Flay çayı
Flay (ing. Fly River) - Yeni Qvineya adasında bir çay.Çayın çox hissəsi Papua-Yeni Qvineyanın Qərb əyalətindən keçir (Flay bu ölkədə Sepikdən sonra ikinci ən uzun çaydır); çayın yalnız kiçik bir hissəsi İndoneziya ilə dövlət sərhədindədir.
| Flay | |
|---|---|
| en/Fly River | |
 Çayın kosmik görünüşü | |
| Ölkə | |
| Mənbəyi | Star dağları |
| • Yüksəkliyi | 3000 m |
| Mənsəbi | Papua körfəzi |
| • Yüksəkliyi | 0 m |
| Uzunluğu | 1120 km |
| Su sərfi | 6.000 m³/s |
| Su sistemi | 76000 |
| Su hövzəsi | Mərcan dənizi |
| Hövzəsinin sahəsi | 6000 km² |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Təsviri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Flay əsasən Qərb vilayətindən keçir, baxmayaraq ki, kiçik bir hissəsi Papua-Yeni Qvineya ilə İndoneziya Papua əyaləti arasındakı sərhədi təşkil edir. Bu hissə 141 ° E uzunluq xəttinin qərbindən bir qədər uzanır[1]. Papua-Yeni Qvineya ərazisindəki bu cüzi qazancı kompensasiya etmək üçün,Flay çayının cənub sərhədi 141 ° E uzunluq xəttindən bir qədər şərqdədir. Bu müqavilənin bir hissəsi olaraq, İndoneziya Flay çayından naviqasiya üçün istifadə etmək hüququna malikdir.
Flayın əsas qolları Striklend və Ok-Tedidir.
Ağzına yaxın, Flay çayının axını gelgit burunu ilə qarşılaşır, daxil olan yüksək gelgit burunu gelgitin dəyişməsinə qədər suyu yuxarıya doğru itələyir. Bu gelgit burunun diapazonu hələ sənədsizdir.[2].
Delta
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Flay çayının deltası giriş hissəsindən 100 km daha genişdir, lakin Kivai adasının yuxarı hissəsində cəmi 11 km genişdir. Deltada 3 əsas paylayıcı kanallar: Cənub, Şimal və Uzaq Şimal girişləri var. Paylayıcı kanalların dərinliyi 5 ilə 15 m aralarındadı,sulu manqrov bitkisi ilə sabitlənmiş uzanan, qum-palçıq adaları ilə ayrılıblar. Adalar sürətlə eroziyaya uğrayır və sürətlə yenidən qurulur. Çuxurdan yuxarı çay tədricən 1,6 km və ya daha az genişliyə enir. Flayın deltası plan baxımından qıf formalı,fərqli bir eksponat nümayiş etdirir, Delta geomorfologiyasının formalaşmasında gelgit cərəyanlarının əsas rolunu təsdiqləyir. Orta bahar gelgitleri deltanın içərisində güclənir, paylayıcı kanalların dənizkənarı girişində 3.5 m-dən, deltanın başında 5 m zirvəyə çatır[3]. Seysmik profillər və radiometrik olaraq təsdiqlənmiş nüvə nümunələri deltanın dəniz suyunu orta hesabla 6 m / a sürətlə inkişaf etdiyini göstərir[4]. Gelgit cərəyanlarının üstünlük təşkil etdiyi Flay deltası deltanın qlobal "tipli davası" hesab olunur,və bu gün Deltada görülən çöküntü nümunələri çöküntü geoloqları tərəfindən qədim qaya qeydlərini şərh etmək üçün bir model kimi öyrənilmişdir [5].
Çay deltası manqrov və nipa xurma ilə örtülmüş alçaq və bataqlıq adaları ilə doludur,bu adalarda kəndlər və əkin sahələri var. Estuarinin hər iki tərəfindəki ərazi eyni tiplidir. Estuariadakı adalar düz və qalın, münbit allüvial torpaq ilə örtülmüşdür. Ən böyük adalar Kivai adası, Purutu adası, Vabuda adası, Aibinio adası, Mibu adası və Domori adasıdır. Kivai, vabuda və Domoridə yaşayış vardır.
Çay deltası adalarının siyahısı:
|
|
Flay çayı deltasının sakinləri əkinçilik və ovçuluqla məşğul olurlar. Hindistancevizi, çörək meyvəsi, plantain, saqo xurma və şəkər qamışı yetişdirilir.
Tarix
[redaktə | mənbəni redaktə et]Flay ilk dəfə 1845-ci ildə Fransis Bləkvudun komandanlığı ilə Papua Körfəzinin qərb sahilində"HMS Fly" gəmisi ilə araşdırma aparan avropalılar tərəfindən kəşf edildi[6] . Çay gəminin adını daşıyırdı və və kiçik bir buxarla işləyən bir gəminin qüdrətli çayın üstündə getməsinin mümkün olduğunu bildirdi[7].
1876-cı ildə, italyan kəşfiyyatçısı Luici D'Albertis "Neva" qayığı ilə Yeni Qvineyanın daxili hissəsinə 900 km yol qət edərkən bu uğuru sınayan ilk şəxs idi. Bu vaxta qədər Avropalı kəşfiyyatçı heç adaya girməmişdi[7].
Ətraf mühit problemləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Həm Striklənd, həm də Ok Tedi çayları, sırasıyla Porqera Mine və Ok Tedi Minenin tullantıları səbəbiylə ekoloji mübahisələrin mənbəyi olmuşdur. Flay Deltasının paylayıcı kanallarında çöküntü nümunəsi və korreksiyası, 1994-cü ildəki vəziyyətə görə mis konsentrasiyasından əhəmiyyətli dərəcədə yüksək olduğu aşkar edilməmişdir[8]. 2008-ci ildə Ok Tedi Mininq Limitedin keçmiş müşaviri Dr Lan Kampbell, şirkət məlumatlarının Flay çayı daşqınının əhəmiyyətli hissələrində turşu mina drenajı riskinin yüksək olduğunu iddia etdi[9].
Həmçinin bax
[redaktə | mənbəni redaktə et]İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Frank Jacobs. "Who Bit My Border?". The New York Times. March 13, 2012. March 17, 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: September 19, 2019.
- ↑ p.159, Barrie R. Bolton. 2009. The Fly River, Papua New Guinea: Environmental Studies in an Impacted Tropical River System. Elsevier Science. ISBN 978-0444529640.
- ↑ Harris, P.T., Baker, E.K., Cole, A.R., Short, S.A., 1993. A preliminary study of sedimentation in the tidally dominated Fly River Delta, Gulf of Papua. Continental Shelf Research 13, 441-472.
- ↑ Harris, P.T., Hughes, M.G., Baker, E.K., Dalrymple, R.W., Keene, J.B., 2004. Sediment transport in distributary channels and its export to the pro-deltaic environment in a tidally-dominated delta: Fly River, Papua New Guinea. Continental Shelf Research 24, 2431-2454.
- ↑ Dalrymple, R. W., E. K. Baker, P. T. Harris and M. G. Hughes (2003). Sedimentology and stratigraphy of a tide-dominated, foreland-basin delta (Fly River, Papua New Guinea). Tropical Deltas of Southeast Asia and Vicinity - Sedimentology, Stratigraphy, and Petroleum Geology. F. H. Sidi, H. W. Posamentier, H. Darman, D. Nummedal and P. Imbert. Tulsa, Oklahoma, SEPM Special Publication 76. 76: 147–173.
- ↑ "Blackwood, Francis Price (1809 - 1854)". Australian Dictionary of Biography. 2012-10-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-09-20.
- ↑ 1 2 Lightbody, Mark; Wheeler, Tony. Papua New Guinea: a travel survival guide (3). Lonely Planet. 1985. səh. 172. ISBN 0-908086-59-8.
- ↑ Harris, P.T., 2001. Environmental Management of Torres Strait: a Marine Geologist’s Perspective, in: Gostin, V.A. (Ed.), Gondwana to Greenhouse: environmental geoscience - an Australian perspective. Geological Society of Australia Special Publication, Adelaide, pp. 317-328.
- ↑ "PNG warned of environmental mining disaster". ABC News. Australian Broadcasting Corporation. 2008-09-06. 2011-02-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-01-06.