisənin izahı, coğrafi, bioqrafik, statistik məlumatlar və s.) əhatə edir. Məqalənin mətnində, məqalənin sonunda, cildlərin axırında və yaxud xüsusi "biblioqrafik" cilddə verilən ədəbiyyat siyahısı mövzu ilə bağlı daha dolğun və ətraflı məlumat əldə etməyə imkan yaradır. Ensiklopediyada illüstrativ materiallar mühüm yer tutur. Çoxcildlik Ensiklopediyaların, adətən, əlavə göstəriciləri olur. "Ensiklopediya" termininin mənası tarix boyu dəyişilmişdir: antik cəmiyyətdə 7 müstəqil sənət növü (qrammatika, ritorika, dialektika və ya məntiq, həndəsə, hesab, musiqi və astronomiya), 16 əsrdə Qərbi Avropada "müxtəlif məzmunlu külliyyat", sonralar 18-ci əsrədək biliklərin təsnifatı anlamında işlədilmiş və tədricən müasir mənasını almışdır. "Ensiklopediya" sözü ilk dəfə 1620-ci ildə ensiklopedik əsərin (Alsted J. H., "Cursus philosophiae encyclopaedia", Herborn) başlığında verilmişdir. Ensiklopediya səciyyəli əsərlər hələ e.ә. 12,10-cu əsrlərdə Çində, e.ә. 2-ci minilliyin 2-ci rübündə Qədim Misirdə meydana gəlmişdir. Qədim Yunanıstanda Demokritin və Aristotelin əsərləri əhatəliliyinə görə Ensiklopediya xarakterli olmuşdur. Qədim Romada ilk Ensiklopediyalardan biri Mark Terensi Varronun 9 kitabdan ibarət "Elmlər" əsəri idi. Ərəb dilində ilk Ensiklopediya Farabinin (870–950) "Biliklər siyahısı" əsəri hesab edilir. İran alimi Zəkəriyyə Razinin (825–925 və ya 934) "Tibb külliyyatı" və 10 cildlik "Tibb kitabı" ensiklopedik xarakterlidir. İbn Sinanın (980–1037) dəri (qədim fars-tacik) dilində yazdığı "Danişnamə" təzkirəsi, təkcə Şərqdə deyil, Avropada da böyük şöhrət qazanmış "Şəfa kitabı" geniş əhatəli ensiklopedik əsərlərdir. Türk alimi Daşköprüzadənin (16 əsr) müxtəlif elm sahələri haqqında ensiklopedik məlumat verən "Səadət açarı" əsəri orta əsrlərin (Şərqdə hətta 19-cu əsr də daxil olmaqla) sistemli ensiklopediyaları tipinə yaxındır. 19,20-ci əsrlərdə Şərqdə geniş yayılmış ensiklopedi- yalardan Şəmsəddin Saminin (1850–1904) 6 cildlik "Qamusi-aləmi"ni və M. Ə. Dehxudanın (1879–1956) 50 cildlik "Lügətnamə"sini göstərmək olar. Avropada 17-ci əsrin sonu 18-ci əsrdə P. Beylin "Tarixi və tənqidi lüğət"i məşhur idi. 18-ci əsr fransız maarifçi fəlsəfəsinin görkəmli abidəsi olan "Ensiklopediya, yaxud Elm, incəsənət və peşələrə dair izahlı lüğət"in sonrakı ensiklopedik nəşrlərə böyük təsiri olmuşdur. 18,20-ci əsrlərdə "Britaniya ensiklopediyası" ("Britannica") və s. nəşr edilmişdir. Rusiyada nəşr olunan Ensiklopediyalar arasında ən mükəmməli F. A. Brokhauz və İ. A. Yefronun 82 əsas və 4 əlavə cilddən ibarət "Ensiklopedik lüğət"i (1890–1907) idi. A. və İ. Qranat qardaşlarının "Ensiklopedik lüğət"i də o dövrdə geniş yayılmışdı. 20-ci əsrin əvvəllərində universal Ensiklopediyalarla yanaşı, sahə Ensiklopediyaları (texniki, k.t., hərbi və s.) və soraqçalar buraxılmış, əsrin ortalarında isə universal Ensiklopediyaların inkişaf meyilləri müəyyənləşmişdir. Elm və texnikanın yeni sahələrinə böyük diqqət yetirilir, yeni nəşrlərlə yanaşı, materialların müxtəlif üsullarla yenilənməsi həyata keçirilirdi (Ensiklopediyanın davamı olaraq "Ensiklopedik jurnal"ların, həmçinin il ərzində Ensiklopediyanın əsas nəşrini yeni məlumatlarla tamamlayan "Salnamə"lərin buraxılması və s.). Ensiklopediyanın əldə edilməsi asanlaşır, onlar kiçik formatlı, nazik kağızda, asan oxunan xüsusi şriftlərlə çap olunmuş kitablarla əvəzlənirdi. Azərbaycanda Ensiklopediya işinə 20-ci əsrin ortalarından təkan verilmiş, 10 cilddən ibarət "Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası" (1976–87) nəşr olunmuşdur. Çoxcildlik "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası"nın 2007-ci ildə "Azərbaycan" xüsusi cildi, 2009–2016-cı illərdə isə 1–7-ci cildləri nəşr edilmişdir.

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

• İlk milli video ensiklopediya Arxivləşdirilib 2014-02-22 at the Wayback Machine

• R. Əliquliyev, S. Şükürlü, S. Kazımova. Elmi fəaliyyətdə istifadə olunan əsas terminlər. Baki, İnformasiya Texnologiyaları, 2009, 201 s.