Həfte Tir terroru

Həfte Tir terroru — 28 iyun 1981-ci il tarixində (İran təqviminə görə 7 Tir 1360 (Haft-i Tir - هفت تیر)) İranın İslam Respublikası Partiyasının (İCP) liderləri partiyanın Tehrandakı qərargahında görüşərkən baş vermiş çox güclü bir partlayış. Görkəmli partiya nümayəndələrindən 73-ü, o cümlədən İran məhkəmə sisteminin başında olan və Ayətullah Ruhullah Xomeynidən sonra İran İslam İnqilabının ən güclü şəxsiyyəti kimi göstərilən Ayətullah Məhəmməd Behişti də həmin hücum zamanı vəfat etmişdi.[1][2][2][3] Hücuma görə məsuliyyətin İran Xalq Mücahidləri Təşkilatının üzərində olduğu düşünülür. İran İslam Respublikası hücuma görə əvvəlcə SAVAK və İraq rejimini günahlandırır, iki gün sonra isə Ayətullah Ruhullah Xomeyni tərəfindən[4] bu hadisənin İran Xalq Mücahidləri Təşkilatı tərəfindən[5][6][7][8][9][10] həyata keçirilirdiyi bildirilmişdir.

Həfte Tir terroru
Hadisə nəticəsində həlak olanların xatirəsinə çıxardılmış pul
Hadisə nəticəsində həlak olanların xatirəsinə çıxardılmış pul
Ümumi məlumatlar
31°15′17″ şm. e. 29°59′37″ ş. u.HGYO
Yeri Tehran
Hücumun hədəfi İranın Ali Dini Lideri
Tarix
Hücum metodu İntihar hücumu
Ölü sayı 73
Şübhəli(lər) İran Xalq Mücahidləri Təşkilatı
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Arxa plan

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İran İnqilabından sonra Ayətullah Xomeyninin başçılıq etdiyi yeni qurulmuş teokratik hökumət, digər müxalif qrupları bir-bir ləğv edərək bütün siyasi qüvvələri birləşdirirdi. Xalq Mücahidləri Təşkilatı (XMT) kimi İslam sosialist təşkilatları da aradan qaldırılmağa çalışılan qruplar arasında idi. Ayətullah Ruhullah Xomeyni XMT-ni ”eklektik”, “Qərb heyranı”, ”ikiüzlü” və “kafir” adı ilə günahlandırırdı.[11] 1980-ci ilin fevral ayında Hizbullah yaraqlıları tərəfindən XMT tərəfdarlarına və digər solçu kitab mağazalarına, görüş yerlərinə və s. yerlərə güclü bir hücum başladılmışdı.[12] Bu hücumlar nəticəsində İranın solçu təşkilatları yer altına çəkildi. 1979-1981-ci illərdə yüzlərlə XMT üzvü öldürüldü və onlardan 3000-i həbs edildi.[13] Təşkilat bu təzyiqlərə qarşı 20 iyun 1980-ci ildə İranın yeni rəhbərliyinə etiraz olaraq İslam bayrağı altında etiraz mitinqi keçirdi. Mitinqə sərt şəkildə müdaxilə edildi.

Hadisələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Həfte Tir terror hücumu nəticəsində həlak olanların xatirəsinə inşa olunan mavzoley. Mir Hüseyn Musəvi tərəfindən dizayn edilmişdir.

“Həfte Tir” adı verilmiş 28 iyun 1981-ci ildə baş verən bu terror nəticəsində partiyanın katibi və Ali Məhkəmənin sədri Ayətullah Məhəmməd Beheşti, dörd nazir (Səhiyyə, Nəqliyyat, Telekommunikasiya və Enerji nazirləri) və içlərində Məhəmməd Müntəzirinin də olduğu 27 məclis üzvü və hökumətin yüksək vəzifəli məmurları həyatlarını itirmişdi.[1][2][3]

Xomeyni hücumda XMT-ni günahlandırdı. BBC müxbiri Baqir Moinə görə, cəmiyyətdə hücumun XMT tərəfindən həyata keçirildiyi barədə geniş bir inam var idi.[14] Mücahidlər nə hücumla əlaqəli olduqlarını bildirdilər, nə də bu hücumu həyata keçirdikləri iddialarını təkzib etdilər. Lakin onlar bu hücumu rejimin artan təcavüzünə zəruri cavab kimi qiymətləndirdilər. Bombanı partladan şəxsin Məhəmməd Rza Kolahi[15] adlı bir tələbə olduğu və səs mühəndisi adı ilə binaya girə bildiyi müəyyənləşdirilmişdi.[16] Hadisəni törədən şəxsin kimliyi müəyyənləşdirilsə də, həbs edilməsi mümkün olmadı. Bombalı hücumla əlaqədar olaraq heç bir şəxs və ya təşkilat məsuliyyəti öz üzərinə götürmədi. Hərəkətin həqiqi günahkarını təyin etmək mümkün olmadıqda müxtəlif sui-qəsd nəzəriyyələri və fərziyyələr irəli sürüldü. Bəziləri hadisəni hakim partiyadakı klanlar arası toqquşma ilə əlaqələndirdi, həqiqətən də partiyalararası fraksiya bir müddət sonra İRP-nın sonunu gətirir və partiyanın dağılmasına səbəb olur.[17] Digər bir sui-qəsd nəzəriyyəsinə görə, belə güclü bir bomba yalnız başqa bir dövlətin köməyi ilə əldə edilə bilərdi və bu hərəkət İsrail xüsusi xidmət orqanı Mossadın dəstəyi ilə edilmişdi.

XMT-nin dövlətin yüksək rütbəli məmurları və rejim tərəfdarlarına qarşı həyata keçirdiyi sui-qəsd hərəkətləri növbəti bir neçə il ərzində davam etmişdir.[18] Ancaq bu hərəkətlər rejimi devirmək üçün kifayət etmədi. Bombalı hücumdan iki ay sonra 30 avqustda baş verən digər bir bombalı hücumda, Prezident Məhəmməd Əli Rəcai və Baş nazir Məhəmməd Cavad Bahonar öldürüldü. Hücumun məsuliyyətinin XMT militanı Məsud Kəşmirinin üzərində olduğu müəyyənləşdirilmişdi. Hadisədən sonrakı təhqiqatlar zamanı Kəşmirin Xomeyni ilə birlikdə bütün hökumət üzvlərini öldürməyə çox yaxın olduğu aydın olmuşdu.[19] İki partlayışdan sonra XMT və digər sol qrup üzvlərinə qarşı amansız bir həbs və edam kampaniyası başlandı.[18]

Bu bombalı hücum hadisəsindən sonra Tehranın əsas meydanı da daxil olmaqla bir çox şəhərdə müxtəlif ictimai yerlərə “Haft-i Tir” adı verilmişdir.[20]

Hadisədən əvvəlki və sonrakı hadisələrin xronoloji gedişi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • 11 fevral 1979 (22 Bəhmən 1357): Şah rejiminin süqutu. İran inqilabı
  • 4 noyabr 1979 (13 Aban 1357): İran girov böhranı başladı.
  • Mart - May 1980 (İsfend-Ordibiheşt 1359): Xalq Mücahidləri Təşkilatına və üzvlərinə qarşı hücumlar başladı.[21]
  • 22 sentyabr 1980 (31 Şahriver 1359): İran-İraq müharibəsi başladı.
  • 20 yanvar 1981 (30 Dey 1359): İran girov böhranında girovlar sərbəst buraxıldı.
  • 27 aprel 1981: Tehranda XMT tərəfindən təşkil edilən nümayişdə 150.000 adam iştirak etdi. Baş prokuror XMT-nin nümayiş təşkil etməsini qadağan etdi.[22]
  • 7 iyun 1981 (17 Hordad 1360): İsrail Osirakdakı İraq nüvə obyektlərini vurdu.
  • 8 iyun 1981 (18 Hordad 1360): Əbul-Həsən Bəni Sədr xalqı diktaturaya qarşı müqavimət göstərməyə çağırdı. Xomeyni küçə nümayişlərini qadağan etdi.[22]
  • 20 iyun 1981-ci il (30 Hordad 1360): Xomeyni və teokratiya əleyhdarlarının nümayişləri sərt şəkildə yatırıldı.[23]
  • 21 iyun 1981 (31 Hordad 1360): Prezident Əbülhəsən Banisədr parlament tərəfindən ittiham edildi.
  • 21–27 iyun 1981 (1-6 Tir 1360): XMT ilə hökumət arasında qarşıdurmalar gücləndi.[23]
  • 26 iyun 1981 (5 Tir 1360): Əli Xameneiyə qarşı uğursuz sui-qəsd cəhdi.
  • 28 iyun 1981 (7 Tir 1360): Həfte Tir terror hadisəsi.
  • 10 iyul 1981 (18 Tir 1360): Əbul-Həsən Bəni Sədr ölkədən qaçdı.
  • 30 avqust 1981 (8 Şəhrivər 1360): Prezident Məhəmmədəli Rəcai sui-qəsd nəticəsində öldürüldü.
  • 5 sentyabr 1981 Fransanın Livandakı səfiri Luis Delamar Qərbi Beyrutda güllələndi.[24]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 Religion in Iran – Terror and Repression // Atheism (FAQ), About, 2014-07-05 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2020-06-09
  2. ↑ 1 2 3 "Eighties club", The Daily News, June 1981, 2018-10-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2020-06-09
  3. ↑ 1 2 "Iran ABC News broadcast", The Vanderbilt Television News Archive, 2016-08-07 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2020-06-09
  4. ↑ "Enemies of the Clergy", Time, 20 July 1981, 6 May 2021 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 9 June 2020
  5. ↑ Colgan, Jeff. Petro-Aggression: When Oil Causes War. Cambridge University Press 2013. səh. 167. ISBN 978-1-107-02967-5. 2020-06-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-09.
  6. ↑ S. Ismael, Jacqueline; Perry, Glenn; Y. Ismael, Tareq. Government and Politics of the Contemporary Middle East: Continuity and change. Routledge (2015). səh. 181. ISBN 978-1-317-66283-9. 2020-06-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-09.
  7. ↑ Newton, Michael. Famous Assassinations in World History: An Encyclopedia. ABC-CLIO (2014). səh. 27. ISBN 978-1-61069-286-1. 2020-06-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-09.
  8. ↑ Pedde, Nicola. "ROLE AND EVOLUTION OF THE MOJAHEDIN E-KA". ojs.uniroma1. 2018-06-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-09.
  9. ↑ McGreal, Chris. "Q&A: what is the MEK and why did the US call it a terrorist organisation?". theguardian. 3 November 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 September 2012.
  10. ↑ Goulka, Jeremiah; Larson, Judith; Wilke, Elizabeth; Hansell, Lydia. "The MEK in Iraq (2009)" (PDF). rand. 2016-02-22 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2020-06-09.
  11. ↑ Moin, Khomeini, 2001, pp. 234, 239.
  12. ↑ Bakhash, The Reign of the Ayatollahs (1984) p. 123.
  13. ↑ Terrorism knowledge, Mujahedin-e-Khalq (MeK), 2008-01-15 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2020-06-13
  14. ↑ Moin, Baqer, Khomeini, Thomas Dunne Books (2001), p. 241
  15. ↑ Enemies of the Clergy, Time, 20 iyul 1981, 2013-08-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2020-06-13
  16. ↑ "(Persian website)". 28 iyun 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 avqust 2014.
  17. ↑ "Iran Islamic Republican Party". 2014-10-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-13.
  18. ↑ 1 2 Moin, Baqer, Khomeini, Thomas Dunne Books, (2001), p.243
  19. ↑ Moin, Baqer, Khomeini, Thomas Dunne Books, (2001), pp. 242-3
  20. ↑ "Google Maps". 2020-05-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-13.
  21. ↑ Moin, Baqer, Khomeini, (2001), pp. 234, 239
  22. ↑ 1 2 Moin, Khomeini, (2001), p. 239
  23. ↑ 1 2 Moin, Khomeini, (2001), p. 240
  24. ↑ , Washington Post, 5 sentyabr 1981