Müqavimət Oxu (fars. محور مقاومت Mehvəre Moqâvemat;[1] ərəb. محور المقاومة Miḥwar əl-Muqāwaməh) əsasən Yaxın Şərqdə formalaşan və anti-Qərb, anti-sionist mövqedə dayanan siyasi, hərbi qruplar və dövlətlər koalisiyasıdır. Bu oxun əsas məqsədi ABŞ-ın, İsrailin və onların bölgədəki müttəfiqlərinin təsirinə qarşı çıxmaq və regional güc balansını dəyişməkdir.
İran: Müqavimət Oxunun əsas dayağı və lideri kimi qəbul edilir. İran həm siyasi, həm də hərbi baxımdan Oxun digər üzvlərinə dəstək verir. İranın İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusu və xüsusilə Qüds qüvvələri bu dəstəyin əsas aparıcı qüvvələridir. İran həm maliyyə, həm də silah yardımı ilə Oxun digər üzvlərini gücləndirir.
Hizbullah: Livandakı Şiə müqavimət hərəkatı olaraq, İsraillə mübarizənin əsas oyunçularından biridir. İranın dəstəyi ilə Hizbullah böyük bir hərbi gücə çevrilib və İsrailin təhlükəsizliyinə əsas təhdidlərdən biri hesab olunur. O, həm Livan daxilində, həm də regionda İranın strateji məqsədlərini həyata keçirir.
Suriya: Bəşər Əsəd rejimi uzun müddətdir ki, Müqavimət Oxunun vacib bir hissəsi olub. Suriyada vətəndaş müharibəsi başlayandan bəri İran və Hizbullah Suriyaya hərbi və maddi dəstək göstəriblər. Suriya həm də Hizbullahın İsrailə qarşı olan hərbi fəaliyyətləri üçün mühüm bir tranzit ölkədir.
HƏMAS və Fələstin İslami Cihadı: Bu iki təşkilat İsrailə qarşı mübarizədə İranın əsas dəstəkçilərindən biridir. İranın maliyyə və hərbi dəstəyi ilə HƏMAS və Fələstin İslami Cihadı Qəzza zolağında İsrailə qarşı raket hücumları həyata keçirir və Müqavimət Oxunun əsas Fələstinli oyunçuları sayılır.
İraq: Müqavimət Oxunun mərkəzi ölkələrindən biridir və İranın təsiri burada xüsusilə 2003-cü ildən sonra, ABŞ-ın işğalından sonra artmışdır. İran İraqda əsasən Şiə silahlı qruplarına dəstək verir və bu qruplar vasitəsilə öz nüfuzunu gücləndirir. Həşdi Şabi (Xalq Səfərbərlik Qüvvələri) İranın dəstəklədiyi ən güclü silahlı qruplardan biridir və ölkə daxilində böyük hərbi və siyasi gücə malikdir.
İraq həm də İran üçün strateji cəhətdən vacibdir, çünki o, İranı Suriya və Livanla birləşdirən “Şiə hilalı”nın mərkəzində yerləşir. Bu səbəbdən İran İraqdakı hərbi və siyasi vəziyyətə böyük önəm verir və ABŞ-ın oradakı varlığına qarşı çıxır.
Yəmən: İran Yəməndə Müqavimət Oxunun bir parçası olaraq Husiləri (rəsmi: Ənsarullah) dəstəkləyir. Husilər 2015-ci ildən bəri Səudiyyə Ərəbistanı ilə müharibə aparıb və İran onlara silah, maliyyə və siyasi dəstək verir. Yəməndəki müharibə İran və Səudiyyə Ərəbistanı arasındakı regional güc mübarizəsinin əsas cəbhələrindən biridir. Yəmən strateji olaraq vacibdir, çünki Bab əl-Məndəb boğazı kimi beynəlxalq dəniz yollarına nəzarət edən bir bölgədə yerləşir.
Husilər Müqavimət Oxunun cənub cəbhəsi kimi çıxış edir və İranın Səudiyyə Ərəbistanına və onun Körfəz müttəfiqlərinə təzyiq vasitələrindən biridir.
Livan, İraq, Yəmən və Fələstin Müqavimət Oxunun güc balansında mühüm rol oynayan ölkələrdir. İran bu ölkələrdə öz təsirini gücləndirərək regional rəqiblərinə, xüsusən də ABŞ-a və Səudiyyə Ərəbistanına qarşı strateji üstünlük qazanmağa çalışır. Bu ölkələr Müqavimət Oxunun siyasi və hərbi cəbhələrində vacib yerləri tuturlar.
Müqavimət Oxu kontekstində Əfqanıstanın xüsusi bir rolu var, çünki bu ölkə İranın strateji hədəfləri baxımından mühüm bir yer tutur. Əfqanıstan İranın şərq sərhədində yerləşdiyindən, İran bu ölkədəki hadisələri diqqətlə izləyir və burada öz maraqlarını təmin etmək üçün müxtəlif vasitələrdən istifadə edir. Müqavimət Oxu İranın xarici siyasətində ABŞ-a və Qərb təsirinə qarşı mübarizə aparan gücləri birləşdirən bir konsepsiya kimi formalaşıb və Əfqanıstan bu siyasətdə dolayısı yolla iştirak edir.
Coğrafi mövqe: Əfqanıstan İranın sərhədlərinə çox yaxın olduğu üçün onun təhlükəsizliyi və sabitliyi İran üçün strateji əhəmiyyət daşıyır. İran Əfqanıstanda istənilən ABŞ hərbi mövcudluğuna qarşı çıxırdı, çünki bu regiondakı geosiyasi balansı dəyişdirirdi. 2001-ci ildə ABŞ-ın Əfqanıstana müdaxiləsindən sonra İran burada öz nüfuzunu artırmağa çalışdı, xüsusilə də ABŞ-ın gücünü balanslaşdırmaq üçün Taliban və digər güclərlə əlaqələr qurdu.
Şiə Həzara azlığı: Əfqanıstanda yaşayan Həzara icması İranın bu ölkədəki təsirini genişləndirmək üçün mühüm bir demoqrafik amildir. Həzara icması Əfqanıstanda yaşayan şiə müsəlmanlardır və İranın onlarla ideoloji və dini bağları var. İran bu icmanı dəstəkləməklə Əfqanıstanda öz təsirini qorumağa çalışır. İran İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusu (SEPAH) vasitəsilə Həzara qruplarına hərbi və maddi yardım göstərir. Bu qruplardan bəziləri Suriyada da İranın tərəfdarı proksi qüvvələr kimi döyüşür (məsələn, Fatimiyyun Briqadası).
Talibanla münasibətlər: İranın Əfqanıstanda Talibanla da mürəkkəb münasibətləri var. Əvvəlki dövrlərdə (xüsusilə 1990-cı illərdə) İran və Taliban arasında ciddi ziddiyyətlər olsa da, son illərdə İran bu qrupla daha praqmatik münasibətlər qurmağa başladı. İran Talibanın ABŞ-a qarşı mübarizəsini nəzərə alaraq, onu Müqavimət Oxunun maraqlarına xidmət edə biləcək bir qüvvə kimi qəbul etməyə başladı. 2021-ci ildə Taliban hakimiyyətə gəldikdən sonra İranla Taliban arasında diplomatik əlaqələr gücləndirildi.
ABŞ-a qarşı mübarizə: 2002-ci ildən sonra İran ABŞ-ın Əfqanıstandakı hərbi mövcudluğuna qarşı çıxdı və bu kontekstdə Müqavimət Oxu anlayışını genişləndirərək Əfqanıstandakı qüvvələrdən ABŞ-ın təsirini zəiflətmək üçün istifadə etdi. ABŞ-ın Əfqanıstanda qalıcı hərbi mövcudluğu İran üçün ciddi bir təhlükə olaraq görülürdü. ABŞ-ın 2021-ci ildə Əfqanıstandan çıxması İran üçün strateji bir qələbə kimi qiymətləndirildi, çünki bu hadisə regionda İranın təsirini artırmağa imkan verdi.
Qaçqınlar və sərhəd təhlükəsizliyi: Əfqanıstanda baş verən münaqişələr İran üçün həm də humanitar və təhlükəsizlik problemləri yaradır. Əfqanıstandan İrana qaçan böyük qaçqın axını İranın daxili sabitliyinə və iqtisadiyyatına təsir göstərir. Bu səbəbdən İran Əfqanıstanda sabitlik istəyir və sərhədlərində nəzarəti saxlamaq üçün regiondakı münaqişələrdə öz rolunu oynamağa çalışır.
Nəticə: Əfqanıstan İranın regional strategiyasında və Müqavimət Oxunun tərkibində dolayısı ilə mühüm yer tutur. İran bu ölkədə ABŞ-ın təsirini zəiflətməyə və Talibanla münasibətləri praqmatik şəkildə idarə etməyə çalışır. Eyni zamanda, Həzara icmasına və digər şiə qruplarına dəstək verməklə Əfqanıstandakı təsirini möhkəmləndirir. İranın bu siyasəti Əfqanıstanı Müqavimət Oxunun bir parçası kimi olmasa da, onun strateji maraqlarının tərkib hissəsi kimi saxlayır.
Bəhreyn də Yaxın Şərqdəki geosiyasi münaqişələrdə mühüm yer tutur və İranın təsir sahəsi daxilində olmasını istədiyi ölkələrdən biridir. İranın rəhbərlik etdiyi Müqavimət Oxu Bəhreynlə bağlı xüsusi maraqlara malikdir, lakin bu ölkə digərləri kimi Müqavimət Oxunun tərkibində aktiv rol oynamır. Bəhreynlə İran arasında olan münasibətlər, əsasən, İran-Səudiyyə qarşıdurması, siyasi repressiyalar və İran və Səudiyyənin bölgədəki liderlik ambisiyaları ilə izah olunur.
2024-cü il ərzində İsrailə qarşı müxtəlif regionlardan İslam müqavimət hərəkatlarına bağlı qrupların hücumları artır. Bu qruplardan biri olan, Bəhreyndə yerləşən və İrana yaxınlığı ilə bilinən “Saraya əl-Əştər” qrupu mayda İsraildə yerləşən şirkətlərdən birinə pilotsuz uçuş aparatları (PUA) ilə hücum etdiyini bildirdi. Qrup bu hücumla Fələstin müqavimətinə dəstək göstərmək istədiklərini və İranla müttəfiq olduqlarını açıq şəkildə bəyan etdi.[2][3]
Şiə əksəriyyət: Bəhreyndə əhalinin əksəriyyəti şiələrdən ibarətdir (təxminən 60-70 %), lakin ölkənin hakimiyyəti Sünni Ali-Xəlifə monarxiya rejiminin əlindədir. İran regionda öz təsirini genişləndirmək üçün Bəhreynin şiə əhalisini potensial bir müttəfiq kimi görür. İran Bəhreyndəki şiə cəmiyyətinə siyasi və dini dəstək verərək, ölkədəki narazılıqları qızışdırmaq və rejimə təzyiq etmək istəyir.
2011-ci il etirazları: 2011-ci ildə “Ərəb Baharı”nın təsiri ilə Bəhreyndə genişmiqyaslı şiə etirazları başladı. Bu etirazlar sünni hakimiyyətə qarşı əsasən şiə cəmiyyətinin hüquqlarının daha çox tanınmasını tələb edirdi. İran bu etirazları dəstəklədi və Bəhreyn rejimini təzyiq altında saxlamağa çalışdı. Lakin Səudiyyə Ərəbistanı və digər Körfəz Əməkdaşlıq Şurasına üzv dövlətlərin hərbi müdaxiləsi ilə bu etirazlar yatırıldı.
İranın dəstəklədiyi qruplar: İranın Bəhreyndə gizli fəaliyyət göstərən şiə qruplarına dəstək verdiyi barədə məlumatlar var. Bu qruplar Bəhreyndə rejim əleyhinə çıxışlar edir və bir çox hallarda bu fəaliyyətlər repressiyalara məruz qalır. İran Bəhreyn monarxiyasına qarşı mübarizədə bu qruplara ideoloji və maddi dəstəyi ilə təsirini artırmağa çalışır.
Bəhreyndə ABŞ və Səudiyyə Ərəbistanının rolu: Bəhreyn həm ABŞ, həm də Səudiyyə Ərəbistanı üçün strateji əhəmiyyət daşıyan bir ölkədir. ABŞ-ın 5-ci Donanması Bəhreyndə yerləşir və bu, İranın regionda nüfuzunu artırmasına qarşı bir baryerdir. Səudiyyə Ərəbistanı da Bəhreyni öz təhlükəsizlik strategiyasında mühüm bir komponent kimi görür. 2011-ci il etirazları zamanı Səudiyyə Ərəbistanı Bəhreynə qoşun göndərdi və oradakı etirazları yatırtdı. Səudiyyə üçün Bəhreyn İranın Fars körfəzi bölgəsindəki nüfuzunu məhdudlaşdırmaq üçün vacib cəbhədir.
Bölgədəki güc balansı: Bəhreyn İran və Səudiyyə Ərəbistanı arasında geosiyasi rəqabət nöqtələrindən biridir. İran Fars körfəzi bölgəsindəki digər sünni dövlətlərə (əsasən Səudiyyə və BƏƏ) təzyiq etmək üçün Bəhreyndəki vəziyyətdən faydalanmağa çalışır. Səudiyyə Ərəbistanı və BƏƏ isə Bəhreyn monarxiyasını müdafiə edərək İranın Körfəzə və Ərəbistan yarımadasına təsir etməsinin qarşısını almağa çalışırlar.
Bəhreyn və Müqavimət Oxu: Müqavimət Oxunun potensial bir parçası kimi Bəhreyn İranın strateji hədəfləri üçün vacibdir. Lakin Bəhreynin tam olaraq Müqavimət Oxuna daxil olması Səudiyyə Ərəbistanı və ABŞ kimi qüvvələrin regiondakı təsiri ilə məhdudlaşır. Müqavimət Oxunun digər iştirakçıları ilə müqayisədə Bəhreyn daha çox İranın potensial olaraq genişlənmə planlarının bir hissəsi kimi nəzərdən keçirilir. Lakin sünni hakimiyyətin güclü olması və xarici dəstəyin çoxluğu İranın bu ölkəyə açıq və davamlı bir təsir göstərməsinə mane olur.
Nəticə: Bəhreyn Müqavimət Oxunun əhatəsində olmasa da, İran üçün strateji və ideoloji baxımdan vacib bir hədəfdir. Bəhreyndəki şiə əhalinin vəziyyəti və rejimin ABŞ və Səudiyyə Ərəbistanı kimi müttəfiqləri ilə ittifaqı Müqavimət Oxunun gələcəkdə bu ölkədə təsirini genişləndirə bilməsi üçün vacib əngəlləyici faktorlar olaraq qalır. İran regiondakı hegemonluq mübarizəsində Bəhreyni mühüm bir cəbhə kimi görsə də, hazırda bu ölkədəki balans İranın birbaşa təsirinə imkan verməməyə davam edir.
İsraillə mübarizə: Müqavimət Oxunun ən başlıca məqsədi İsrailin Yaxın Şərqdəki mövcudluğunu və təsirini məhdudlaşdırmaq və İsrailin hərbi fəaliyyətlərinə qarşı çıxmaqdır. İran və Hizbullah bu istiqamətdə ən aktiv iştirakçılardır.
Qərb təsirinə qarşı durmaq: ABŞ və onun müttəfiqlərinin Yaxın Şərqdəki müdaxilələrinə qarşı çıxmaq, bölgədəki rejimləri və qrupları dəstəkləmək Müqavimət Oxunun əsas prioritetlərindəndir. ABŞ-ın və Qərbin Yaxın Şərqdəki hərbi bazaları və müttəfiqləri Oxun düşmənləri olaraq görülür.
Regional güc balansı: İran və onun müttəfiqləri, bölgədəki Səudiyyə Ərəbistanı və Körfəz ölkələri kimi ABŞ-ın dəstəklədiyi dövlətlərə qarşı güc balansını dəyişməyə çalışır. Bu məqsədlə İran öz təsir dairəsini İraq, Yəmən və digər ölkələrdə genişləndirməyə çalışır.
Müqavimət Oxu (Axis of Resistance) Yaxın Şərqin geosiyasi nizamında mühüm rol oynayır və bölgədəki bir çox mühüm hadisələrin mərkəzində dayanır. Bu ox, əsasən, İranın rəhbərliyi altında olan və ABŞ-ın, İsrailin və onların regional müttəfiqlərinin təsirinə qarşı çıxan dövlətlər və silahlı qruplar koalisiyasıdır. Onun geosiyasi əhəmiyyəti aşağıdakı aspektlərdə özünü göstərir:
1. Regional Güc Mübarizəsi:
Müqavimət Oxunun əsas məqsədlərindən biri ABŞ-ın və onun müttəfiqi Səudiyyə Ərəbistanının Yaxın Şərqdəki təsirini məhdudlaşdırmaqdır. İran, öz nüfuz dairəsini genişləndirərək, bu oxun mərkəzi oyunçusu olaraq regionda hegemonluq uğrunda mübarizə aparır. Bu mübarizə əsasən İraq, Suriya, Livan və Yəmən kimi münaqişə zonalarında özünü göstərir.
2. “Şiə Hilalı” Strategiyası:
İranın rəhbərliyi altında Müqavimət Oxu Yaxın Şərqdə “Şiə Hilalı” adlanan geosiyasi qövsü yaratmağa çalışır. Bu qövs, İranın özündən başlayaraq İraq, Suriya və Livanı əhatə edir. Bu bölgələrdə İranın dəstəklədiyi Şiə qrupları vasitəsilə təsirini gücləndirərək, İsrailə və ABŞ-a qarşı strateji üstünlük əldə etməyə çalışır. Şiə Hilalı, həmçinin Körfəz ölkələri və Türkiyə kimi sünni qüvvələr üçün ciddi bir narahatlıq mənbəyidir.
3. Enerji Nəzarəti və Dəniz Yolları:
Yəməndəki Husi qiyamçılarına İranın dəstəyi, Müqavimət Oxunun strateji əhəmiyyətini daha da artırır. Bu, xüsusilə Yəməndə yerləşən Bab əl-Məndəb boğazı üçün vacibdir, çünki bu su yolu beynəlxalq neft və mal axınının əsas arteriyalarından biridir. İranın bu bölgədə təsirini artırması, dünya neft ticarətinə potensial təhdid yarada bilər və qlobal bazarlarda narahatlığa səbəb ola bilər.
4. İsraillə Mübarizə:
Müqavimət Oxunun ən mühüm cəbhələrindən biri İsraillə mübarizədir. Hizbullah Livanda İsrailə qarşı ən güclü silahlı qrup olaraq çıxış edir. İran, Hizbullah vasitəsilə İsrailin təhlükəsizliyinə daimi təhdid yaratmağa çalışır. Eyni zamanda, Fələstində HƏMAS və İslami Cihad kimi qruplar İranın dəstəyi ilə İsrailə qarşı silahlı mübarizə aparır. Müqavimət Oxunun bu komponenti, Yaxın Şərqdəki İsrail-Ərəb münaqişəsinin əsas parçası olaraq qalır.
5. ABŞ-la Rəqabət:
Müqavimət Oxunun geosiyasi əhəmiyyəti ABŞ-ın Yaxın Şərqdəki mövqeyinə qarşı yönəlmişdir. İraqda, Suriyada və Əfqanıstanda İran ABŞ-ın hərbi mövcudluğunu və təsirini məhdudlaşdırmağa çalışır. ABŞ-ın bu regionlardakı güclü hərbi bazaları, Müqavimət Oxunun əsas hədəflərindən biridir. ABŞ-ın hərbi və iqtisadi sanksiyalarına baxmayaraq, İran öz müttəfiqləri vasitəsilə bu təsirə qarşı çıxmağa davam edir.
6. Qlobal Güc Mərkəzləri ilə Əlaqələr:
Müqavimət Oxunun geosiyasi əhəmiyyəti təkcə regional miqyasda deyil, həm də qlobal güc mərkəzləri ilə olan əlaqələrində özünü göstərir. İran, Rusiyadan və müəyyən dərəcədə Çindən siyasi və hərbi dəstək almaqla öz mövqeyini gücləndirir. Xüsusilə Suriya münaqişəsində, Rusiya və İran ortaq maraqlara əsaslanaraq bir-birini dəstəkləmişdir. Bu əməkdaşlıq, ABŞ-ın və Qərbin təsirini məhdudlaşdırmaq üçün vacib strateji addım kimi qiymətləndirilir.
Çin də öz növbəsində, İranla iqtisadi və enerji sahəsində əməkdaşlıq edərək Müqavimət Oxunun iqtisadi cəhətdən güclənməsinə yardım edir. Çin-İran enerji anlaşmaları, Yaxın Şərqdəki enerji resurslarına Çin təsirini artırır və Qərbin təzyiqlərini balanslaşdırmağa kömək edir.
7. Daxili Sabitlik və Legitimlik:
Müqavimət Oxu, İranın daxili siyasi sabitliyinin qorunmasına da xidmət edir. İran rəhbərliyi, bu ox vasitəsilə regionda öz gücünü nümayiş etdirir və bu, daxildə rejimin legitimliyini gücləndirir. İslam İnqilab Keşikçiləri Korpusu (IRGC) və Qüds Qüvvələri kimi qurumlar, Müqavimət Oxunun əməliyyatlarını idarə edir və eyni zamanda İranın xarici siyasətinin mühüm icraçıları kimi çıxış edir.
İran üçün Müqavimət Oxu yalnız regional siyasət üçün deyil, həm də daxili ideoloji və hərbi birliyi saxlamaq üçün mühüm amildir. Xarici düşmənlərə qarşı mübarizə, İran rejiminin ideoloji xəttində mərkəzi yer tutur.
Nəticə:
Müqavimət Oxu, Yaxın Şərqin və daha geniş regionun geosiyasi xəritəsini dəyişdirən bir güc olaraq qalır. Bu ox, ABŞ-ın və onun regional müttəfiqlərinin təsirini məhdudlaşdırmaq, İsrailə qarşı çıxmaq və İranın regional hegemonluğunu gücləndirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Enerji nəzarəti, strateji dəniz yolları, Şiə-Sünni qarşıdurması və böyük güclərlə əlaqələr kimi məsələlər Müqavimət Oxunun geosiyasi əhəmiyyətini daha da artırır.
Bununla yanaşı, bu oxun üzləşdiyi çətinliklər də mövcuddur. Daxili iqtisadi sanksiyalar, beynəlxalq təzyiqlər və regionda davam edən münaqişələr İranın və Müqavimət Oxunun uzunmüddətli sabitliyinə təhdid yaradır. Lakin bu oxun qurulması, İranın öz maraqlarını qorumaq və təsirini genişləndirmək üçün strateji bir hərəkət olaraq qalmaqdadır.