Haylar

Haylar — Ermənistan yaylasının şimal-qərbində yaşamış qəbilə icması. Hayasa-Azzi dövlətinin əsas əhalisi idi.[1]

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hay tayfaları hetlərdən şərqdə yaşayırdılar.[2]

Het padşahı Hattusilisin "Avtobioqrafiyası"nda[3] e.ə. XVI–XV əsrlərdə Het dövlətinin zəifləməsindən istifadə edən qonşu tayfalar və padşahları onun ərazisinə dərindən nüfuz etmişdilər. Xüsusilə uzaqlara, cənuba kasklar nüfuz edir və onlardan şərqdəki tayfalar da böyük uğur qazanmışlar. Azzilər Yuxarı Ölkəni işğal edərək "Samuxa dağını sərhəd edir", işuvalılar isə Fəratın sağ sahilini keçərək Teqaramanı tutmuşdular.[4]

Dil

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hayasa ölkəsinin etnik tərkibi və dili haqqında məlumatlar o qədər fraqmentlidir ki, bu barədə müəyyən fikir formalaşdırmaq hələ də çətindir. Hayasa-Azzi ölkəsinin sakinlərinin hurri tayfalarına mənsub olması fikri üstünlük təşkil edir,[5] lakin hayların Hind-Avropa mənşəli olmasının lehinə arqumentlər də vardır.[6] Gevork Caukyan fərziyyə kimi ortaya çıxan bu nöqteyi-nəzəri daha da inkişaf etdirmişdir. Hayasa dilindən az miqdarda məlumatın təhlili onu belə bir nəticəyə gətirdi ki, hay dili Hind-Avropa dil ailəsinin qədim Anadolu dillərinin Het-Nessi qrupuna aiddir və ya bəlkə də müstəqil qədim Asiya dilidir. Bu məlumatlar əsasında erməni dilində hay komponentinin mahiyyətini öyrənməyə cəhd edilmişdir.[7] Caukyan hətta urartu və erməni dillərində "erməni-işuva dialektlərinin qalıqları"nın olduğunu güman edir.[8][9]

Ermənilərin etnogenezində

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Erməni xalqının formalaşmasında əsas rol oynamış qədim etnik qrupun het kitabələrindən Hayasa-Azzi kimi tanınan tayfalar birliyi olması üstünlük təşkil edir. Emil Forrer[10] və Qriqor Qapantzyanın[11] bu dövlət birliyinin erməni xalqına öz adını hay verdiyi hesab olunur. Pol Kreçmer ilk dəfə bu müddəanı linqvistik cəhətdən əsaslandırmağa çalışmışdır. Onun fikrinə görə, "Hayasa" adı "Haya" kökündən və Kiçik Asiyada yer adlarında ümumi şəkilçi olan "-sa" sonluğundan ibarətdir.[12][13].

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ «Հայ Ժողովրդի Պատմություն», Հ. 1., Խմբ.` Աղայան Է. Բ., Առաքելյան Բ. Ն., Գալոյան Գ. Ա., Երեմյան Ս. Տ., Խաչիկյան Լ. Ս., Հակոբյան Ա. Մ., Հովհաննիսյան Ա. Գ., Ներսիսյան Մ. Գ.: ՀՍՍՀ ԳԱ Պատմության ին-տ. Երևան։ ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1971., էջ 192-193.
  2. ↑ «Հայ Ժողովրդի Պատմություն», Հ. 1., Խմբ.` Աղայան Է. Բ., Առաքելյան Բ. Ն., Գալոյան Գ. Ա., Երեմյան Ս. Տ., Խաչիկյան Լ. Ս., Հակոբյան Ա. Մ., Հովհաննիսյան Ա. Գ., Ներսիսյան Մ. Գ.: ՀՍՍՀ ԳԱ Պատմության ին-տ. Երևան։ ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1971., էջ 153.
  3. ↑ Albrecht Götze, Die Annalen des Muršiliš, «Mitteilungen der Vorderasiatischen - Ägyptischen Gesellschaft», 38, Leipzig, 1933, էջ 87.
  4. ↑ «Հայ Ժողովրդի Պատմություն», Հ. 1., Խմբ.` Աղայան Է. Բ., Առաքելյան Բ. Ն., Գալոյան Գ. Ա., Երեմյան Ս. Տ., Խաչիկյան Լ. Ս., Հակոբյան Ա. Մ., Հովհաննիսյան Ա. Գ., Ներսիսյան Մ. Գ.: ՀՍՍՀ ԳԱ Պատմության ին-տ. Երևան։ ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1971., էջ 197-199.
  5. ↑ Гр. Капанцян. «Хайаса- колыбель армян», passim: В. Бэнэцяну, Некоторые вопросы этногенеза армян, Ереван, ՊԲՀ 1961, №2, էջ 105-106.
  6. ↑ С. Т. Еремян, «К вопросу об этногенезе армян», էջ 101.
  7. ↑ Г.Б. Джаукян, «Хайасский язык и его отношение к индоевропейским языкам», էջ 78.
  8. ↑ Г.Б. Джаукян, «Хайасский язык и его отношение к индоевропейским языкам», էջ 43.
  9. ↑ «Հայ Ժողովրդի Պատմություն», Հ. 1., Խմբ.` Աղայան Է. Բ., Առաքելյան Բ. Ն., Գալոյան Գ. Ա., Երեմյան Ս. Տ., Խաչիկյան Լ. Ս., Հակոբյան Ա. Մ., Հովհաննիսյան Ա. Գ., Ներսիսյան Մ. Գ.: ՀՍՍՀ ԳԱ Պատմության ին-տ. Երևան։ ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1971., էջ 194.
  10. ↑ E. Forrer, Hajasa-Azzi, «Caucasica», 1931, №9.
  11. ↑ Гр. Капанцян. «Хайаса- колыбель армян». Ереван, 1947 г.
  12. ↑ «Der nationale Name der Armenier Haik» («Հայերի Հայկ ազգային անունը»), Պաուլ Կրեչմեր, Anzeiger der Akad der Wiss in Wien, phil-hist Klasse, 1932 №1-7, 1932.
  13. ↑ «Հանդէս Ամսօրեայ», 1937, №7-8, էջ 429-432.