Hayasa

Hayasa-Azzi və ya Azzi-Hayasa (Hettcə: Ḫaiaša, erm. Հայասա) — Son Tunc dövründə Erməni yaylasında hökm sürmüş iki krallıqdan ibarət konfederasiya. Konfedrasiya, Cənubi Trabzonda hökm sürmüş Hayasa^[1], və Fərat çayı ilə Hayasanın arasında mövcud olmuş Azzi krallıqlarından meydana gəlmişdir. Hayasa-Azzi konfedrasiyası, e.ə. XIV əsrdən etibarən Hettlərlə savaşmış, bu savaşlar nəticəsində, e.ə. 1190-cı illərdə Het dövləti tənəzzül etmişdir.

Tarixi dövlət
Hayasa
XVI əsr — XIII əsr
Paytaxt	Kəmax
İdarəetmə forması	monarxiya

Bu məqalə aşağıdaki məqalələr silsiləsinə aiddir:
Türkiyə tarixi
Ən qədim dövr Anadolu tarixdən əvvəlki dövrdə Paleolit dövrü Anadolu təq. e.ə. 500,000–  10,000 Mezolit dövrü Anadolu təq. e.ə. 11,000–  9,000 Neolit dövrü Anadolu təq. e.ə. 8,000–  5,500
Tunc dövrü Troya e.ə. 3000–700 Hattlar e.ə. 2500–2000 Akkad e.ə. 2400–2150 Luvilər e.ə. 2300–1400 Assuriya e.ə. 1950–1750 Axeylər (hHmer) e.ə. 1700–1300 Kissuvatna e.ə. 1650–1450 Hetlər e.ə. 1680–1220 Arsava e.ə. 1500–1320 Mitanni e.ə. 1500–1300 Hayasa Azzi e.ə. 1500–1290 Likiya e.ə. 1450–350 Assuva e.ə. 1300–1250 Diauxi e.ə. 1200–800 Yeni hetlər e.ə. 1200–800 Frigiya e.ə. 1200–700 Kariya e.ə. 1150–547 Tuvanuva e.ə. 1000–700 İoniya e.ə. 1000–545 Urartu e.ə. 859–595/585
Dəmir dövrü Diauxi e.ə. 1200–800 Yeni hetlər e.ə. 1200–800 Frigiya e.ə. 1200–700 Kariya e.ə. 1150–547 Heksapol e.ə. 1100–560 Eolida e.ə. 1000–560 Tuvanuva e.ə. 1000–700 İoniya e.ə. 1000–545 Urartu e.ə. 859–595/585 Midiya dövləti e.ə. 678–549 Lidiya e.ə. 685–547
Antik dövr Antik Anadolu Antik Frakiya Əhəmənilər dövləti e.ə. 559–331 Makedoniyalı İsgəndərin dövləti e.ə. 334–301 Kappadokiya çarlığı e.ə. 322–130 Antiqonidlər e.ə. 306–168 Selevkilər imperiyası e.ə. 305–64 Ptolemeylər dövləti e.ə. 305–30 Pont çarlığı e.ə. 302–64 Vifiniya e.ə. 297–74 Perqamon çarlığı e.ə. 282–129 Qalatiya e.ə. 281 – b.e. 64 Parfiya e.ə. 247 – b.e. 224 Ermənistan çarlığı e.ə. 190 – b.e. 428 Roma Respublikası e.ə. 133 – b.e. 27 Kommagena çarlığı e.ə. 163 – b.e. 72 Qədim Roma e.ə. 133 – b.e. 330 Sasanilər imperiyası e.ə. 224 – b.e. 651
Orta əsrlər Orta əsrlərdə Anadolu Şərqi Roma imperiyası (330–1453) Raşidi xilafət (637–656) Böyük Səlcuq imperiyası (1037–1194) Danişməndilər (1071–1178) Rum sultanlığı (1077–1307) Kilikiya çarlığı (1078–1375) Anadolu bəylikləri (1081–1423) Edessa qraflığı (1098–1150) Artuqlular (1101–1409) Trabzon imperiyası (1204–1461) Latın imperiyası (1204–1261) Qaramanoğulları (1250–1487) Elxanilər dövləti (1256–1335) Qaraqoyunlular (1375–1468) Ağqoyunlular (1378–1501)
Osmanlı dövrü Osmanlı imperiyasının dövrləri Yaranması (1299–1453) Yüksəlişi (1453–1566) Transformasiyası (1566–1703) Durğunluq dövrü (1703–1789) Reformasiya dövrü (1789–1908) Süqutu (1908–1922)
Türkiyə Respublikası Türkiyə Respublikasının dövrləri İstiqlaliyyət müharibəsi (1919–1922) Müvəqqəti hökumət (1920–1923) Birpartiyalılıq dövrü (1923–1930) (1930–1945) Çoxpartiyalılıq dövrü (1945–hal-hazırda)
Mövzulara görə Anadolu xalqları Türklərin Anadoluya köçü Konstitusiya tarixi İqtisadi tarixi Hərb tarixi Mədəni tarixi
Xronologiya
Türkiyə portalı
b m r

1920-ci illərdə İsveçrəli tədqiqatçı Emil Forrer^[2] tərəfindən deşifrə edilen Hett yazıları Van Gölü ətrafındakı bir dağ ölkəsindən bəhs etməkdədir. Bu ölkənin adı Hayasa və/vəya Azzidir. Bəzi tədqiqatçılara görə, Azzi İşuvanın^[3] şimalında yerləşdirilərkən, digərləri Hayasa və Azzinin eyni dövlət olduğunu qəbul edirlər.

Hett Kralı Telepinu^[4] ve III Tudhaliya^[5]arasındakı dönəm eskiz şəklində qeyd edilmişdir. Bu dönəmdə yazılmış qeydlərdən, Hettlərin paytaxtı Xattusanı Tudhaliyanın^[5] səltənətindən öncə tərk etdiyi və paytaxtı Sapinuwaya^[6] köçürdüyü anlaşılmaqdadır. E.ə XIV əsrin əvvəllərində Sapinuwa^[6]yandırılmışdır.III Hattuşilinin^[7] qeydlərinə görə, Azzilər Samuhanı^[8] sərhəd bölgəsi vəziyyətinə gətirmişlər. Özlərini"Böyük Mədəniyyət" olaraq qəbul edən Hettlərin "Barbar" kimi qəbul edilən hansı dövlətlərlə mücadilə etdikləri dəqiq olaraq bilinmir.

Xattusanın kaşklar, Hayasa-Azzi və digər dövlətlər tərəfindən hücumlara uğraması nəticəsində III Tudhaliya^[5], Halis çayının yuxarı məcrasında yerləşən mədəniyyət mərkəzi Samuha^[8] şəhərini Het dövlətinin keçici paytaxtı etməyə qərar vermişdir.Bununla birlikdə, Samuha^[8] şəhəri Azzi ölkəsindən gələn birliklər tərəfindən keçici olarak ələ keçirilmişdir. Bu dövrdə Hett krallığı o qədər zəifləmişdir ki, qonşu dövlətlər Hettlərin yaxın gələcəkdə tənəzzülünü gözləyirdilər. Misir fironu III Amenhotep, Arsava kralı Tarhundaraduyaya belə yazmışdır: "Hər şeyin bitdiyini və Xattusa ölkəsinin iflic olduğunu anladım." Ancaq buna baxmayaraq, Tudhaliya^[5] birliklərini qısa zaman ərzində bərpa etmişdir. Bu vəziyyət Hett Krallığını işğal edən Kaşka və Hayasa-Azzi dövlətlərini təəcübləndirmişdir. Tudhaliya, daha sonra general Şuppiluliuma'yı^[10](daha sonra Het Kralı oldu) Hett torpaqlarının şimal-şərq sərhədlərinə Hayasa-Azzi birliklərini məğlub etməsi üçün göndərmişdir. Hayasalılar ilk səfər Hett komandiri ilə savaşmaqdan çəkinmişdirlər. Hettşünas,Trevor R. Bryce^[11] Tudhaliya və Suppiluliumanın Hayasa-Azzini işğal etdiyini yazır. İşgalci birliklər daha sonra Hayasa-Azzi Kralı Karanni^[12] (və ya Lanni) ilə Kumaha şəhəri yaxınlarında hesablaşmıştır. Savaşdan bəhs eden "Deads of Suppiluliuma"^[13] adlı kitabda savaşın nəticəsinin nə olduğu yazılır. Bununla bərabər Hettlərin Hayasa-Azzininin işğalinin qələbə ilə nəticələndiyi haradasa dəqiqdir. Hettlər Hayasa hökmdarı Hukkana^[14] ilə sülh müqaviləsi bağladı. I Suppilulium^[10] bacısını Hukkanaya ərə verdi. Suppiluliumun Hukkana ilə bağladığı müqavilənin mətnindən aydın olur ki, Hayasada ibtidai nikah formaları hələ də mövcud idi. Əlbəttə bunu ancaq hakim ailələrə şamil etmək olar. Hayasa ənənəsinə görə ər arvadın bacıları və nəslin digər qadınları ilə nikah əlaqələri yaratmaq hüququna malik idi.^[15] Bunu bilən Suppilulium müqaviləyə müvafiq şərt daxil etdirir. Burada deyilir:

"Hatti ölkəsində yaxşı bir qanun var, qardaş bacı ilə cinsi əlaqəyə girə bilməz, bu əxlaqsızlıqdır. Kim belə hərəkət edərsə o ölməlidir. Sizin ölkə isə cəhalətlidir və orada qardaş bacını və əmiqızını tanıya bilər, halbuki buna Xattusada icazə verilmir. Sənin yanına doğma, yaxud atabir baldızın gəlsə, ona yemək və içmək ver, yeyin, için, şadlanın, lakin onu tanımaq arzusundan yan keç, bu ölümlə cəzalandırılır"

Eyni zamanda Suppilulium kürəkəninə məsləhət görür ki, Xattusa şəhərinə gələndə saray qadınlarına yaxınlaşmasın. Suppilulium nikah təmizliyini qoruyur və Het nikah qaydalarını daha üstün tuturdu.

Hayasa-Azzi krallığı bir müddət Hettlərin vassal dövləti olarak qalmışdır. Suppiluliuma və oğlu II. Arnuvandanın^[16] vəba nəticəsində öldüyü düşünülür. Murşilinin səltənətinin yeddinci ilində, "Azzilərin hökmdarı" Anniya, Kaşkaların Pihhuniya ilə birləşməsindən yararlanmış və sərhəd bölgəsi Dankuvaya basqın etmişdir. Basqında orada saxlanılan Hayasalıları ölkəsinə geri almışdır.Artıq e.ə XIII əsrin əvvəllərində "Dəniz xalqları" adlanan tayfalar və Assuriya Hett dövləti ərazisinə hücum etdi.Bunlar Axeylər,Likilər Etrusklar Finikiyalılar və başqalarından ibarət tayfalar idilər. Beləliklə Hett dövləti və onun vassalı olan Hayasa-Azzinin varlığına son qoyuldu.

Y.Yusifov. Qədim Şərq Tarixi^[15]. Bakı 2007