Mandat sistemi

Mandat sistemi — Versal müqaviləsinin (1919) 22-ci maddəsinə əsasən keçmiş keçmiş alman müstəmləkələrinin və Osmanlı mülklərinin qəyyumluğa götürülmə formasında bölüşdürülməsi. 1945-ci il 24 oktyabrda təsdiq olunan BMT Nizamnaməsi qüvvəyə mindikdən sonra Yalta konfransında əldə edilən razılaşmaya uyğun olaraq mandat əraziləri BMT-nin himayəndəsində olan ərazilər adlandırıldı.

Birinci Dünya Müharibəsinin nəticələrinə əsasən məğlub dövlətlərin (əsasən Almaniya və Osmanlı imperiyasının) müstəmləkə əraziləri Millətlər Cəmiyyətinin tətbiq etdiyi mandat sistemi əsasında qalib dövlətlər arasında bölüşdürüldü. Protektoriat hüququ almış ərazilərdən fərqli olaraq keşmiş müstəmləkələr üzərində mandat hüququ almış dövlətlər bu ərazilərdə yaşayan sakinlərə münasibətdə Millətlər Cəmiyyəti tərəfindən müəyyən edilən öhdəliklərə riayət etməli idilər, həmçinin həmin ərazilərdə qul alveri, silah və alkoqol ticarəti qadağan olunurdu. Mandat altında olan ərazilərdə hərbi baza və istehkamların tikilməsi, yerli əhalidən ibarət ordu yaradılması da qadağan olunurdu.

Mandat sisteminin yaradılması iki mərhələdə həyata keçirilirdi.

• Bu əraziləri əvvəllər idarə edən dövlətin formal suverenliyinin ləğv edilməsi.
• Mandat hüququ ilə müəyyən edilən səlahiyyətlərin qalib dövlətlərə verilməsi.

Mandat sisteminə daxil edilən ərazilər aşağıdakı sazişlər və müqavilələrlə müəyyən olunmuşdu.

• Versal sülh müqaviləsi
• Sevr müqaviləsi (1920)
• San-Remo konfransı
• Lozanna müqaviləsi (1923)

Böyük Britaniya və onun dominionlarına, Fransa, Yaponiya və Belçikaya verilməsi müəyyənləşdirilmişdi. Üç mandat kateqoriyası (A, B, C) təsis edilmişdi.

Birinci kateqoriya keçmiş bölünmüş Osmanlı imperiyasının ərəb ərazilərinə tətbiq olunurdu. Ərəb xalqlarının tezliklə müstəqillik qazanmağa imkan verən inkişaf səviyyəsində olduqları qənaətinə gəlinmişdi. Bu məsələnin həlli mandat sahiblərinə həvalə edilirdi.

• Mesopotamiya (mandat hüququ Böyük Britaniyaya verilmişdi) - 10 avqust 1920-ci ildən - 3 oktyabr 1932-ci ilədək.
• Fələstin (mandat hüququ Böyük Britaniyaya verilmişdi) - 25 aprel 1920-ci ildən - 25 may 1946-cı ilədək, faktiki olaraq 29 sentyabr 1923-cü ildən - 14 may 1948-ci ilədək (İsrail dövlətinin yaranması), Transiordaniya (Haşimilər əmirliyi, sonralar İordaniya krallığı) ərazisi də daxil olmaqla.
• Suriya (mandat hüququ Fransaya verilmişdir) - 29 sentyabr 1923-cü il tarixdən 1 yanvar 1944-cü ilədək; Livan, Xatay (1939-cu ildən bu əyalət Türkiyənin tərkibindədir) əraziləri də daxil olmaqla.

İkinci kateqoriyaya keçmiş Almaniya imperiyasının Mərkəzi Afrikadakı müstəmləkələri daxil idi. Onlara tezliklə müstəqillik verilməsi nəzərdə tutulmurdu.

Bu ərazilər 22 iyul 1922-ci il tarixdən mandat sisteminə daxil edilmişdir.

• Ruanda - Urundi (mandat hüququ Belçikaya verilmişdir) - əvvəllər ayrı-ayrı protektoratlıq olan bu iki alman müstəmləkəsi üçün bir mandat verilmişdir, 1 mart 1926-cı ildən 30 iyun 1960-cı ilədək Belçika Konqosu müstəmləkələri ilə inzibati ittifaqda, (13 dekabr 1946-cı il tarixdən 1 iyul 1962-ci ildə müstəqillik elan edilənədək BMT-nin himayəndəsində) olmuşdur.
• Tanqanika (mandat hüququ Böyük Britaniyaya verilmişdir), 11 dekabr 1946-cı ildən BMT-nin himayəsinə keçmişdir, 1 may 1961-ci ildən özünüidarə hüququ qazanmış, 9 dekabr 1962-ci ildə respublika elan edilmiş, 1964-cü ildə Zanzibarla birləşmişdir (yeni adı- Tanzaniya).

Əvvəllər keçmiş Almaniya müstəmləkələri olan, Birinci Dünya Müharibəsinin gedişində Böyük Britaniya və Fransa tərəfindən işğal edilərək bölüşdürülən aşağıdakı ərazilər də mandat sisteminə daxil edilmişdir.

• Kamerun - Millətlər Cəmiyyəti tərəfindən Qərbi Kamerun üzərində mandat hüququ Böyük Britaniyaya, Şərqi Kamerun üzərində mandat hüququ Fransaya verilmişdir, 13 dekabr 1946-cı ildən BMT-nin nəzarətinə keçmişdir. Böyük Britaniyanın himayəndəsində olan Qərbi Kamerun Şimali Kamerun (1961-ci ildən Nigeriyanın tərkibinə daxil edilmişdir) və Cənubi Kamerun (1961-ci ildə Kamerunun tərkibinə daxil edilmişdir) ərazilərinə bölünmüşdür. Fransanın himayəndəsində olan Şərqi Kamerun 1 yanvar 1960-cı ildən Kamerun Respublikası kimi öz müstəqilliyini elan etmişdir.
• Toqo - Millətlər Cəmiyyəti tərəfindən Toqonun qərb hissisi üzərində mandat hüququ Böyük Britaniyaya (Britaniya Toqosu), Toqonun şərq hüssəsi üzərində mandat hüququ Fransaya (Fransa Toqosu) verilmişdir, 13 dekabr 1946-cı ildən BMT-nin nəzarətinə keçmişdir. Britaniya Toqosu 13 dekabr 1956-cı ildən Qızıl Sahil (1957-ci ildən Qana) dövlətinin tərkibinə daxil edilmiş, Fransa Toqosu 27 aprel 1960-cı ildən Toqolez Respublikası (müasir Toqo) kimi öz müstəqilliyini elan etmişdir.

Üçüncü kateqoriyaya keçmiş Almaniya imperiyasının Sakit okean, Cənub-Qərbi və Cənub-Şərqi Afrikadakı torpaqları daxil idi. Həmin ərazilər faktiki olaraq mandatı olan dövlətlərin - Yaponiya və Böyük Britaniyanın dominionlarının - Avstraliya, Yeni Zelandiya və Cənubi Afrika İttifaqının nəzarətinə keçirdi.

• Almaniya Yeni Qvineyası - mandat hüququ 17 dekabr 1920-ci ildən Avstraliyaya verilmişdir, 8 dekabr 1946-cı ildən BMT-nin nəzarətinə keçmişdir. 16 sentyabr 1975-ci ildən müstəqil Papua - Yeni Qvineya dövlətinin tərkibinə daxil edilmişdir.
• Nauru (Əvvəllər Almaniya Yeni Qvineyasının bir hissəsi) - mandat hüququ 17 dekabr 1920-ci ildən Avstraliyaya (formal olaraq Böyük Britaniya və Yeni Zelandiya ilə birlikdə) verilmişdir, 1 noyabr 1947-ci ildən BMT-nin nəzarətinə keçmişdir. 31 yanvar 1968-ci ildən müstəqil respublikadır.
• Almaniya Samoası - mandat hüququ 17 dekabr 1920-ci ildən Avstraliyaya verilmiş, Qərbi Samoa adlandırılmışdır, 25 yanvar 1947-ci ildən BMT-nin nəzarətinə keçmişdir. 1 yanvar 1962-ci ildən müstəqil dövlətdir.
• Cənubi Sakit okean ərazisi - mandat hüququ 17 dekabr 1920-ci ildən Yaponiyaya verilmişdir, 18 iyul 1947-ci ildən BMT-nin nəzarətinə keçmişdir.

Almaniya Cənub-Qərbi Afrikası - mandat hüququ 17 dekabr 1920-ci ildən Cənubi Afrika İttifaqına verilmişdir, 1 oktyabr 1922-ci ildən Uolfiş-Bey şəhəri (1878-ci ildən Kap müstəmləkəsinin tərkibində olmuşdur) də bu mandat ərazisinə daxil edilmişdir. 1946-cı ildə BMT Almaniya Cənub-Qərbi Afrikası ərazisinin Cənubi Afrika İttifaqının (1961-ci ildən Cənubi Afrika Respublikası) himayəsində olmasını tanımaqdan imtina etdi. 1968-ci ildə BMT bu ərazinin Namibiya adlandırılmasını təsdiq etdi, 21 mart 1990-cı ildən oz müstəqilliyini (Uolfiş şəhəri daxil olmadan) elan etdi, 28 fevral 1994-cü il tarixdən Uolfiş şəhəri və Pinqvinlər adası Namibiyaya verilmişdir.

• Д. Киган. Первая мировая война. — М., 2004
• Версальский мирный договор, пер. с франц., М., 1925.
• История дипломатии, 2-е изд., т. 3, М., 1965.
• Ллойд Джордж Д. Правда о мирных договорах. Т. 1—2. М., 1957
• Никольсон Г. Как делался мир в 1919 г. М., 1945
• Энциклопедический словарь. Т. 3. — М.: Гос. науч. изд-во «Большая советская энциклопедия», 1955.
• Уткин А. И. Первая Мировая война. — М.: Алгоритм, 2001
• Хвостов В. М. Глава 13. Дипломатия в годы Первой мировой войны. «Мирные» маневры германского империализма в 1917 г. (недоступная ссылка с 23-05-2013 (680 дней) — история, копия) // «История дипломатии» XV в. до н. э. — 1940 г. н. э / Под ред. В. П. Потемкина.
• Зайончковский А. М. Мировая война 1914-1918 гг.. — М.: Воениздат, 1938-1939. — Т. в 4-х томах.
• Зайончковский А. М. Первая мировая война. — СПб.: Полигон, 2000. — 878 с.
• История Первой мировой войны 1914—1918 гг. / под редакцией И. И. Ростунова. — в 2-х томах. — М.: Наука, 1975.

• www.firstworldwar.com
• Birinci dünya müharibəsi
• Birinci dünya müharibəsinə aid sənədlərin arxivi
• Текст Севрского договора
• Устав Лиги Наций Arxivləşdirilib 2014-10-16 at the Wayback Machine
• Договоры Лиги наций
• Фотоархив Лиги Наций Arxivləşdirilib 2015-04-16 at the Wayback Machine (ing.)

Видео

• Birinci dünya müharibəsinə aid videolar
• Украденная Победа. Документальный фильм телеканала Россия Arxivləşdirilib 2011-09-24 at the Wayback Machine
• Первая мировая война в цвете: Кровь в воздухе
• Первая мировая война. Суицид старой Европы