Maliyyə böhranı (2007–2008)

2007-2008-ci illərin maliyyə böhranı (ing. 2007–2008 financial crisis) — maliyyə böhranı, qlobal maliyyə sistemində böyük zərərlərə və iqtisadi çöküşə səbəb olan[1] XX əsrdən bəri ən ciddi böhranlardan biri idi. Əsas səbəblərdən biri ipoteka kredit bazarındakı sabitliksizliyə və maliyyə sistemində risklərin düzgün idarə edilməməsinə bağlı idi. [2]Hazırda dünya iqtisadiyyatı bu böhranın təsirlərindən tamamilə qurtulmuş olsa da, belə hallar üçün daha güclü tənzimləmələr və planlar tətbiq edilməyə davam edir.[3]

Əsas səbəbləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. İpoteka kreditləri
    • ABŞ-da 2000-ci illərin əvvəllərində banklar yüksək riskli (ing. subprime)[4][5][6] ipoteka kreditləri verməyə başladılar. Bu, aşağı kredit qabiliyyətinə malik borcalanlara verilən ipoteka kreditləridir.[7]
    • Kreditlər yüksək faiz dərəcələri ilə verilsə də, ev qiymətlərinin davamlı artacağı düşünülürdü, buna görə də risklər nəzərə alınmamışdı.
  2. Ev qiymətlərinin yüksəlməsi
    • 1990-cı illərdən etibarən ABŞ-da daşınmaz əmlak bazarında böyük bir artım baş verdi. Ev qiymətlərinin artacağına dair gözləntilər bu sektora böyük sərmayələrin axınına səbəb oldu.
    • 2006-cı ildə daşınmaz əmlak bazarında tənəzzül başlayınca qiymətlər düşməyə başladı və borcalanlar kredit ödənişlərini edə bilmədilər.
  3. Səhm paketləşdirmə və maliyyə alətləri
    • Banklar yüksək riskli ipoteka kreditlərini qiymətli kağızlara çevirərək (ing. mortgage-backed securities, MBS) beynəlxalq bazarlarda satırdılar.[8]
    • Kompleks maliyyə alətləri, məsələn, CDO (ing. Collateralized Debt Obligations) vasitəsilə risklər bir çox maliyyə institutları arasında paylanmışdı.
    • Lakin bu məhsulların real riskləri düzgün qiymətləndirilmirdi.[9]
  4. Risklərin düzgün idarə olunmaması
    • Böyük banklar və maliyyə qurumları yüksək riskli aktivlərə çox sərmayə qoymuşdu.
    • Beynəlxalq kredit reytinq agentlikləri bu maliyyə alətlərinə yüksək reytinqlər vermiş, investorları aldadaraq təhlükəsizlik hissi yaratmışdılar.[10]

Qlobal təsirləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bir çox böyük bank və maliyyə qurumu, məsələn, Bear Stearns və Lehman Brothers, böhrandan xilas ola bilmədi. ABŞ hökuməti və digər ölkələr böhrandan təsirlənən bəzi maliyyə institutlarını xilas etmək üçün trilyonlarla dollar xərcləmək məcburiyyətində qaldı. ABŞ və Avropada işsizlik yüksək səviyyələrə çatdı.[11][12]İstehlak və investisiya azaldı, iqtisadi inkişaf sürətlə yavaşladı. Ticarət həcmi azaldı və xüsusilə ixraca güvənən ölkələrdə iqtisadi durğunluq daha da dərinləşdi. Maliyyə bazarlarında inam böyük ölçüdə itirildi. Hökumətlər daha sərt maliyyə nəzarəti və tənzimləmələr tətbiq etməyə başladı.

Böhranın həllinə yönəlmiş addımlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

ABŞ hökuməti 700 milyard dollarlıq TARP (ing. Troubled Asset Relief Program) proqramını həyata keçirdi. Federal Ehtiyat Sistemi (FED) və Avropa Mərkəzi Bankı faiz dərəcələrini endirdi və iqtisadiyyata likvidlik təmin etdi.[13][14][15][16][17] Böyük maliyyə institutlarının iflasının qarşısını almaq üçün hökumətlər birbaşa müdaxilə etdi. Dodd-Frank Maliyyə Dəyişikliyi və Məsuliyyət Aktı (2010) kimi qanunlar qəbul edilərək maliyyə sektorunda tənzimləmələr gücləndirildi.[18]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Williams, Mark. Uncontrolled Risk. McGraw-Hill Education. 2010. ISBN 978-0-07-163829-6.
  2. ↑ "The Giant Pool of Money". This American Life. May 9, 2008. January 24, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: November 16, 2024.
  3. ↑ Maverick, J.B. "Consequences of The Glass-Steagall Act Repeal". Investopedia. October 22, 2019. August 5, 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 5, 2021.
  4. ↑ "Why Didn't Bank Regulators Prevent the Financial Crisis?". www.stlouisfed.org. August 5, 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 5, 2021.
  5. ↑ Duffie, Darrell. "Prone to Fail: The Pre-crisis Financial System". Journal of Economic Perspectives (ingilis). 33 (1). February 2019: 81–106. doi:10.1257/jep.33.1.81. ISSN 0895-3309.
  6. ↑ "The U.S. Financial Crisis". Council on Foreign Relations (ingilis). August 5, 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 5, 2021.
  7. ↑ "Don't blame the affordable housing goals for the financial crisis". NCRC (ingilis). January 24, 2018. August 5, 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 5, 2021.
  8. ↑ Sarra, Janis; Wade, Cheryl L. Predatory Lending Practices Prior to the Global Financial Crisis (ingilis). July 2020. 23–68. doi:10.1017/9781108865715.004. ISBN 9781108865715. August 5, 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 5, 2021.
  9. ↑ "Predatory lending: A decade of warnings". Center for Public Integrity (ingilis). May 6, 2009. August 5, 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 5, 2021.
  10. ↑ Sakelaris, Nicholas. "Paulson: Why I bailed out the banks and what would have happened if I hadn't". Dallas Business Journal. February 5, 2014. November 12, 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: April 27, 2021.
  11. ↑ James, Margaret. "Basel III". Investopedia (ingilis). İstifadə tarixi: April 27, 2021.
  12. ↑ "RCAP on timeliness: monitoring reports". Bank for International Settlements (ingilis). October 18, 2017. October 2, 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: November 16, 2024.
  13. ↑ Gopinath, Gita. "The Great Lockdown: Worst Economic Downturn Since the Great Depression". International Monetary Fund. April 14, 2020. April 14, 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: November 16, 2024.
  14. ↑ "Three Top Economists Agree 2009 Worst Financial Crisis Since Great Depression; Risks Increase if Right Steps are Not Taken" (Press-reliz). Business Wire. February 13, 2009. October 17, 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: November 16, 2024.
  15. ↑ Eigner, Peter; Umlauft, Thomas S. "The Great Depression(s) of 1929–1933 and 2007–2009? Parallels, Differences and Policy Lessons". Hungarian Academy of Science. July 1, 2015. SSRN 2612243.
  16. ↑ Eichengreen; O'Rourke. "A tale of two depressions: What do the new data tell us?". VoxEU.org. March 8, 2010. July 2, 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: November 16, 2024.
  17. ↑ Temin, Peter. "The Great Recession & the Great Depression" (PDF). Daedalus. 139 (4). 2010: 115–124. doi:10.1162/DAED_a_00048. hdl:1721.1/60250. ISSN 0011-5266.
  18. ↑ "Cracks in the crust". The Economist. December 11, 2008. February 3, 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: November 16, 2024.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Kotz, David M. (2015). The Rise and Fall of Neoliberal Capitalism. Harvard University Press . ISBN 9780674725652.
  • Lanchester, John , "The Invention of Money: How the heresies of two bankers became the basis of our modern economy", The New Yorker , August 5 & 12, 2019, pp. 28–31
  • Julien Mercille & Enda Murphy, 2015, Deepening neoliberalism, austerity, and crisis: Europe's treasure Ireland, Palgrave Macmillan , Basingstoke .
  • Nomi Prins : Collusion: How Central Bankers Rigged the World, Nation Books 2018, ISBN 978-1568585628.
  • Patterson, Laura A., & Koller, Cynthia A. Koller (2011). "Diffusion of Fraud Through Subprime Lending: The Perfect Storm." In Mathieu Deflem (ed.) Economic Crisis and Crime (Sociology of Crime Law and Deviance, Volume 16), Emerald Group Publishing , pp. 25–45. ISBN 9780857248022.