Osmanlı imperiyasının bölünməsi

Əsas məqalə: Osmanlı imperiyası

Bu məqalə aşağıdaki məqalələr silsiləsinə aiddir:
Türkiyə tarixi
Ən qədim dövr Anadolu tarixdən əvvəlki dövrdə Paleolit dövrü Anadolu təq. e.ə. 500,000–  10,000 Mezolit dövrü Anadolu təq. e.ə. 11,000–  9,000 Neolit dövrü Anadolu təq. e.ə. 8,000–  5,500
Tunc dövrü Troya e.ə. 3000–700 Hattlar e.ə. 2500–2000 Akkad e.ə. 2400–2150 Luvilər e.ə. 2300–1400 Assuriya e.ə. 1950–1750 Axeylər (hHmer) e.ə. 1700–1300 Kissuvatna e.ə. 1650–1450 Hetlər e.ə. 1680–1220 Arsava e.ə. 1500–1320 Mitanni e.ə. 1500–1300 Hayasa Azzi e.ə. 1500–1290 Likiya e.ə. 1450–350 Assuva e.ə. 1300–1250 Diauxi e.ə. 1200–800 Yeni hetlər e.ə. 1200–800 Frigiya e.ə. 1200–700 Kariya e.ə. 1150–547 Tuvanuva e.ə. 1000–700 İoniya e.ə. 1000–545 Urartu e.ə. 859–595/585
Dəmir dövrü Diauxi e.ə. 1200–800 Yeni hetlər e.ə. 1200–800 Frigiya e.ə. 1200–700 Kariya e.ə. 1150–547 Heksapol e.ə. 1100–560 Eolida e.ə. 1000–560 Tuvanuva e.ə. 1000–700 İoniya e.ə. 1000–545 Urartu e.ə. 859–595/585 Midiya dövləti e.ə. 678–549 Lidiya e.ə. 685–547
Antik dövr Antik Anadolu Antik Frakiya Əhəmənilər dövləti e.ə. 559–331 Makedoniyalı İsgəndərin dövləti e.ə. 334–301 Kappadokiya çarlığı e.ə. 322–130 Antiqonidlər e.ə. 306–168 Selevkilər imperiyası e.ə. 305–64 Ptolemeylər dövləti e.ə. 305–30 Pont çarlığı e.ə. 302–64 Vifiniya e.ə. 297–74 Perqamon çarlığı e.ə. 282–129 Qalatiya e.ə. 281 – b.e. 64 Parfiya e.ə. 247 – b.e. 224 Ermənistan çarlığı e.ə. 190 – b.e. 428 Roma Respublikası e.ə. 133 – b.e. 27 Kommagena çarlığı e.ə. 163 – b.e. 72 Qədim Roma e.ə. 133 – b.e. 330 Sasanilər imperiyası e.ə. 224 – b.e. 651
Orta əsrlər Orta əsrlərdə Anadolu Şərqi Roma imperiyası (330–1453) Raşidi xilafət (637–656) Böyük Səlcuq imperiyası (1037–1194) Danişməndilər (1071–1178) Rum sultanlığı (1077–1307) Kilikiya çarlığı (1078–1375) Anadolu bəylikləri (1081–1423) Edessa qraflığı (1098–1150) Artuqlular (1101–1409) Trabzon imperiyası (1204–1461) Latın imperiyası (1204–1261) Qaramanoğulları (1250–1487) Elxanilər dövləti (1256–1335) Qaraqoyunlular (1375–1468) Ağqoyunlular (1378–1501)
Osmanlı dövrü Osmanlı imperiyasının dövrləri Yaranması (1299–1453) Yüksəlişi (1453–1566) Transformasiyası (1566–1703) Durğunluq dövrü (1703–1789) Reformasiya dövrü (1789–1908) Süqutu (1908–1922)
Türkiyə Respublikası Türkiyə Respublikasının dövrləri İstiqlaliyyət müharibəsi (1919–1922) Müvəqqəti hökumət (1920–1923) Birpartiyalılıq dövrü (1923–1930) (1930–1945) Çoxpartiyalılıq dövrü (1945–hal-hazırda)
Mövzulara görə Anadolu xalqları Türklərin Anadoluya köçü Konstitusiya tarixi İqtisadi tarixi Hərb tarixi Mədəni tarixi
Xronologiya
Türkiyə portalı
b m r

Osmanlı imperiyasının bölünməsi (türk. Osmanlı İmparatorluğu'nun parçalanması, 30 oktyabr 1918-ci il — 1 noyabr 1922-ci il) — Birinci Dünya müharibəsindən sonra Osmanlı imperiyasının bu münaqişədə məğlub olması və hələ bu hadisədən əvvəl başlayan süqutu nəticəsində, əvvəllər türklərin hakimiyyəti altında olan böyük ərazilər və xalqlar konqlomeratının meydana çıxması nəticəsində baş vermiş siyasi hadisə. İmperiya bu siyasi hadisələr zamanı bir neçə yeni dövlət və ərazilərə bölündü.

Osmanlı imperiyasının bölünməsi bu dövlətin müharibəyə girdiyi ilk günlərdən Türkiyəyə qarşı çıxan qüvvələr tərəfindən nəzərdə tutulmuşdu.^[1] Baxmayaraq ki, Osmanlı imperiyası ilə döyüşən Antanta dövlətləri bu ərazidə müharibədən sonrakı məqsədlərində çoxlu ziddiyyətlər var idi.^[2] Onlar Osmanlı imperiyasının bölüşdürülməsi ilə əlaqədar öz aralarında bir neçə ikili və üçlü müqavilələr bağlamışdı.^[3] 1918-ci ilin noyabrında İstanbul Antanta qüvvələri tərəfindən işğal edildikdən sonra Osmanlı hökuməti 1920-ci ildə Sevr müqaviləsini imzaladı. Bununla belə, Türkiyənin İstiqlaliyyət müharibəsi müttəfiqləri müqavilə ratifikasiya olunmamışdan əvvəl yenidən danışıqlar masasına oturmağa məcbur etdi.^[4] Müttəfiqlər və Türkiyə Böyük Millət Məclisi 1923-cü ildə əksər ərazi məsələlərini həll edən Sevr müqaviləsini əvəz edən yeni Lozanna müqaviləsini imzalayıb ratifikasiya etdilər. Həll olunmamış məsələlərdən biri də Mosul mübahisəsinin sonradan Millətlər İttifaqının iştirakı ilə həll edilməsidir.^[5]

Osmanlı imperiyasının parçalanması müasir ərəb dünyasının və Türkiyə Cümhuriyyətinin yaranmasına səbəb oldu. Millətlər Liqası Fransaya Suriya və Livan, Böyük Britaniya isə Mesopotamiya və Fələstin (sonradan iki yerə bölündü: Fələstin və Trans-İordaniya) üzərində mandat verdi.^[6] Osmanlı imperiyasının Ərəbistan yarımadasındakı mülkləri bugünkü Səudiyyə Ərəbistanı və Yəmənin bir hissəsi oldu.

Osmanlı imperiyası xilafət idi. O, geosiyasi, ideoloji və mədəni baxımdan XX əsrin əvvəllərində aparıcı İslam dövləti sayılırdı. Osmanlı imperiyasının parçalanması Qərb dövlətlərinin, xüsusən də Böyük Britaniya və Fransanın Yaxın Şərqdə mülklərinin yaranmasına səbəb oldu.^[7] Bu qüvvələrin təsirinə qarşı ən erkən müqavimət türk milli hərəkatından gəldi və II Dünya müharibəsindən sonra “post-Osmanlı” Yaxın Şərqdə daha geniş yayıldı.

Bölünmə Qərb dövlətləri tərəfindən Birinci Dünya müharibəsi zamanı müttəfiqlər tərəfindən Osmanlı imperiyası ilə bağlı bir neçə razılaşmanın bağlanması yolu ilə planlaşdırılıb. İngilislər və fransızlar Says-Piko sazişi ilə Yaxın Şərqin şərq hissəsini (“Böyük Suriya” da adlandırılır) öz aralarında bölüşdürdülər.^[8][9][10] İtaliya ilə Rusiya arasında daha bir məxfi müqavilə bağlanmışdı.^[11] Balfur bəyannaməsi (1917) sionistlərə o dövrdə üstünlük təşkil edən ərəb-müsəlman əhalidən əhəmiyyətli dərəcədə az olan yəhudi azlığının yaşadığı Fələstində “yəhudi xalqı üçün milli ev” yaratmaqda Britaniya hökumətinin dəstəyini vəd edirdi.^[12][13] Çar Rusiyasının hakimiyyət orqanları da Osmanlı imperiyasının bölünməsi ilə bağlı Antanta ilə bir sıra hərbi müqavilələr bağlamışdılar. Lakin Rusiya oktyabr inqilabından sonra Osmanlı mülklərinin bölünməsində iştirak etmədi.^[14]

Sevr Müqaviləsi (1920) Yaxın Şərqdə yeni yaradılmış Millətlər Liqasının mandatını, Yəmənin müstəqilliyini və Kipr üzərində Britaniya suverenliyini rəsmən tanıdı.^[15]

Suriya və Livan Millətlər Liqası mandatı adı altında Fransanın protektoratlarına çevrildi.^[16]

Fransanın Yaxın Şərqdə yaratdığı ərazi Böyük Livan adlanırdı. Bu, müasir Livanın sələfi idi. Bu ərazi 1920-ci il sentyabrın 1-dən 1926-cı il mayın 23-dək mövcud olub.^[17] Fransa maronit xristian əhalisi üçün “təhlükəsiz sığınacaq” yaratmaq üçün bu ərazini Levantın quru hissəsindən (Millətlər Liqasının mandatı idi) ayırdı. Maronitlər özləri üçün müstəqil idarəçilik əldə etdilər və sonradan 1943-cü ildə müstəqil Livanda güclü mövqe əldə etdilər.^[18]

Fransanın maronitləri qorumaq adı altında müdaxiləsi Osmanlı imperiyası kapitulyasiyaları adlandırılan XVI-XIX əsrlər arasında əldə edilmiş razılaşmalarla başladı. 1866-cı ildə Maronitlərin lideri Yusuf Kərəm Livan dağlarında üsyan qaldırdıqda, Fransanın başçılıq etdiyi dəniz qüvvələri onun köməyinə gələrək vali Davud Paşanın əleyhinə Sultana şikayət ərizəsi yazdılar. Kərəmin təhlükəsiz yerə Əlcəzairə qaçmasını təmin etdilər.^[19]

Says-Piko sazişi Fransaya Suriyanı işğal etməyə icazə verdi. 1923-cü ildə orada Fransa hakimiyyəti quruldu və Fransa 1943-cü ilə qədər Suriyanı rəsmən idarə etdi.^[20][21]

İraq və Fələstin Britaniya mandatına çevrildi və Şərif Hüseynin oğullarından biri I Feysəl İraq kralı seçildi.^[22] Fələstin iki hissəyə bölündü: şərq hissəsi Trans-İordaniyaya çevrildi və tezliklə Hüseynin digər oğlu I Abdulla İordaniya taxtına oturdu.^[23] Fələstinin qərb hissəsi bilavasitə Britaniyanın idarəsi altında idi və yəhudi əhali ilkin olaraq Britaniyanın himayəsi altında öz sayını artıra bildi. Ərəbistan yarımadasının böyük hissəsi 1932-ci ildə Səudiyyə Ərəbistanı Krallığını yaradan digər Britaniya müttəfiqi Ədüləziz bin Səudun nəzarəti altına keçdi.^[24]

Mesopotamiya (müasir İraq ərazisi) 1932-ci ilə qədər, dövlətin müstəqilliyi elan edilənə qədər Britaniyanın hakimiyyəti və Millətlər Liqasının mandatı altında idi.^[25]

Əsas məqalə: Mosul mübahisəsi

Böyük Britaniya və Türkiyə arasında Birinci Dünya müharibəsindən əvvəl Osmanlı imperiyasının tərkibinə daxil Mosul vilayətinin Kərkük, Ərbil və Süleymaniyyə bölgələri ilə birlikdə Mosulun neft bölgəsinin mülkiyyəti ilə bağlı ərazi mübahisəsi yarandı.^[26] 1918-ci ilin əvvəlində Britaniya qoşunları Mudros sülh müqaviləsinin imzalanması zamanı mövcud olan sərhədi pozaraq Mosul şəhərini və Mosul vilayətini işğal etdilər.^{[27][28][29][30]} İngiltərə bu ərazinin son dərəcə mühüm strateji mövqeyini, eləcə də ən böyük neft sərvətini ələ keçirməyə çalışırdı.^[31]

1916-cı il Says-Piko sazişinə əsasən, Mosul ərazisi Fransaya çatırdı. Lakin 1919-cu ildə ingilislər Suriyaya olan hüquqlarını tanımaları (yaxud Kilikiyanı verməd vədi^[32]) müqabilində fransızları Mosulu tərk etməyə məcbur etdilər. Bu, Antanta dövlətlərinin San-Remoda keçirilən konfransında və 23 dekabr 1920-ci il tarixli İngiltərə-Fransız konvensiyasında təsdiqləndi.^[26] Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsindən sonra yeni Türkiyə Cümhuriyyəti Mosulu Misak-i Milli adı ilə anılan "Əhd-i Milli Bəyannaməsini"ndə müəyyən edilmiş mühüm məsələlərdən biri hesab edirdi. İngiltərə daimi müqavimət göstərməsinə baxmayaraq, məsələni beynəlxalq arenaya çıxara bildi və onu Türkiyə ilə İraq arasında sərhəd probleminə çevirə bildi. 1924-cü il mayın 19-da Türkiyə ilə İngiltərə arasında İstanbul konfransı keçirildi. Konfransda Türkiyə tərəfi Mosulun tarixən həmişə Osmanlı ərazisi olaraq qaldığını və Birinci Dünya müharibəsinin sonunda bu vəziyyətin dəyişmədiyini, əyalət əhalisinin üçdə ikisinin müsəlmanlardan ibarət olduğunu, milliyətcə türk və kürdlərin üstünlük təşkil etməsini bildirərək buna görə Mosulun tarixi, hərbi və etnik səbəblərə görə Türkiyə sərhədləri daxilində qalmağını əsaslandırdı.^[33] Böyük Britaniya tərəfi Türkiyə dövlətinin tələbini tamamilə rədd etdikdən sonra İstanbul konfransı buraxıldı. Mübahisə Millətlər Liqası səviyyəsinə qaldırıldı.^[33] Burada Türkiyə tərəfi İstanbul konfransında öz tezislərini təkrar edərək referendum (ümumi referendum) keçirilməsini tələb etdi. İngiltərə də bölgə əhalisinin siyasi mövqeyi olmadığını bildirərək plebissit tələbinin rədd edilməsinə nail oldu. Məsələni araşdırmaq üçün Millətlər Liqasında komissiya yaradıldı. Lakin mübahisəni həll etmək mümkün olmadı.^[34] Millətlər Liqası Şurası 1926-cı ildə İraq hökuməti ilə Sərhəd Müqaviləsini imzalayan Türkiyənin Mosulu güzəştə getməyə tövsiyə edən araşdırma komissiyası təşkil etdi. İraq 25 il müddətinə Mosulun neft yataqlarından gələn gəlirdən 10 faizi mənfəəti Türkiyəyə verməyə razılaşdı. Mosul 1932-ci ildə İraq müstəqilliyinə qədər Kral I Feysəlin təkidi ilə Britaniyanın Mesopotamiya Mandatının bir hissəsi idi, baxmayaraq ki, Britaniya hərbi bazalarının saxlanması və ingilislərin öz qüvvələrini ölkə daxilində hərəkət etdirmə hüququ var idi.

Əsas məqalə: Ərəb üsyanı

Müharibə zamanı Britaniya hökuməti Fələstinin gələcəyi ilə bağlı üç ziddiyyətli vəd verdi. İngiltərə Britaniya kəşfiyyatçısı Tomas Edvard Lourens (Ərəbistanlı Lourens) vasitəsilə müharibə zamanı ərəblərin ingilislərə dəstəyi müqabilində Yaxın Şərqin böyük hissəsini əhatə edən müstəqil birləşmiş ərəb dövlətinin yaradılmasına söz verdi. İngiltərə 1917-ci il Balfur bəyannaməsində də yəhudi milli dövləti yaratmağı və onu qorumağı vədini verdi. Nəhayət, ingilislər Hüseyn ibn Əli əl-Haşimi - Mak Mahon yazışmaları vasitəsilə Haşimilər sülaləsinin Böyük Ərəb üsyanına verdikləri dəstək müqabilində bölgədəki torpaqların çoxu üzərində hakimiyyətə sahib olacağına söz verdilər.^[35]

Qismən Tomas Edvard Lourens tərəfindən təşkil edilən ərəb üsyanı, general Edmund Allenbinin rəhbərliyindəki İngilis qüvvələrinə 1917-ci ildə Sinay və Fələstin cəbhəsində Osmanlı qüvvələrini məğlub etməyə və Fələstin və Suriya ərazilərini işğal etməyə imkan verdi. Bu torpaqlar müharibənin sonuna qədər ingilislərin nəzarəti altında qaldı.

1920-ci ilin yanvarında Millətlər Liqasını yaradan Paris Sülh Konfransından sonra İngiltərə Fələstinə nəzarəti ələ keçirdi. Balfur bəyannaməsinin hazırlanmasında mühüm rol oynamış Britaniya Nazirlər Kabinetinin keçmiş Baş Postmasteri Herbert Samuel Fələstinə ilk Ali Komissar təyin edildi.^[36]

1920-ci ilin aprelində San-Remo konfransında İngiltərəyə Fələstin üçün Millətlər Liqası mandatı verildi.^[37]

1923-cü ildə İngiltərə Metula bölgəsi müqabilində Colan təpələrinin bir hissəsini Suriyadakı Fransız mandatına verdi.^[38][39]

Türklər gedəndən sonra ərəblər Dəməşqdə müstəqil dövlət yaratdıqlarını elan etdilər, lakin onlar hərbi və iqtisadi cəhətdən çox zəif olduqları üçün Avropa dövlətlərinə uzun müddət müqavimət göstərə bilmədilər və İngiltərə və Fransa tezliklə bu torpaqlara nəzarəti bərpa etdi.^[40]

1920-1930-cu illərdə İraq, Suriya və Misir faktiki olaraq müstəqil oldular, baxmayaraq ki, Britaniya və Fransa İkinci Dünya müharibəsindən sonra bölgəni rəsmi olaraq tərk etmədilər. Lakin Fələstində bir-birinə zidd olan ərəb millətçiliyi və sionizm qüvvələri ingilislərin ərazini tərk etməsini qeyri-mümkün edən vəziyyət yaratdı. Almaniyada Adolf Hitlerin hakimiyyətə gəlməsi sionistlərin Fələstində yəhudi dövlətinin mümkün qədər tez qurulması istqamətində yeni aktuallıq yaratdı.^[40]

Rusların, ingilislərin, italyanların, fransızların, yunanların, ermənilərin və türklərin Anadoluya iddiaları çoxlu sayda hərbi vədlər, hərbi əməliyyatlar, gizli razılaşmalar və müqavilələr əsasında idi.

Çar hökuməti Şimali Anadolu və İstanbulun müsəlman sakinlərini köçürmək, onların yerinə kazak köçkünləri yerləşdirmək istəyirdi.

1915-ci ilin martında Rusiya imperiyasının Xarici İşlər Naziri Sergey Sazonov Böyük Britaniya səfiri Corc Byukanana və Fransa səfiri Moris Paleoloqa bildirdi ki, müharibədən sonrakı uzunmüddətli nizamlanma üçün “Konstantinopol şəhəri, Boğazın qərb sahili, Mərmərə dənizi və Bosfor boğazı, Çanaqqala boğazı ilə yanaşı, cənub Frakiyadan Enez xəttinə qədər olan Kıyıköy (Mediya) və "Asiya sahilinin Boğaziçi ilə Sakarya çayı arasındakı hissəsi ilə müəyyən ediləcək ərazilər" İzmit körfəzi sahilləri ilə birgə onlara verilməlidir.^[41] Konstantinopol müqaviləsi 1917-ci ilin noyabrında Rusiyanın “İzvestiya” qəzetində rus inqilabına erməni cəmiyyətindən dəstək almaq üçün dərc olundu.^[42] Lakin Rusiyada baş verən növbəti oktyabr inqilabından sonra bu gizli planlar iflasa uğradı.

Əsas məqalə: İstanbulun işğalı

İngilislər boğazları, Mərmərə dənizini ələ keçirdilər və 13 noyabr 1918-ci ildən 23 sentyabr 1923-cü ilə qədər İstanbulu (Fransızlarla birlikdə) işğal etdilər.^[43] Türkiyə Qurtuluş Savaşı və Lozanna müqaviləsinin^[44] imzalanmasından sonra onların qoşunları şəhəri tərk etdilər.^[45]

1917-ci ildə Fransa, İtaliya və Böyük Britaniya arasında Sen-Jan-de-Moren müqaviləsi bağlandı. Müqaviləyə əsasən İtaliyaya müharibədən sonra İzmir də daxil olmaqla Adana bölgəsi istisna olmaqla, bütün cənub-qərb Anadolunu işğal etmək imkanı verildi.^[46] Lakin 1919-cu ildə Yunanıstanın baş naziri Elefterios Venizelos 1919-cu il Paris Sülh Konfransında İzmiri işğal etmək üçün icazə aldı və bu, müqavilənin müddəalarını qüvvədən saldı.^[47]

Əsas məqalə: Fransa–Türkiyə müharibəsi

1916-cı il gizli Says-Piko sazişinə əsasən fransızlar Hatay, Livan və Suriyanı aldılar, eyni zamanda Cənub-Şərqi Anadolunun bir hissəsinə sahib olmaq arzusunu ifadə etdilər.^[48] Fransa, İtaliya və Böyük Britaniya arasında 1917-ci il Sen-Jen-de-Maurinye müqaviləsi Adana bölgəsini Fransaya verməyi nəzərdə tuturdu.^[49]

Fransız ordusu 1919-1921-ci illərdə Anadolunun bir hissəsini, o cümlədən kömür mədənlərini, dəmir yollarını, Qara dəniz Zonquldak və Qaradəniz Ereğli limanlarını, İstanbulu (İngilislərlə birlikdə), Şərqi Frakiyadakı Uzunkəprü və Kilikiya bölgəsini işğal etdi. Bütun bunlar 1918-1921-ci illərdə Fransa–Türkiyə müharibəsinə gətirib çıxardı. Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsinin bir hissəsi olan müharibə türklərin qələbəsi ilə bitdi. Nəticədə Fransa Ankara müqaviləsi, Mudanya atəşkəsi və Lozanna müqaviləsindən sonra bütün bu ərazilərdən imtina etdi.^[50]

Əsas məqalə: Türkiyə–Yunanıstan müharibəsi (1919–1922)

Qərb müttəfiqləri, xüsusən də İngiltərənin Baş naziri Devid Lloyd Corc Yunanıstan krallığı Antanta dövlətlərinin tərəfində müharibəyə girərsə, Yunanıstana Osmanlı imperiyası hesabına ərazi qazanacağını vəd etdi. Yunanıstan krallığına vəd edilən ərazilərə Şərqi Frakya adaları olan İmbros və Tenedos, həmçinin İzmir şəhəri ətrafındakı Qərbi Anadolunun bir hissəsi daxil idi.

1917-ci ilin mayında Kral I Konstantinin sürgün edilməsindən sonra Yunanıstanın baş naziri Elefterios Venizelos Afinaya qayıtdı və Antanta ilə ittifaqa girdi. Yunan silahlı qüvvələri (monarxiya tərəfdarları ilə Venizelos tərəfdarları arasında bölünsə də) sərhəddə Bolqarıstan ordusuna qarşı hərbi əməliyyatlarda iştirak etməyə başladı. Həmin il İzmir Fransa, İtaliya və Böyük Britaniya arasında Sent Jan de Maurienne müqaviləsinə əsasən İtaliyaya söz verildi.^[46]

1918-ci il Paris Sülh Konfransında hərbi vədlərə əsaslanaraq Venizelos Şimali Epirdə, Frakiyada (Konstantinopol daxil olmaqla) və Kiçik Asiyanın bir hissəsində böyük yunan icmalarını daxil etmək üçün Yunanıstanın genişlənməsi (“Böyük İdeya”) üçün lobbiçilik etdi.^[51] 1919-cu ildə İtaliyanın müqavimətinə baxmayaraq, 1919-cu ildə Paris Sülh Konfransında Yunanıstan İzmiri işğal etmək icazəsi aldı.^[52][47]

Əsas məqalə: Cənub-Qərbi Qafqaz Cümhuriyyəti

Cənub-Qərbi Qafqaz Demokratik Respublikası 1918-ci ildə Mudros müqaviəsi nəticəsində Osmanlı qoşunlarının I Dünya müharibəsindən əvvəlki sərhədə çıxarılmasından sonra Rusiya imperiyasının Qars, Batum və İrəvan quberniyalarının ərazisində yaradılmış dövlət idi. Mudros müqaviləsinin şərtlərinə görə Osmanlı ordusu Cənubi Qafqazdan çəkildi.^[53]

Beləliklə 29 oktyabr 1918-ci ildə Axısqa və Axalkələk ətrafında Axısqa Müvəqqəti Hökuməti, 3 noyabr 1918 tarixində Əmir bəy Nərimanbəyov rəhbərliyində Araz Türk Cümhuriyyəti quruldu.^[53]

Gürcüstan və Ermənistan arasında döyüş başlayandan sonra Britaniyanın ali komissarı, admiral Somerset Artur Qof Kaltorp 1919-cu il aprelin 19-da Qarsı işğal etdi, parlamenti buraxdı və 30 hökumət üzvünü həbs etdi. Parlamentə girərkən nisbi qarşıdurma yaşansa da, ingilislər 12 nəfəri həbs etmiş, onları yük maşını ilə Qars qatar stansiyasına, oradan Tiflisə, oradan isə Batuma göndərmişdir.^[54] Daha sonra onlar Batum yolu ilə Malta adasına sürgünə göndərildi. Bu hadisədən sonra hökumətin süquta yetirilməsi ilə bağlı 2 bəyənnamə xalqa çatdırıldı. General Deviye aid rusca bəyənnamədə bugündən etibarəm Qarsın ingilislər tərəfindən işğal olunduğu, idarəetmənin hərbi vali Prestona həvalə edildiyi, sivil xalqa silah daşımağın qadağan olunduğu və axşam 19:30-dan sonra küçəyə çıxma qadağasının gətirildiyi qeyd olunmuşdur.^[54] Eyni gündə general Vilyam Tomson tərəfindən Şərq mətbəəsində türkcə bəyənnamə də çap olunmuş, təyyarələrlə şəhərə, qəsəbələrə və kəndlərə dağıdılmışdır.^[54] Aprelin 14-də ingilis generalı Devinin çağırışı ilə keçmiş hökumət üzvlərindən ibarət 6-sı türk, 1-i rus, 1-i yunandan ibarət yeni müvəqətti idarə etmə çağırıldı. Aprelin 15-də toplanan bu quruma Əsəd Oktay, Mahmud Hidayəy bəy, Dr. Canbolat bəy, Gümrülü Həşim bəy Sultanbəyoğlu, Əsədulla bəy, Xeyrulla bəy, Məşədi Səməd ağa və Əziz bəy daxil idi.^[55] Aprelin 19-da S.Korqanov Qarsda qubernator kimi fəaliyyətə başladı. Bunun ardınca, erməni qoşunları Qars vilayətinə soxuldular.

Aprelin 30-da müvəqqəti hökumət ləğv edildi və şəhər ermənilərə təslim edildi.^[56] İbrahim bəy Cahangirzadə başda olmaqla, Cənub-Qərbi Qafqaz Cümhuriyyətinin hökumət üzvləri yalnız 1921-ci il mayın 23-də Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin sədri Nəriman Nərimanovun köməyi sayəsində Maltadan əsirlikdən vətənə qayıtdılar.

Müharibənin son illərində ermənilər müvəqqəti hökumət, sonra isə respublika yaratdılar. Müharibə zamanı və müharibədən sonra türklərlə ermənilər arasında baş verən hərbi münaqişə son nəticədə qısamüddətli Ermənistan dövlətinin sərhədlərini müəyyən etdi.

1915-ci ilin aprelində Rusiya Van müqavimətinin lideri, qubernator Aram Manukyanın başçılığı ilə müvəqqəti erməni hökumətinin yaradılmasını dəstəklədi. Erməni milli-azadlıq hərəkatı Ermənistanın rus ordusuna yardım göstərməsi müqabilində Ermənistanın Osmanlı imperiyasının hökmranlığından azad oluna biləcəyinə ümid edirdi. Lakin çar Rusiyası Antanta ilə Anadolu ərazilərinin gələcək taleyi ilə bağlı gizli hərbi müqavilə bağladı.^[57] Bu planlar 1917-ci ildə inqilabçılar tərəfindən öz hərəkətlərinə erməni ictimaiyyətindən dəstək almaq üçün elan edilmişdi.^[42]

Eyni zamanda, onun ərazisinə ermənilər çoxaldıqca, müvəqqəti hökumət daha da sabitləşirdi. 1917-ci ildə 150.000 erməni Ərzurum, Bitlis, Muş və Van əyalətlərinə köçdü.^[58] İstər Armen Qaro (Qaregin Pastırmakyan kimi tanınır), istərsə də digər erməni liderləri Avropada döyüşən erməni əsgərlərinin Qafqaz Cəbhəsinə köçürülməsini tələb edirdilər.

Rus inqilabı Türkiyənin şərqində cəbhəni qeyri-sabitlik şəraitinə sürüklədi. 1917-ci ilin dekabrında Osmanlı imperiyası ilə Zaqafqaziya Komissarlığının nümayəndələri arasında barışıq imzalandı. Lakin Osmanlı imperiyası Şərq Cəbhəsində ordularını gücləndirməyə başladı. Döyüşlər 1918-ci il fevralın ortalarında başladı. Osmanlı ordusunun və kürd nizamsız dəstələrinin ağır təzyiqi altında olan ermənilər Ərzincan və Ərzurumu, oradan da Qarsı tərk etdilər. Osmanlının irəliləməsinə cavab olaraq Zaqafqaziya Komissarlığı qısa müddətli Zaqafqaziya Federasiyasına çevrildi. Onun süqutu nəticəsində 1918-ci il mayın 30-da Ermənistan Demokratik Respublikası yarandı. İyunun 4-də imzalanan Batum müqaviləsi Ermənistan Respublikasının ərazisinin 11.000 km² olmasını təsbit etdi.^[59][60]

Əsas məqalə: Türkiyə Respublikası

1918-1923-cü illər arasında Mustafa Kamal Atatürkün rəhbərlik etdiyi Türk Milli Hərəkatı yunanları və erməniləri Anadoludan çıxmağa məcbur etdi. İtalyanlar isə onlara vəd edilən ərazidə heç vaxt peyda olmadı. Türk inqilabçıları 1920-ci ildə kürdlərin müstəqil olmaq cəhdlərini də yatırtdılar. Türk müqaviməti Anadolu üzərində nəzarəti ələ keçirdikdən sonra Sevr müqaviləsinin şərtlərinə əməl etmək fikri yox idi.

SSRİ-yə qoşulmazdan əvvəl Ermənistan Demokratik Respublikası 1920-ci il dekabrın 2-də Gümrü müqaviləsini imzalayaraq iki ölkə arasında mövcud sərhədləri razılaşdırdı. Bundan sonra Ermənistan sonradan SSRİ-nin tərkibinə daxil olan sovet respublikalarından birinə çevrildi. Bu sərhədlər Moskva müqaviləsi (1921) ilə də təsdiq edildi. Buna görə bolşeviklər Qars, İğdır, Ərdəhan və Artvin rayonlarını artıq Türkiyə tərəfindən tutulduğundan onda qalmasına razılıq verdi.^[61] Eyni zamanda onlar Acarıstan bölgəsini isə öz mərkəzi Batumi ilə Gürcüstanın sərhədləri daxilində olmasına razılaşdılar.^[61]

Türkiyə və yeni yaranmış Sovet İttifaqı, Azərbaycan SSR, Ermənistan SSR və Gürcüstan SSR ilə birlikdə 1922-ci il sentyabrın 11-də Türkiyənin şimal-şərq sərhədini təyin edən və bölgəyə sülh gətirən Qars müqaviləsini ratifikasiya etdilər.^[62] O dövrdən müqavilə beynəlxalq səviyyədə tanınır. Nəhayət, 1923-cü ildə imzalanan Lozanna müqaviləsi bütün hərbi əməliyyatları rəsmi olaraq dayandırdı və müasir Türkiyə Cümhuriyyətinin yaranmasına səbəb oldu.^[63]

• Fromkin, David. A Peace to End All Peace: Creating the Modern Middle East. New York: Henry Holt and Company, 1989. ISBN 0-8050-0857-8
• Quilliam, Neil. Syria and the New World Order. Reading, UK: Ithaca Press (Garnet), 1999. ISBN 0-86372-249-0
• Раздел Азиатской Турции по секретным документам б. Министерства иностранных дел. М.: НКИД. под. ред. Е. А. Адамова. 1924.. Так же доступна для скачивания на сайте НЭБ.
• Безобразов П.В. Раздел Турции. Петроград: Тип. В. Ф. Киршбаума. 1917.. Так же доступна для скачивания на сайте НЭБ

• Criss, Nur Bilge: Occupation during and after the War (Ottoman Empire), in: 1914-1918-online. International Encyclopedia of the First World War.
• Smith, Leonard V.: Post-war Treaties (Ottoman Empire/ Middle East), in: 1914-1918-online. International Encyclopedia of the First World War.